Arbëreshët, shkrimi i shqipes. Dy elementë që preken në intervistën e gjuhëtarit Bardhyl Demirarj për “Gazeta Shqiptare”. Drejtuesi i katedrës së albanologjisë në Munih, nuk mjaftohet vetëm me shpjegimin e përgjithshëm të librit të tij, por na sjell një varg shpjegimesh lidhur me Buzukun, Formulën e Mallkimit, kuptohet shumë e shumë individë të shquar arbëreshë, por edhe shpjegime të thukëta për probleme albanologjike që lidhen me arealin arbëresh e shumë e shumë të tjera.

Libri me studimet tuaja filologjike “Gjak i shprishur” ka pak kohë që është për publikun shqiptar. Ai ka në fokus arealin arbëresh kurse tezat që e përshkojnë atë janë realisht interesante për një lëmë të tërë studiuesish. Cila është lidhja juaj si studiues me arbëreshët dhe shkollat e tyre?
“Lidhja është në fakt e disafishtë, por mund të kufizohem në radhë të parë me profesionin tim si historian dhe filolog i gjuhës shqipe. Si i tillë jam i interesuar drejtpërdrejt në njohjen dhe hulumtimin e asaj larmie variantesh gjuhësore që përjeton kjo gjuhë kudo dhe kurdo, ku dhe kur përdoret sot ose përdorej dikur si mjet komunikimi brenda bashkësisë. Shqipja e folur dhe kultura e shkrimit shqip në diasporën historike shqiptare, sidomos në ngulimet arbëreshe të Italisë janë vërtet një thesar në hulumtim, sepse lejojnë induksionin në thellësi, që vjen me thënë në rindërtimin historik të fazave të ndryshme evolutive që ka përjetuar shqipja e folur dhe e shkruar në kohë e hapësirë, e bashkë me të sigurisht edhe mendimi intelektual shqiptar si pjesë e pandarë e matriksit të kulturës etnike-gjuhësore shqiptare. Si shembull klasik më lejoni të përmend emrin e profesor Eqrem Çabejt, i cili jo rastësisht e filloi aktivitetin e tij intelektual-albanologjik pikërisht duke promovuar me një temë me fokus të folmen e arbëreshëve të Horës në Sicili. Një lidhje të dytë, po aq të fortë, e sendërton ndërkohë vendi i punës dhe institucioni ku unë punoj si drejtues i katedrës së albanologjisë në Universitetin elitar Ludwig-Maximilian të Munihut. Bashkëpunimi i ngushtë me disa qendra albanologjike në Italinë e Jugut, si p.sh. në Cosenza, Palermo e Napoli, sikurse edhe zhvillimi i ekspeditave gjuhësore-etnologjike me studentët në terren janë pjesë e asaj tradite të mirë që nxiti dhe mbarështoi dikur, qysh në vitet 60’ të shekullit të kaluar, themeluesi i kësaj dege, albanologu dhe shkrimtari i njohur Martin Camaj”.

Çfarë mund të zbulojë për historinë e filologjisë shqiptare hulumtimi i vazhdueshëm te arbëreshët?
“Është gjaku ynë i shprishur, i shpërndarë, d.m.th. pjesë e pandarë e entitetit tonë kulturor. Shumëkush e vështron sot kulturën e shkrimit shqip si njëri ndër identifikatorët e kulturës etnike shqiptare, e cila as që mund të konceptohet më si e tillë pa prurjet specifike dhe në vazhdimësi të kulturës arbëreshe. Sigurisht që do të ishim të paplotë, sikur ta kufizonim radiusin e kërkimit tonë filologjik vetëm në mbledhjen, njohjen dhe përpunimin e materialit gjuhësor dhe etnografik arbëresh, të fiksuar si i tillë në shkrim apo të mbledhur drejtpërdrejt në terren. Kjo është vetëm njëra anë e medaljes e për këtë kanë hyrë ndërkohë dorëzanë me kompetencën e duhur qendrat albanologjike në Cosenza dhe Palermo. Sot kemi më fort të drejtë të flasim për gjallesën e një areali kulturor arbëresh të mirëfilltë, i cili qysh në fillesat e veta, në shekujt e mbramë të Mesjetës (XV-XVIII) vazhdon e jep në vazhdimësi atë ndihmesë të vyer në formëzimin dhe ngjizjen e mendimit intelektual-albanologjik shqiptar. Madje nuk gabojmë aspak po të mëtojmë sot që një vatër të parë në debatin e mirëfilltë intelektual-albanologjik e kërkojmë dhe e gjejmë pikërisht në këtë areal në gjysmën e parë të shekullit XVIII”.

Sa ndihës është kontributi i arealit kulturor arbëresh për pjesën shqiptare në kahun tjetër të Adriatikut?
“I madh, shumë i madh. Megjithatë, vetëm një pjesë të vogël të kësaj ndihmese e ngjërojmë ndërkohë në do tekste shkollore e vademekume akademike zyrtare të natyrës së “Fjalor Enciklopedik Shqiptar” (FESH, Tiranë I 1985; II 2008/9), e kryesisht kur bëhet fjalë për rolin e këtij areali në zhvillimet që përjetoi lëvizja kulturoreideologjike e Rilindjes Kombëtare Shqiptare në gjysmën e dytë te shek. XIX. Ajo çka mbetet sot për t’u përditësuar në botime të kësaj natyre është periudha e ashtuquajtur “Rilindje para Rilindjes”, siç e kanë pagëzuar dikur me të drejtë kolegët dhe miqtë e mi Francesco Altimari dhe Matteo Mandalà. Kjo periudhë përkon në kohë me ndryshimin e paradigmës që përjetoi mendimi intelektual-albanologjik gjatë shek. XVIII në dy qendrat e formimit intelektual-fetar në arealin kulturor arbëresh, siç janë Collegio Corsini në San Benedetto Ulano (1732) e sidomos Seminario Italo- Albanese në Palermo (e më pas në Horë të Arbëreshëve të Sicilisë), i themeluar më 1734 nga Àt Gjergj Guxeta”.

A mund të na shpjegoni diçka për kontributin e Seminarit Arbëresh të Palermos dhe realisht kontributin e tij për albanologjinë në shekuj?
“Është një pyetje që e prisja në fakt. Mjafton të mbajmë parasysh që këtij seminari i është kushtuar në FESH një zë liliput me gjithëgjithë 8 rreshta të një kolone, të cilat në fakt nuk kumtojnë asgjë, ndërkohë që emri i themeluesit të tij, ai i Àt Gjergj Guxetës (= ), nuk figuron gjëkundi. E për të krijuar një ide më të qartë lidhur me proporcionet që fitojnë zërat enciklopedikë sidomos në ribotimin e dytë të FESH-it, mund të sjellim në përqasje zërin enciklopedik me plot 41 rreshta që i përkushton vetes vetë redaktori përgjegjës i këtij botimi (II 2008, f. 1448-9: Lafe, E.), i cili gjëllin ende midis nesh e gëzon shëndet të plotë. Prashtu po përmbledh sado thukët, që ky seminar u përftua në një periudhë, kur inteligjenca dhe kleri arbëresh ishin njëherësh në kërkim dhe në mbrojtje të vetvetes si përfaqësues të një entiteti etnikkulturor të veçantë, i cili dallohej qartas në mjedisin sicilian të kohës jo thjesht dhe vetëm me arbërishten si mjet komunikimi brenda bashkësisë, por edhe falë identifikatorëve të tjerë themelorë në matriksin e kulturës etnike arbëreshe, si p.sh. origjina, kujtesa historike dhe tradita e ndryshme jetësore lidhur me doket, zakonet e mënyrën e jetesës, deri edhe dallimet në besimin kristian, përkatësisht në ushtrimin e ritit ortodoksbizantin. Andaj nuk kemi përse bëjmë aspak çudi, që themelimi i këtij seminari, i cili – siç edhe pritej – kishte për qëllim kryesor përkujdesjen dhe mbarështimin e ritit dhe të formimit të klerit arbëresh, u shoqërua me përsiatjen dhe zbatimin e një projekti afatgjatë kërkimor-shkencor, duke u sendërtuar si i tillë qysh në shek. XVIII në debatin intelektual-albanologjik dhe për rrjedhojë ravijëzuar konturet e albanologjisë si fushë komlekse rajonale”.

A mund të sqaroni shkurt rolin e Àt Gjergj Guxetës në këtë kontekst?
“E kam shumë të vështirë të portretizoj thukët këtë figurë shumëdimensionale e sidomos të përshkruaj ato dhunti të pazakonshme që e përcollën këtë kolos të gjakut tonë të shprishur qysh në gjallje të vet drejt kupolës së mendimit intelektual shqiptar-arbëresh të të gjitha kohërave. Po përmend së pari karizmën dhe angazhimin social që e shoqëruan gjithë jetën klerikun arbëresh, sa i përket ruajtjes dhe mbarështimit të identitetit etnik-gjuhësor në ngulimet arbëreshe në Sicili, një angazhim ky që arriti vërtet një pikë kulmore, kur përjetoi në gjallje të vet nderimin mbarëarbëresh si Apostolo degli Albanesi della Sicilia. Parë nga kjo perspektivë nuk kemi përse bëjmë tash aspak çudi, përse korpi i Àt Gjergj Guxetës është i pari dhe i vetmi në historinë e kulturës shqiptare-arbëreshe që përjetoi mumifikim pas vdekjes, duke e shndërruar kështu vetë Kishën Katedrale të Eparkisë së Horës së Arbëreshëve të Sicilisënë vend pelegrinazhi të përhershëm. Lidhur me aktivitetin e tij intelektual-albanologjik do të isha i paplotë po të përsërisja vetëm rolin e tij si ideator dhe përpilues i atij programi ballor e afatgjatë të kërkimit shkencor që preka më lart, në mos të citoja edhe atë aradhë ithtarësh (: Maria Parrini, Zef Skirò (prosenior), Nikollë Keta, Nikollë Filia etj.) që e vunë në jetë atë program, duke krijuar kështu një traditë të mirë e të shëndetshme në debatin intelektual shqiptar-arbëresh në shekujt e mëvonshëm. Shumë më domethënës është gjithsesi ai simbol themelor në kulturën tonë mbarëkombëtare, që trashëgojmë pikërisht prej pendës së tij: bash shkronja <ë> me ato dy pikat sipër që sa i duam aq edhe na çoroditin sot kur shkruajmë shqip, sidomos mesazhe me e-mail ose SMS. Edhe kjo është një çështje që trajtohet në detaj në monografinë time, të cilën ia kam përkushtuar si të tillë apostullit tonë albanolog, apo albanologut tonë apostull, duke shprehur dëshirën e mirë që të gëzojë dikur duke kundruar nga lart lumnimin e tij”.

Ju keni zbuluar se para kosovarit Gjon Nikollë Kazazit vepra e Buzukut përmendet nga arbëreshi Filoteo Xasi. Çfarë do të thotë realisht kjo?

“Që ta ndërlidh këtë pyetje me atë të bërë më sipër, ne e njihnim deri sot Imz. Kazazin si dëshmitarin e parë okular të “Mesharit”, meqë ai, pas gjase, jo rastësisht mëngoi t’i kumtonte këtë “zbulim të madh” pikërisht Àt Gjergj Guxetës, duke kopjuar me dorë edhe kolofonin e ndonjë pasazh tjetër nga ai libër. Kësaj rrethane i kemi kushtuar një krye të veçantë në studimin tonë, duke mundur të përmirësojmë kronologjinë e “zbulimit” me tre vjet, pra në vitin 1743 dhe jo më 1740 siç mëtohej deri sot (sh. FESH I/II). Krehja e dokumentacionit arkivor në Eparkinë e Horës së Arbëreshëve si edhe botimi i veprës në dorëshkrim të Àt Nikollë Ketës (= ) na çojnë natyrshëm në përfundimin se vepra e Buzukut njihej edhe para vitit 1740, të paktën kur ndodhej në bibliotekën e Kongregacionit të Shenjtë të Propaganda Fide-s në Romë. Një ndër këta lexues ka qenë edhe Imz. Filoteo Xasi (= ) që kaloi vitet e fundit të jetës së vet në Romë (1716-1726) e të cilit i kemi kushtuar gjithashtu një krye më vete në punimin tonë. Bashkëpërkimet e qëmtuara gjatë analizave filologjike të teksteve shqip të Kazazit me ato të arbëreshit bashkëkohës Imz. Zef Skirò prosenior (= ) lejojnë gjithashtu të deduktojmë natyrshëm ndërlidhninë dhe bashkëjetesën e mendimit intelektual shqiptar- arbëresh ndërmjet dy arealeve kulturore në këtë periudhë, të cilën e pagëzojmë me të drejtë si Rilindje para Rilindjes”.

“Gazeta  Shqiptare”