“Drekë malsore” dhe tema e vetmisë dhe e vdekjes në poezinë e Martin Camajt

 

Nga Sadik Bejko

1.

Në një bisedë, në kafe, me mikun tim Z. D., rasti e solli të flasim për poezinë “Drekë malsore” të Martin Camajt. Kur u ndamë, sepse kisha përshtypjen që në vargjet a në detajet që përmendëm, diçka nuk shkonte. Në shtëpi hapa librin e poezive dhe pashë që kujtesa ime kishte çaluar… Kjo ndodh rëndom… Citimet nga kujtesa gjithmonë nuk japin siguri. Por, mendoj, se thjesht harresa, hutimi a ngatërrimet e rastit nuk ishin shkaqet e vetme të atyre ndryshimeve që u kisha bërë vargjeve të poezisë në fjalë të M. Camajt… Duhet të ketë, sigurisht, dhe diçka më shumë, më të ndërlikuar, mbase diçka më të pashpjegueshme. Duke mos qenë lajthitje të kujtesës, atëherë janë arsye të një tjetër lloji dhe mbase të një natyre që është e vështirë për t’i sqaruar.

Mundet, mundet… vetë ne i ndryshojmë vargjet e një poezie. Ne, fare pavetëdijshëm, ndërhyjmë në tekstin që e mësuam përmendësh, dhe korrigjojmë a modifikojmë fjalë, vargje, imazhe. Mbase në këtë procedim ende të panjohur nga ne, nga dija jonë, procedim që, hë për hë, po e ngjasojmë me një rrjedhë të nëndheshme a me një ndërfutje të fshehtë, fjala neutrale “pavetëdijshëm” nuk është krejt me vend. Ne ende nuk mund ta dimë se ç’zona të panjohura të vetëdijes sonë përpunojnë në padijeni, në terr, fare jashtë kontrollit tonë, tekstin e poezisë dhe mandej ndërhyjnë edhe në të kujtuarit, në riprodhimin ndryshe të vargjeve prej nesh. Kjo, në veçanti, ndodh me poezitë më të mira, apo, së paku, me ato më të pëlqyerat prej nesh. Mbase ne duam që vargjet e këtyre poezive të jenë ndryshe, jo ashtu si i ka shkruar autori. Në veten tonë, në shijet, në leximet tona ne kemi struktura, lidhje sintaksore, gjedhe poetike, shprehësi imazhesh që u bëjnë rezistencë prurjeve të reja të gjuhës poetike, të mjeteve shprehëse. Dhe kështu, padashur, por barbarisht i modifikojmë fjalët e origjinalit… dhunojmë autorin.

Por mbase, duke modifikuar tekstin në kujtesën tonë, ne shkojmë drejt përvetësimit të origjinalit, drejt asaj që përfundimisht vargjet e një poezie mundimshëm “t’i bëjmë tonat”, dhe pse me pak korrigjim nga ç’janë në origjinal. Do të duhen rikthime, lexime e prapë rilexime të tjera të poetit, ndalim i frymëmarrjes dhe i përfytyrimit te vargjet e te imazhet e tij, për t’i marrë ato, për t’i rrëshqepur si mishin dhe gjakun prej origjinalit, për t’i rrokur përfundimisht e saktësisht me çdo shkronjë, gjer me çdo lëvore a mbështjellje të përfytyruar tingullore. Kështu ne do t’i sëritim në kujtesë rreshtat e saktë, me fjalët në numër të përpiktë  rrokjesh, në ritme të matura e të peshuara të një poezie që, pa na detyruar askush, thjesht e duam, e pëlqejmë.

Në bisedën me Z. D. unë jo vetëm që kisha ndryshuar vargje, por… edhe kisha shtuar…kisha shtuar se: zogjtë dhe thneglat pinë gjak kau. Kisha shmangur ujqit. Dhe hënën e kisha zëvendësuar me yjet: yjet pinë gjak në prroje. Ç’na paska ndodhur? Gjakun e kaut të therur për drekën e mortit e pinë insektet, zogjtë, njerëzit deri dhe yjet. Dita shkrihet në natë e bëhen njësh të dyja, rrjedha e kohës shmanget… se asht marrë një gjak. Dy plumba kanë lëshuar përdhe një burrë. Një përfytyrim gati kozmik.

Këto ndryshime dhe shtesa kanë ndodhur pa dijeninë dhe pa dashjen time. Se përse dhe si kisha ndërhyrë kaq shumë në tekstin e një poezie, kjo është diçka që nuk e kuptoj dhe që kurrë nuk do ta mësoj. Është diçka që kurrë nuk do ta di si ka ndodhur në kujtesën time. Mos vallë më ngjet ngaqë këtë poezi e pëlqej shumë? Ky nuk është argument. Nëse e pëlqej shumë, duhet ta mbaj mend me saktësi siç e ka shkruar autori dhe jo ta ndryshoj.

Poezia “Drekë malsore” ka një monumentalitet tragjik mu në thjeshtësinë e lirshmërinë  e vet. Në ngjeshjen e fjalëve dhe të imazheve, në dendësinë e saj. Në ajrin ngjethës dhe konkret midis rreshtave dhe imazheve të saj seç fryn era e fatit, një erë e drejtë, e thikët si rënia  e sëpatës nga lart-poshtë, e rëndë si trupat e aheve, trupa me rremba të stoikes dhe të vetasgjësimit, të epikes dhe të vetëshkatërrimit  njëherësh.

2.

Kur hapa librin, lexova që: “kur vdiq im atë, premë dy qè/ me ngimun… thneglat e lamit” (Elegjia e parë). Në poezinë “Gjakmarrja”, e kundërt si gjendje me “Drekë malsore”, përmenden “korbat e zez…  mbi qarrat e vjetër”. Siç shihet, unë kisha marrë imazhe nga poezi të tjera me të njëjtën temë te Camaj dhe i kisha ndërkallur te “Drekë malsore”.

Prapë kjo që po më ndodhte, nuk më vuri në siklet. Përkundrazi. Mendova se kështu Martin Camaj paskësh bërë vend në thellësi tek unë, kish zënë vendin e vet krahas poetëve të tjerë që më pëlqejnë. Thirrja për ta kujtuar përmendësh, për ta lexuar, për t’i verifikuar ato që mbaj mend a për të gjetur diçka të re në rilexime, janë dëshmi e nevojës sime për një komunikim të pandarë me këtë poezi. Harold Bloom-i te libri “Si dhe përse të lexojmë” flet për rilexime të heshtura dhe të shpeshta… të cilat duhet të ndiqen me doemos nga recitime për veten, derisa të bindemi se e zotërojmë me të vërtetë një poezi. Leximet e përsëritura janë dëshmi e lidhjes së qëndrueshme me një shkrimtar.

Gjithmonë kam menduar se fillimisht ndodh pranimi logjik i një shkrimtari. Pra, logjikisht, ne e pranojmë atë, e pohojmë artin e tij. Në leximin e parë ai troket fort, pastaj e lexojmë prapë dhe shkallë-shkallë ai hyn deri në njohjen tonë, zë vend aty si artist me rëndësi. Në rastin e Camajt njohja erdhi pak me vonesë dhe si e flakur midis nesh, si e hedhur midis sheshit, prej gazetave, prej politikës, sikur të thoshin: ja, shiheni çfarë poeti, çfarë poezie…! Ju që vini nga shkollimi komunist, nga realizmi socialist, nuk e kapni dot artin e Camajt. Por, pavarësisht këtyre, që me leximet e para pas vitit 1990 arti i Martin Camajt u mirëprit.

Por pranimi logjik, ajo: po, jemi para një autori me peshë, nuk mjafton. Mund ta pranosh një autor dhe, pas një leximi, e hedh në një kënd, nuk komunikon më me të.

Pranimi i vërtetë vjen me kohë, do kohën e vet, vjen atëherë kur një autor e kemi përvetësuar edhe emocionalisht. Mund t’i mbajmë a mos t’i mbajmë përmendësh vargjet, por jemi mbushur plot me përfytyrimet e poezisë së tij, me ndjeshmëritë që burojnë prej shtresimeve të tekstit të tij; tani këto pasuri janë tonat; kur të na “duhen”, u kthehemi, na vijnë vetiu ndër mend, ose marrim librin dhe i rizbulojmë.

3.

Libri i parë që kam nga Camaj është “Gedichte”, (Poezi), një përmbledhje me 44 poezi dhe 7 proza poetike me përkthim në gjermanisht nga Hans-Joachim Lanksch, botuar nga Kyrill&Metod në Mychen, 1991. Shtatë prozat poetike të këtij libri janë marrë me po atë renditje nga libri “Njeriu më vete e me të tjerë”, 1981.

Libri “Gedichte” në kapakun e brendshëm mban shënimin  “Dhuratë e autorit”; unë e kam marrë në redaksinë e gazetës “Drita” më 23 prill 1992. Më vonë kam lexuar të tjerë libra të Camajt, por me këtë libër jam lidhur prej asaj kohe dhe vazhdoj ta lexoj edhe sot.

Mendoj se duhen thënë dy fjalë për këtë libër. Është një përzgjedhje me dijeni të autorit në fund të jetës së tij.

Janë poezi të shkurtra që nuk e kalojnë faqen, vetëm  poezia “Lule” përbën një cikël prej shtatë pjesësh.

Toni mbizotërues i këtij libri është trishtimi. Aty gjejmë Martin Camajn intim, të mërguar, “Larg nga ata që flasin si unë” dhe njëherësh  të rikthyer me mjetet e poezisë  në vendlindjen e munguar. Dy temat kryesore të këtij libri, ajo e vetmisë dhe e vdekjes janë vënë në sfondin e Dukagjinit, në erën mitike të Veriut, të Veriut si klimë, si simbolikë, si sfond malesh, si vend i durimit stoik, si qëndresë në mungesat më elementare jetike dhe si tërheqje urtake në vete. Ky mërgim prej mërgimit, a shtegtim prej mërgimit, kjo vendosje në mal, në primitivitet, është e sajuar artistikisht, e ëndërruar, e ndërtuar si ngrehinë virtuale, si ajër për t’u mbrojtur  e për t’u arratisur nga shpërbërja.

Autori thellë-thellë të jep përshtypjen se është nisur në udhën që të çon larg nga bota e të gjallëve. Si tek njeriu në jerm, njeriu me frymëmarrjen e rënduar të fundjetës, kjo poezi flet me të vdekurit, me atin, me nënën, të cilët nuk janë më (kur është botuar ky libër), pastaj… lë dhe amanetet e fundit. Atje, në largësi, “Larg atyre që flasin si unë”, poeti kujton dhe të vëllanë që ende jetonte në Temal; nga Lulja, e dashura, kërkon një “shtyllë guri” ku të mbahet larg nga vdekja që lajmërohet që në vargun e parë të kësaj poezie.

Nga Tazja, gruaja, nuk kërkon keqardhje në ditën e vdekjes. Vitet atë e kanë lodhur, e ka rënduar keqas “…mundi i vjetve të rrëpirta sa ‘i shkamb”, ndaj i lë një amanet: meqë ai do të vdesë “mes njerzve gjithmonë të nginjun”,… “ndër drekët e mija qitni vetëm kafe të idhta”.  Ky amanet kontraston me drekët për vdekjen e atit ku “… prenë dy qe /me ngimun të unshmit e thneglat e lamit/ me grimca buke” (Elegjia e parë); kontraston me kërcitjen e tunit të spatës në rrashtën e kaut për “drekët e mëdha” te poezia “Drekë malsore”.

Te “Mosha e qenit ose ditëlindja” festa kthehet në drekë, edhe pse janë mbledhur shumë njerëz që të gëzojnë: “kremtuen gjithnatën i ri e i vjetër”. Në mëngjesin që vjen, qentë nuk presin mbas dere si ushqim eshtrat e mbetura nga festa, por atë njeriun… kremtuesin e ditëlindjes.

Ka kaq trishtim në këtë poezi për ditëlindjen, sa nuk ia gjen shoqen në gjithë letrat shqipe.

Trishtimi, zvjerdhja, shënohen që në titullin e poezisë: mosha e qenit… Sipas mendësive fshatare, rinia është mosha e ujkut. I forti, ëndërruesi, botëpushtuesi, njeriu që nuk frikësohet nga asgjë, është i riu. Mosha e kaut, ose vitet e pjekurisë, vijnë kur burri u vë vizën ëndrrave të thata dhe kthehet t’u vërë shpatullat punëve “të vogla”, punëve të tilla si: ushqimi i përditshëm, mirëmbajtja e shtëpisë, shtimi i parave, i pronave, rritja e fëmijëve. Vonë, me ngrysjen e moteve, kur të lënë forcat, dhe, për pasojë, shtohen qarjet nga jeta, ke hyrë në moshën e qenit.

Në këtë poezi për “moshën e qenit” dëshpërimi mbytës për kalimin e viteve…e kthen festën e ditëlindjes në drekë mortore. Vallë ky është bilanci i një jete? “Kremtuen… kohën që vdiq e vrame në mue”… “E thanë: askush s’do të lypi gjak për të”. Është cinik etiketimi mosha e qenit. Thuhet veçan për ata që në jetë kanë mbetur të parealizuar. Sido që të jetë, ka dhe njerëz të suksesshëm,që e përjetojnë rëndë faktin që u ikën vitet, që u mplakën. Edhe Naim Frashëri ankohet: “Erdhi shtriga, pleqëria/ fshehtazi si qen i qetë”.

Të ngjan se mllefin dhe mërinë Camaj i ka kryesisht me kohën: “kremtuen… kohën që vdiq e vrame në mue”, koha si “barrë e vrame”, përgjithmonë e pangushëlluar. “e thanë: askush nuk do të lypi gjak për të”. Për cilin? Për M. Camajn, apo për kohën e vrame, të vdekur në të? Lypet gjak për kohën? Mos ka ndonjë gjak të pamarrë M. Camaj? Kohën ia vrau rrjedha normale e moteve, apo diçka tjetër, diçka tjetër e degdisi në fatin e kohëvdekurit, e  kohëvrarit? A mund t’u lypet gjak rrethanave vrasëse? Mund të lypet gjak për plakjen, për kohën që ikën? Gjak për fatin e keq nuk mund të lypet kurrë. As për atë që çdo pjesëtar i fisit njerëzor, më së fundi, plaket dhe një ditë ikën për fare nga kjo jetë… Këto Martin Camaj i di shumë mirë.

Atëherë, pse përmendet gjaku që nuk mund të merret? Pse festa kthehet në drekë mortore?

“Kremtuen gjithnatën i ri dhe i vjetër”… Njeriu fton njerëz në festën e ditëlindjes dhe gëzon, qoftë dhe për atë që është gjallë, që jeta e tij po zgjat dhe që ka me kë të festojë, me të rinj e të vjetër, njerëz që e duan, e vlerësojnë. Por çfarë kremtojnë? Kremtuen gjithnatën.. a kremtohet  gjithnata, terri dhe… “koha e vrame që vdiq në mue”? Një kohë e vdekur… këto nuk festohen. Ndaj  “Ajo nuk ishte festë, por drekë.”

Në fund, të ftuarit, ata që festuan marrin me vete një peng të pashlyeshëm, thonë: “askush s’do të lypi gjak për të”. Koha e vrarë… meriton shpagë, lyp gjak nga që e vranë për së gjalli e vdiqën brenda një njeriu. Koha nuk ka ikur natyrshëm, nuk është harxhuar në rrjedhën normale të viteve. Një fat i rëndë, rrethana jetësore tragjike e kanë vrarë kohën. Dhimbja e padrejtë kërkon ngushëllim. Koha e vdekur ka shënjuar vetëm kremtuesin e ditëlindjes? Mos ajo ka qenë brengë dhe e gjithë bashkësisë së këtyre kremtuesve? Ka fatkeqësi për një njeri, ka dhe breza njerëzorë fatkeqë. Ka kohë që vdesin e shkojnë vuvas, pa asnjë ngushëllim. Të mërguarit nga  vendlindja në anën tjetër për gjatë epokës së luftës së ftohtë, që kur ikën prej vendit, e ndalën kohën, e vdiqën në vete. Fatet e ndaluara e ndajnë kohën dhe njeriun, e vrasin për së gjalli. Askush nuk i lyp gjak fatit të keq.

Mund të ketë dhe një lexim tjetër kjo poezi. Nisur nga vargu “ajo nuk ishte festë, por drekë”, mund të mendosh që M. Camaj i plakur ka qenë i vetëm, pa njeri, në këtë ditëlindje. Drekat janë të shkurtra, të rënda, të përzishme. Nuk kremtohen. Festa zgjatin. Kur janë bashkë i ri dhe i vjetër teprohet, thyhet, derdhet, gëzohet. Të gjitha i shkojnë një feste. M. Camaj i vetmuar nuk ka mbyllur sy atë natë: kremtuen gjithnatën. E vlen të ndalesh te stilema gjithnatën si kohë, apo dhe si fat: një jetë e tërë në gjithnatë, në terr. I ri dhe i vjetër domethënë M.Camaj i ri dhe M. Camaj i moshuar. Nuk ka pasur tjetër veç vetes së dyzuar. Në fund, të dy Martinat me hidhërim thanë: askush nuk do të lypë gjak për të, për një kohë të vdekur. Të marrësh gjak, do të thotë të sjellësh harmoni, të vësh në vend drejtësinë. Koha të nisë nga e para, të rilindë e kthjellët. M. Camaj e ka paramenduar: ata që e vuajtën luftën e ftohtë do të shkojnë gjakhupës. Nuk do të ketë as të penduar, as përgjegjës për ata që vuajtën nën “murlanin e kuq”, siç e cilëson komunizmin te poezia “Dy brezni”.

Kremtuesin e kësaj ditëlindjeje në fund të poezisë “me sy keqardhës e të butë” e mëshirojnë dhe qentë e shtëpisë.

Te poezia “Mospërfillje” kanga e qokthit “pikon natën në luginë në terr”. Në agim dikush gjen sqepin e qokthit të thyer. “…dam! Kqyre këtë tingull që ra/ e plasi në gur”. M. Camaj nuk e pati privilegjin e autorit që ndien frymën e ngrohtë të lexuesit mbi poezinë e librit të tij të sapobotuar. Ai shkroi e botoi pa lexues, pa atë që ky lexim të modelon, të korrigjon, mbase më shumë të inkurajon. Autori e publiku i poezisë edhe në distancë dinë të flasin e ta përkryejnë njëri-tjetrin.

Mbase te kjo shkuarje dam, te moskomunikimi, te  “mospërfillja” prej atyre “që flasin si unë” për artin e autorit, do kërkuar shpjegimi i këtij trishtimi.

Te poezia “Ime amë” flet shqemëza që dridhet e thatë në shkamb, mbi Dri, e rrahun nga fryma e tërbueme në Shëndre: “je barrë e vrame/ në parzmin tim!/ Kaloje lumin para sosjes/ të dimnit”.

Nëna e autorit ka vdekur. Si në një halucinacion a si në një makth nate, nëna e vdekur e vë në faj, i ankohet rëndshëm. Kush e di sa herë midis djersëve të makthit ai është zgjuar nga gjumi nën këtë thirrje: je barrë e vrame në parzmin tim, kapërceje lumin…  të takohemi. Vallë një lumë, lumi Dri, pa va e pa ura përsipër e ndante Martinin nga nëna, nga të vetët? Por kjo është logjika e halucinacionit, e ëndrrës-makth. Ku do takohen? Te shkëmbi mbi Dri, aty është nëna e shndërruar në një shqemëz. Do takohen në vdekje a në gjallje? Dhe pse para sosjes së dimnit? Pse mos ta kapërcejë lumin para ardhjes së dimnit? Po  dimni cili është? Shumë pengesa: ujët e Drinit, era e tërbueme, dimni, nëna e kthyer në shqemëz… Largësia mitizohet. Thirrja mbetet: je barrë e vrame. Je pjellë e fatit të keq. Eja, kapërceje fatin e keq. Barrë e vrame. Po ku? Në parzmin e së vdekurës? Të shqemzës, (një shkurre e rrafshanaltave malore)? Apo fatkeqësia, barrë e vrame, kurrë e ngushëlluar, rëndon me peshën e mortit vetëm në parzmin e autorit. Autori, arti i tij, mbetën të përjashtuar, të degdisur, të akulluar në dimër. Vetëm vdekja do t’i çmagjepsë largësitë, do t’ia fashisë e t’ia paqëtojë makthet, do ta pjekë me nënën, me mjediset e me këdo tjetër nga të tijtë.

I ati në këtë libër veç se në poezinë që iu referuam më sipër, veç se te “Elegjia e parë”, përmendet dhe dy herë të tjera. Në Tingujt e parë, poezi që hap librin, i ati i thotë të birit “Mos u tremb” ndërsa dëgjohen shungullimat ngjethëse të ortiqeve.

Kjo poezi shënon mjedisin e zanafillës së heroit lirik të librit, në një farë mënyre ajo ngërthen krejt atmosferën, sfondin e krejt librit: ujq me veshët çyrek përpjetë, ortiqe, qiell me re, lumenj të turbullt me gur e lëndë, njerëz në shtigjet e ngushta të malit, njerëz në uri dhe etje.

Në poezinë Dy brezni, i ati portretizohet si burrë tejet i ashpër me bijtë, me fjalën si “ulurimë ujku t’unshëm/ ndër karma, vetëm”.  Megjithatë gdhendet dhe si burrë i frytshëm , “… pamje trishtë/ dru ullini pa fletë/ me kokrra të zeza në çdo degë”.

I vëllai i Martinit, njeriu “kambë-zdathë” , është dukagjinsi i diktaturës shqiptare, malsori kambë-zdathë, por, kur “i fryn zjarrmit…,  të gjitha shkëndijat i bahen/ djelm”. Martini poet, profesori që jeton mes njerëzve të ngimun, e ndien veten më të ndrydhur, sesa kambë-zdathët e maleve nën diktaturë, sesa vëllai i vet. Ai ndjehet i parealizuar kur vihet përballë me ëndrrën mitike të burrit të maleve të Dukagjinit, burrit që i gëzohet vatrës primitive të mbushur plot me fëmijë. Ai gati e ka zili vëllanë e vet kambë-zdathë, ngaqë vetë nuk pati fëmijë. E, pra, për të, për një baba pa djalë, kurrë dhe askush nuk do të marrë gjak.

Megjithatë panorama shpërfaq edhe anën tjetër. Martini profesor tashmë është shpirtërisht e kulturalisht i ndryshëm nga të tijtë. Ai është “larg nga ata që flasin si unë”, është larg nga të sjellurit e të menduarit e të atit dhe e të vëllait. “Zemra/ndonëse nën shtatë lëkura/ akull/, akull/ ndonëse nën shtatë lëkura”.  Ai nuk mund ta çojë zanin shungullueshëm sikundër i ati, as t’i fryjë me plot bulçinjtë zjarrit në vatër si i vëllai dhe tërë shkëndijat t’i kthehen në një tufë me djem.

Dhe Lules, të dashurës i thotë: “Ashkël jam, Lule,/ e shëtis prej vendi në vend/ i shtymë nga murrlane, shum”.

Duke iu përmbajtur tonit tronditës, me ngjyrim gati mortor, lënies së amaneteve si tema kryesore të këtij libri, po veçoj poezinë Mes Shëngjergjave , “Nëpër palcin e eshtrave/ ndiej frymën e vdekjes. ” Ajri digjet… më dhambin vetëm s’yt:/ do të shohin dhambët e amshimit/ tue u mbyllë përpara”. Me këto tri vargje M. Camaj na thotë se poezia, krijimtaria e tij do t’i dorëzohen amshimit. Ai ka qenë i ndërgjegjshëm për peshën e artit të vet. Tej çdo modestie, te proza poetike “Gjarpijtë” ai për veten na thotë që: “… e di se nuk jam vetëm, parandjenjë…. Zemra m’a ndien se nuk do të jem një zog që rrah flatrat vetëm një verë”.

4.

“Personazhet” e tjerë janë dallëndyshja, korbi, dreri, gjarpri. Më tepër simbole…

Edhe hijet, syrretnit, gruaja në mëngji, vëllai, jugorja në Veri, janë situata, gjendje a njerëz në vetmi, të kapur pisk në rrethana tragjike…. situatat e rrezikuara pa rrugëdalje i vënë në pozicione tragjike.

Secili ka dy rrugë, dallëndyshja e vonuar – vetëm një: me u ba e bardhë. Domethënë të ngrijë në borë e akull (Dallëndysha). Edhe Jugorja e martuar në Veri është e rrethuar prej dimrit, larg nga të vetët (Vetmia e jugores…).

Gruaja në mëngji tani në pleqëri është e vetmuar. Mëngjinë nuk e ka përdorur për kënaqësi egoiste. Rriti fëmijë që e braktisën. Altruizmi e lë të vetmuar (Grueja me mëngji).

Dreri plak mposhtet nga moshat e reja dhe zbret ne vërri, për t’i shpëtuar dimnit. Aty e gjuajnë (Dreni plak).

Korbi e ka një ditë… bëhet pëllumb duke ndjekur gjurmët e valles së pëllumbave…(Një ditë e ka dhe korbi). Gjarpërinjtë janë të zez, por jeta e tyre asht e bardhë e bardhë… (Gjarpijtë e zez)

Krymbi i mëndafshit, hija, surretënit… pothuaj te të gjtha prozat poetike rëndon më tepër filozofia se sa poezia. “Dhe ankohet i urti: askush s’më ndihu të shoh me kohë fillimin e sosjen e fijeve në gjalm e mbeta nën hijen e  sendeve. Në vjeshtë kundrova besëlidhjen mes vdekjes dhe jetës…” (Krymbi i mëndafshit).

 

5.

 

Para se të rikthehem te poezia “Drekë malsore”, po ndalem te “Hija e lisit”, poezi e një niveli të lartë të shkrimit. Për mua, kjo poezi sikur mbyllet, rrumbullakoset në vete, nuk lë çelësa jashtë, as shtigje të fshehura për t’i  hapur. Eshtrat e të vdekurit si gur, hija e lisit gjithësunduese si mëndafshi i hollë e i zi në faltore, hije që zgjatet nga mali në mal, nga agu në muzg, kapet në shkëmbin e malit si gjarpër nëpër rremb.

Imazhi më i bukur i poezisë, mbase i gjithë librit është ky: “Gjingallat mbi dega gjimojnë/ njiheri në vapë sikur vajtore/ me fytyra t’gërvishtuna n’gjamë”.

Shkallë-shkallë kuadri plotësohet: një tempull i përzishëm, me  njerëzit si cokla, pa jetë. Me gjamën e gjinkallave, me gjarprin në rremb, me zi, ligësi dhe frikë. Tabllo e totalitarizmave të shekullit njëzet, totalitarizma që pollën njerëz kufoma…, kampe të vdekjes…

Poezia “Drekë malsore” i përmbahet parimit që Camaj shpreh te poezia “Trajta”: ‘Pendël e lehtë në dukje/ por e randë hekur në peshë/ tingull ose ngjyrë/ e kthjellët deri në dritë’.

Poezia vjen e shtrirë në një rrjedhë lineare, të qetë në dukje, rrjedhë të qetë që e ndalin përsëritja tri herë e vargut: “Sot âsht marrë një gjak”. Autori nuk ndalet në anën morale a shoqërore të çështjes. Jo, tema është dreka malësore e mortit, drekë që sjell pajtimin.

Detajet janë ato që me kursim plotësojnë kuadrin: dy plumba lëshuen përdhe një burrë. Tuni i spatës pëlcet rrashtën e kaut te prroni. Gjama e burrave përzihet me aromën e mishit ndër zjarrme. Gjethi i vjeshtës bie mbi kapuçat e bardhë ndër tryeza jashtë. Natë. Në varreza tokë e re, hanë e re. Dhe i mazhi i fundit: Ujqit pinë gjak nga kau i prerë për  mort në prue. Kaq. Asgjë më shumë.

Nuk përmenden as individi i vdekur, as familja. Në malësi jeta dhe vdekja i takojnë bashkësisë. Dreka, përcjellja e të vdekurit si situatë, e merr të gjithë rëndesën. Dreka e mortit si zakon pajton bashkësinë, sjell harmoni. I vdekuri duhet të mbyllet shpejt në tokë si kanatat e një porte që nuk hapet më. Jeta me drekën e mortit nis nga e para. Ky fillim i ri e do një fli: gjakun e kaut. Njerëzit shpëlajnë duart me vdekje, shpëlajnë lotët e gjamën dhe ulen në tryeza. Jeta vazhdon. Mbas kësaj kemi tokë të re, hanë të re. Mbas kësaj harmonie gati kozmike edhe ujqit urtësohen nga gjaku i flisë mortore.

Për të  gjitha këto cilësi poetike që përcjell “Dreka malësore”, unë e nisa më atë dhe me një koment të saj po e mbyll këtë ese mbi poezinë e Martin Camajt.

Drekë malsore

 

Sot âsht marrë një gjak.

Dy plumba lëshuen përdhè një burrë.

 

Sot âsht marrë një gjak.

 

Nën tunin e spatës

Pëlset rrashta e kaut te prroni.

(Drekë të mëdhá po bâhen sot!)

 

Sot âsht marrë një gjak.

 

Gjama e burrave tërbueshëm

përzihet me erën e mishit ndër zjarrme.

E gjethi i vjeshtës bie

i djegun mbi kapuçat e bardhë

ndër tryeza, jashtë.

 

Natë. Në vorrezat mbi kodër

tokë e rè, hanë e rè

 

Ujqit janë ulë prej malesh

e pijnë gjak në prrue.