Një grusht grurë kujtimesh nga historiku i postës kufitare të Kakavijës në diktaturë

SEFER PASHA

 

Letër Aleksandër Kolës emigrant në Greqi

“Jeta më mësoi se një nga sekretet më të dobishme për të shkruar është që të mësosh të lexosh heroglifet e realitetit pa trokitur në derë dhe pa bërë asnjë pyetje”.

Gabriel Garsia Markes

“Në provokacionet e gushtit, të cilat u ndjenë dhe në jug, në një përleshje trup me trup kufitari i Kakavijës humbi të dy sytë. Në spitalin e Gjirokastrës është kuruar pa shpresë. Për fatin e mëtejshëm të tij nuk dihet asgjë. Nga ishte? Dhe si e kaloi jetën pas verbimit? Kur i humbi të dy sytë ishte 19 vjeç”

                                                                                                    Nga historiku

      I dashur Aleksandër!

Në një shënim më qortoje ashpër se nuk të jam përgjigjur. Dhe ti ke të drejtë. Por ta dish o miku im i rinisë se unë nuk merrem fare me fejzbukun. E kam hapur atë faqe kot më kot ngaqë më kërkojnë ndonjë fotografi. Fejzbuku më ngjan me sëmundjen e fruthit. Po pse vendosa që të them dy fjalë? Jetojmë kohën më të qelbur. Të gjithë jemi kqinj. Edhe unë që po të shkruaj këtë letër. Tani që jam përpara kompjuterit dhe kam nja dy orë kohë të solla në mendje me respekt. Ishe njeri i mirë e nuk më preve kurrë në besë. Qëndruam shumëvite bashkë në Kakavijë. Të kam parsysh kur ngrije famurin në mëngjes dhe ushtarët grek të ndiqnin me dylbi. Shumë vite më parë, aty ku ti ngrije flamurin, qe vrarë Llesh Pal Çupi. Ty të kishte hije dhe pamje dhe fisnikëri flamuri dhe komanda:-  “Për ngritjen e flamurit Gati Tu!”. Skuadrës së kufitarëve u thoje: – “ Para disa moteve ushtarët grek e qëlluan me fishek gjurmëlënës flamurin tonë që valvitej në majë të shtizës. Dhe flamuri nisi të marrë flakë. Kufitari roje në pak sekonda u ngjit si shqipe, e rrëmbeu flamurin që kishte marrë flakë e futi në gjoks dhe e shpëtoi”. Grekërit e ndiqnin skenën me dylbi 100 metra më larg. Kufitarët të dëgjonin në ankth si të ishe shenjt. Për shumë vite si komandant i Kakavijës nuk njohe asnjë disfatë. Në tarracën e postës greke ushtarët u thoshin vizitorëve grek që vinin me qindra se: – “Komandant i postës së kufirit shqiptar është Aleksandër Kola”. Sa larg të kishte shkuar emri. Ngjiteshe në katin e tretë të godinës ku unë kisha zyrën. Dritaret nuk kishin xhama. Ishin të veshur me llamarina hekuri të trasha, që të mos i shponte plumbi i armëve të grekut. As 12.7 – tëshi. Qenë bërë shumë prova. 6 metra larg zyrës time ishte vendroja i grekut. Në mëngjes kur delte dielli mbi Mavropull hija e rojes së grekut zgjatohej dhe mbrrinte gjer tek fundi i krevatit tim. Ti Aleksandër i ngrysje vetullat dhe e mbyllje dritaren me llamarina hekuri të trasha që as hija e ushtarit të mos na rëndonte mbi krevat. Nuk e duroje dot as hijen. Piramidat ku komandoje t’i nuk t’i preku kush asnjë milimetër. E kishje problem hijen e ushtarit grek. Nuk kishje se çfarë t’i bëje. E për këtë nuk ishe i qetë. Mua më merrje për krahu e më nxirje në katin e katërt, ku ishte vetëm kulla e vrojtimit, të cilën ne nuk e përdorim (ushtarët e te dy vendeve ishin aq afër në vijë ajrore sa mund të shkëmbenin cigare). Tek kulla e vrojtimit ti miku im sikur vije në vete. Unë e kuptoja botën tënde sikur kishja të bëja me një legjendë. Aty ku ngjiteshim ti i kishje nën vete e poshtë këmbëve ushatrin grek, flamurin, godinën e postës greke e lumin e Drinos. Kur ia kam treguar këtë detaj një artisti nga Mirdita në Zym të Kosovës ai ma shpjegoj me natyrën e malsorit, i cili i ngjan shqiponjës. Shqiponja kudo që të jetë në fushë, në kodër apo në majë të malit e do një send më të lart. Tani e kuptoj pse  ti Sandër atje në Kakavijë me ngjisje në kullën e vrojtimit gjersa dielli i Mavropullit të largohej nga vendroja e ushtarit grek e t’i hidhte rrezet tutje në fushën e Dropullit. Që nga pika e vrojtimit vazhdimisht më qortoje për një detaj, që qysh atëherë më ka mbetur enigmë. Ne kishim me dhjetra e me dhjetra pëllumba të butë. Po kështu edhe grkërit. Por pëllumbat tanë nuk u bashkuan kurrë me të grekut edhe pse në vijë ajrore ishin 25 metra larg në mos më afër. Në një rast kur tek tufa e pëllumbave të postës tonë erdhi një pëllumb nga të grekut (pëllumbi qe i zi) tufa jonë e pëllumbave e mbyti atë të grekut dhe ne e pamë të dy kur ai ngordhi në mes të taracës. U çuditëm. Ti më thoje mua: -“Të rroftë Lenini! Nuk je në gjendje ta shpjegosh dot se përse tufat e pëllumbave nuk bashkohen. Unë rrija si guak. Ç’të ishte kjo? Ta ndjenin instiktivisht pëllumbat gjuhën e urrejtjes. Se di.  As tani”.

Që të mos harroj. Shkruaj kujtimet. Librin ta redaktoj unë. Nga fundi i vitit mbase e botojmë. Ti ke shumë për të thënë. Promovimin e librit tënd do ta bëjmë në tarracën e postës greke. Kemi miq. Dhe aty do të ftojmë oficer e ushtarë grek, të cilët kanë shërbyer në një kohë kur ne komandonim në Kakavijë. Disa nga emrat e ushtarëve grek i kam të shënuar në ditarët e mi. Unë do t’ju tregoj grekërve atë ngjarjen me çakallin përpara doganës së vjetër. Ne të dy në orët e vona po pinim raki në kolltuqet para doganës. Ishte pranverë. Ti si gjahtar i madh kishe vrarë një lepur. Më tutje gjithashtu ushtarët grek po pinin dhe qeshnin me të madhe. Në ato çaste një çakall në cep të pyllit kuisi. Ishte jo më shumë se 20 metra nga dogana, aty ku ishte i rrëzuar lapidari kushtuar gjeneralit Italian të vrarë, Telinit. Ushtarët grek me të dëgjuar klithmën e çakallit u çuan në këmbë. Ti qeshe. Unë e ngrita gotën lart dhe thashë: – “Eja i dashur çakall të pish dhe ti një gotë raki me mua e Aleksandrin! Unë këtë dolli po e pi për ty o miku im. Afrohu çakall i dashur! Ne do të japim raki. Mos e kalo kufirin për tek greku!”. Po të shtoj dhe diçka. Kur ndodhi ky episod me çakallin ne kishim të lidhur pas lapidarit një mace të egër. Kufitarët e kishin zënë me lak. Ne i hidhnim maces mish dhe konserva. Por ajo nuk hante. Ngordhi pas 15 ditësh. Sa shumë egërsira kishte aty rrotull. Besoj e mban mend mirë që ne hapëm një gropë të madhe tek vendroja e grekut (në tokën tonë) që të kapnim një derr të egër, i cili kulloste aty tërë natën. I afruam tek gropa e mbuluar me kashtë misër dhe ftonj. Dhe një natë u dëgjua një zhurmë e madhe. Të dy vajtëm me vrap me pistoleta në duar. Po brenda gropës gjetëm mushkën e postës. Ububu!

Ishin kohë për të mos u harruar. Por as unë dhe as ti nuk e menduam fundin. Unë e shkrova një libër që u konsiderua armiqësor dhe shpëtova në fill nga burgu. Ndonjë mendim edhe e shkëmbenim. Ta pata treguar disa herë atë takimin befasues me palën greke. Ushtari grek ngriti flamurin e bardhë tek porta me tela. Në orën tetë unë me përkthyesin Pavllo Konomin shkuam në takim. Aty erdhën dy oficer grek. Njëri kolonel në emër të Divizionit të Janinës më ngushëlloi për vetvrasjen e Mehmet Shehut. Unë u bëra gur. Përkthyesit iu morr goja. Ne nuk e dinim fare që Mehmet Shehu kishte vrarë veten. Unë nuk dhashë asnjë përgjigje. Ti shumë herë më ngacmoje me të qeshur dhe më thoje:-“ Vetëm grekërit që të ngushëlluan për Mehmet Shehun ta mbyllën gojën. E mban veten për bilbil, por në atë takim mbete si buf. Këtë detaj pa ta zgjeroj pak. Pasi më ngushëlloj greku për Mehmet Shehun e unë i raportova urgjentisht Merdarit (kryetarit), që nuk ma vari, se si duket ishte në djeni, ika me Pavllon në Vrisera. Isha xhindosur. Në shtëpi kisha dhe një letër të Mehmet Shehut, i cili ia kishte dërguar gjyshit tonë, ku e ngushëllonte për vdekjen e vëllait tonë, Bilbilit, në ortekun e Fekenit me studetët e Shkollës së Bashkuar. U ndava me Pavllon dhe more mik vajta tek Gogoni i punishtes së rakisë. Ti e di që Gogoni linte kokën për mua. Mbusha një gjysëm litri me raki në vozë dhe e ktheva pa e ndaluar fare. I thashë Gogonit atë që mësova në takimin me grekërit. Gogoni me llullën në gojë e që ishte tapë për vete më tha:

    -Përderisa Mehmet Shehu vrau veten ai nuk paska qenë gjë!.

    -Po ti Gogon e vret veten?-i thashë unë.

     -Kurrë! – m’u përgjigj Gogoni. Unë të vras veten. Jo. Më dhëmb trupi. Nuk është zgjidhje vetëvrasja. Ja shikoj varret e Vriserasë. Lufta bëhet që nga sheshi ku janë rrepet apo që nga brenda varrit? Që nga varri mund të luftosh vetëm me krimbat. Lufta bëhet nga sheshi i rrepeve.

     -Po, po të vranë o Gogon? – e ngacmova unë i dehur.

       -Të tjerët le të më vrasin. Ja ti Sefer u dehe dhe fap nxjerr koburen dhe i bie në ball Gogonit. Nuk kam ç’të bëj. Po veten nuk e qëlloj me plumb. Këtej anës lumit nuk është keq. Një gotë raki e një lugë gjizë e bëj qejf o Gogon.

           Atë natë o Sandër i tmerruar nga vrasja e Mehmet Shehut fjeta tek krevati i Gogonit i bërë tapë. Batanijet kishin nja dhjetë vjet pa u larë. Ti Aleksandër di më shumë se unë. Ishe më ballë për ballë. Prite gruan e Jusuf Gërvallës dhe atë ditë dëgjove shumë gjëra. Të gjitha këto qëndisi. Kur unë përcolla gruan e shpikësit të penicilinës, Flemingut, e mahnita atë që ishte deputete e parlamentit grek. I fola për artin grek dhe ajo u çudit. Ty të tregova për gjithçka që më ndodhi me zonjën Flemig, e cila atëherë ishte 64 vjeçe. Lart tek zyra ime ti si ironik që ishe më the “Mirë me gruan e Flemingut se e njeh letërsinë greke, por për armiqësinë e tufës së pëllumbave pse nuk je i zoti të japësh një përgjigje. Të vështroja i habitur. E flisnim pa fund.Unë tek ai flamur qëndrova 9 vjet. Nuk e di se sa vazhdove ti pas meje. Turistët grek na kanë fotografuar me qindra herë. Po ku janë fotografitë? Jemi personazh të jashtëzakonshëm. A e di ti Sandër se kanë vdekur Namik Çani, Petrit Bajraktari, Edmond Makashi, Agim Zhulegu, Isalm Zaçja, Jani Londo, Thoma Mushka, Hasan Dinku, Jorgo Thano, Loli(këpucari), Mihal Qiqi e të tjerë. Ikën jeta. Sefedin Hasani më thoshte atë shprehjen e tij profetike: – “Ka dhjerë xhai në pllakë”. E gjeta në gardë. “Ti komisar e ke fajin” më tha ai me atë syrin e vëngër. “ I kërkoje armiqtë në Greqi. Ata paskan qenë brenda në Komitetin Qëndror”. Ishte dita e rrëzimit të monumentit të Enver Hoxhës. Më kanë thënë se është kthyer nga Greqia Elmas Puto. Kur shkrova atë librin “armiqësor” Elmazi dhe byroistët e Gjirokastërës më shpëtuan.

        Aleksandër! Tani që po bëj këtë shënim të detyruar të përfytyroj kur dikur në një mbledhje unë thoja fjalë të mira, ti edhe pse i ngrysje vetullat e zeza të korbit sikur të pëlqente lëvdata. Po kujt nuk i pëlqejnë fjalët e mira. Aty nga fundi i viteve 60 – të komandanti i postës së Sopikut kap natën një grek në kufi. I gëzuar e çon në zyrë. Greku i lidhur herë pas here i hidhte sytë nga fotografia e Enver Hoxhës. Kur komandanti e pyet grekun ai i përgjigjet se në fotografi ishte Qirjos Enver Hoxha. Ai e donte Enver Hoxhën. Por Enver Hoxhën e donin dhe të gjithë grekërit. Komandanti i Sopikut i befasuar ia zgjidh hekurat grekut dhe e nis andej nga kishte ardhur. Por kundërzbulimi e mori vesh. Po përgatitej arrestimi i komandantit. Siç e kam dëgjuar më vonë kur bëra historikun e kufirit, një mbasdite Enver Hoxha duke pirë kafe me Kadri Hazbiun në Bllok i thotë atij, që të mos e arrestonte komandantin e Sopikut. Pse e bëri këtë Enver Hoxha? Sepse i kishte pëlqyer lëvdata e grekut të kapur në kufi, por dhe kulti që kishte komandanti i Sopikut për të. Dhe komandantin e Sopikut e çuan tek antenat e dikurëshme të Shijakut. Kështu që as ti në ato mote nuk kishe faj dhe të pëlqenin hymnet e miqëve. Po të tregoj dhe një sekret. Unë fola në një konferencë partie për figurën tënde, por e teprova. Kur u ula shefi i kuadrit më tha në vesh “Për kë e pate fjalën?  – Për Pal Mlyshin apo për Aleksandër Kolën”?

         Në ato vite kishte shumë tension. Ti kishe lindur për humor. Kur i kishim mirë mardhëniet me Kinën në faqen e shkëmbit unë kisha shkruar me gërma të mëdha “Rroftë Mao Ce Duni”! Shkëmbi me pamje nga Greqia ishte në vijë të kufirit. Me tu prishur mardhëniet me Kinën mua më urdhëruan që ta fshija parrullën e madhe. Por emri i Mao Ce Dunit nuk prishej as me dinamit dhe as me vare. Gurët do të binin në tokën e grekut dhe krijohej incidenti. Një ditë unë isha shumë i mërzitur se vetë e kisha shkruar parrullën. Dhe nuk po gjeja zgjidhje. Ti Aleksandër në vend të më jepje një mendim fillove të bëje humor dhe më thoshje: – “ Dy çështje o komisar ti nuk po u jep dot zgjidhje. Tufat e pëllumbave që nuk ka dreq që t’i bashkoj dhe parrulla për Mao Ce Dunin”.

          Atje në Kakavijë nën hijen e flamurit nuk e imagjinonim përmbysjen fatale. Por ajo erdhi shumë shpejt. Mua më zuri keq. Isha I pazoti. Tani merrem me art. Po a mund të rrohet me ato pesë lekë që fitohen nga arti i të shkruarit? Jo! Në Kakavijë tek pinim raki unë këndoja atë motivin e këngës labe: – “E puthur vetëm nga nëna”. Po të tregoj ç’më ndodhi këto ditë në studion e një mikut tim kompozitor. Po përgatisnim një këngë. Gjatë kohës që kompozitori po luante në piano unë i dhashë këngëtares tekstin me motivin e vjetër: – “E puthur vetëm nga nëna”! Bëhet fjalë për një djal nga Labëria, i cili kërkon nuse. Dhe është në kërkim të një vajze që në këtë botë ta ketë puthur vetëm nëna. Kur këngëtarja e lexoj tekstin më tha pakëz me habi:

          -Ku – ku për mua! Të je poet i çmendur. Ku gjen sot vajzë të puthur vetëm nga nëna?

          -Po ti me sa djem je puthur gjer tani? – i thashë me të qeshur dhe me të ngjeshur.

          -Nja 200 djem e burra i kam të shënuar në ditarin tim intim, – u përgjigj ajo pa ju dridhur qerpiku.

          – Të bëfsha….! – belbëzova unë me zë të ulët.

           -Mos më shave? – pyeti ajo.

           -Jo, – iu ktheva unë. – Përsërita refrenin e këngës. – Ti nuk më dëgjove se nuk të lënë tingujt e pianos.

      Kompozitori qeshi. Mendja ime në këto çaste fluturoi në Dropull (Dropulli në ato mote ka qenë Paris. I mbante minoritarët Enver Hoxha). Të dy ishim të pamartuar. Asnjëri prej nesh nuk e mori gruan dropullite. Gjykonim si fshatarë. Unë që kisha një njohje me një vajzë nga Derviçani ia vesha me shpullë  pse atë në një ceremoni e puthi Papuliasi i Greqisë, kur ajo i dhuroi tufën me lule e me shoqet vallëzoi para tij. Kur ta tregoja ty ti qeshje me të madhe sa kthente kokën ushtari grek në vendroje.

            Ishim brez i sakrificave të mëdha. Më thirri një ditë komandanti i Llongos (Feta Xhambazi), I cili ka vdekur. Ai më kërkoi që si shkrimtarë t’i qëndisja një letër për ministrin. Fetau qe i madh sa shkëmbi i Mao Ce Dunit. Shkruaj më tha ai: “Shoku Ministër! Unë Feta Xhambazi që kam 40 vjet në kufi kërkoj të më transferosh në Pogradec”. Po ti o komandant 40 vjeç je e kundërshtova unë. Po ti pse e ke lapsin sa një thupër thane. I shkruaj ministrit se 20 vjet janë ditën dhe 20 vjet natën. Dhe ai atëherë nuk e kishte keq. Lufta jonë ishte natën. Ligji nuk lëshonte pe. Më vonë në mbledhje ministri i brendshëm kur unë isha bërë komisar i një shkalle tjetër shkarkoj nga detyra komandantin e postës së Himarës. Motivacioni. Djali i skretarit të Komitetit Qëndror kishte marrë dhe kishte bërë pesë minuta shëtitje në det me motoskafin e kufirit. Atë sekretarin sië tha ministri e kishin bërë mut në sekretariat. Vështro Sandër se çfarë bëhet sot? Kriminelët e therën Shqipërinë si të qe një dem. Ja bluan dhe kockat. Dhe janë të pamposhtur. Unë nuk jam nostalgjik. Por ato qenë vite të paharrueshme. Shkuam bashkë në Llongo. U zhvillua një ndeshje futbolli midis kufitarëve dhe mësuesve nga minoriteti. Fituan kufitarët. L. Mehmeti si tifoz i çmendur që ishte filloi të thërriste: “Viva Alabania!”. Minoritaret qeshnin. E thirrën në komitetin e partisë. Por e zgjas kot. Ishim të betuar. Kur P. Kapinon e nxuarën në lirim për një ngjarje në Bureto ai para 50 oficerëve filloj të këndojë: – “Ne ishim komunist, bijë të Enverit”. E megjithatë Shqipërinë e gëzojnë dinakët. A e mban mend atë shkrimtarin e madh e që në demokraci u hoq si i keqëtrajtuar nga rregjimi. Nuk po ia zë emrin në gojë se më vjen për të vjell. Në ngritëm kufirin në gatishmëri kur ai shkoi në Bularat për të takuar atë mandolinistin e famshëm të verbër, Ilia Gazhgën. Thuhej se mandolinistit i kishte dërguar një ilaç Stalini për sytë. Sa të ndyrë janë njerëzit. Një kolegu ynë kufitar u ka shërbyer të gjithë ministrave, bile dhe në nënëtdhjetë e shtatën. Kurse mua, por dhe ty na hodhën nga shkëmbi. Dhe meqë mu kujtua fjala “shkëmb”. Kohët e fundit në Gardë u sulmova nga vëllai i Nik Pjetër Ndrekës, të cilin diversantët e hodhën nga shkëmbi. Për Nikën pata shkruar poezi, tregime e skenare. Shiko si vijnë kohët. Punë m… Ti Sandër sot së paku duhet të ishe një shef komisariati në Tiranë. Nuk flije gjumë. E kishe zanat kallashnikovin. Po ty nuk të afrojnë. Ata që bën 21 janarin janë në punë. Heronjtë janë pa bukë. Hë! Po kësaj ç’i thua ti? E di që do t’i ngysësh vetullat. Po. Por ne nuk varemi nga E. Rama. Zoti ynë është ai flamuri që ngrinte çdo mëngjes Aleksandër Kola në Kakavijë. Dhe për atë flamur do të votojmë.  Adem Ismaili nga Tropoja në Radat i ktheu automatikun Llaqit (mikut të tënd të gjuetisë). Dhe ti e mban mend mirë. Në shtëpinë e Llaqit një shqiponjë hëngri nja dy pula. Llaqi e vrau. U bë sherr. Shqiponjat tona nuk hanë pula thoshte Ademi. Ato merren me desh e me dema. Nuk koritet shqiponja me pula. Shqiponja do të ketë ardhur nga greku. Fajin prapë e kishte greku. Të detyruar nga rrethanat ne zgjodhëm zanatin më të vështirë. Pas përmbysjes ti qe më i zoti. Librat të japin dituri e jetë, por jo para. Para ca kohësh kisha marrë një çantë plotë me libra në shtëpinë botuese. Ato nuk qenë shitur në panairin e librit në Ulqin. Çantën me libra e vendosa në autobusin urban duke e mbështetur tek këmbët. Pas tre stacioneve një jevg me flokë të gjata, që nga jashtë i bie xhamit të autobusit. Maskara më tha ai. Pse me libra merresh ti? Dhe nja katër pako mi hodhi në surrat që nga dritarja. Na shkoi dëm një rrugë foli ai me inat dhe iku. Librat mi kishte vjedhur. Kushedi se çfarë i kishte quajtur mes këmbëve të udhëtarëve. Unë i trembur nga jevgu ngriva. Qeshi i gjithë autobuzi. Por zanati i kufitarit kishte shumë fisnikëri. Kufitarin e piketës në Kakavijë nuselalja i kishte ngrënë veshin. Mirë ta ka bërë i the ti me inat. Pse ke fletur gjumë? Fati ynë miku im ishte në fije të perit. E haje kur të duash. Por jeta kishte dhe shumë bukurira. Me shefin e prapavijës Thimjon bëm mbledhjen dhe propozuam që Th. Thanati të delte në lirim. Kishte pjellë lopa dhe viçin ja kishin marrë dhelpërat a çakejt. Kujdestari qante dhe nuk la vend pa kërkuar. Pa u erruar kur Thimjoja po i hipte makinës për të t’u larguar për në Gjirokastër, Th. Thanati po ngjiste shkallët me gjithë lopën. E çuditëshmja ishte se pas lopës ishte dhe viçi i vogël dhe më e forta fare Thanati mbante në krah dhe një viç të dytë. Plasi e qeshura, rakia dhe mishi i pjekur. More qerrata i thoshte, Thimjoja, mirë që e gjete njërin viç, po viçi i dytë nga doli. Lopa nuk bën dy viça (më vonë u përshpërit se Thanati një viç ua kishte marrë lopëve të grekut). Ti Sandër këto raste gjuaje. Dhe duke pirë raki i tregoje shefit ngjarjen e një nate më parë, e cila më kishte ngjarë mua. Unë isha i gatshëm. Përgjegjësi i njësitit në vijën kufitare me Mullirin më informon në telefon se njësitin po e qëllojnë grekërit me gur. Vajta me një frymë dhe u mbështeta pas lisit. Ishte furtunë e madhe. Kur ndjeva goditjen e parë e bëra gati automatikun. Qëlluan tha përgjegjësi. Por pas pak nuk e pata të vështirë të merrja vesh se nuk qëllonin grekërit me gur, por nga era e madhe binin mbi kokat e njësitit lëndet e lisit. Kishte kaluar mesi i natës. Sa ia thashë F.Llakës në telefon filloj e qeshura njësit më njësit lum më lum e mal më mal.

           Zyra ime në katin e tretë ishte plotë mistere. Prej aty përcillnin sinjalet e zbulimit të huaj për në Ministri. Kur unë kthehesha nga shërbimet ti më pyesje për të rejat dhe unë të thoshja se H. Dingu nuk fle me të shoqen, Bajamen, që ditën që vdiq babai i kryetarit të degës, kafshari i Mullirit i hipur në kal gjuante peshk nëpër lum (shpresonte që kali të shtypte peshqit që ishin lukuni), me Filip Llakën gjetëm qindra karikatura të Enver Hoxhës, të cilat i kishin hedhur grekërit që nga burimet e Drinos, në një fole gjetëm vezë nga patat e egra dhe kur i valuam në zjarr ato u shkrin si kokrriza rëre, në një kopsht në Jergucat të rrethuar me tela në orët e vona të natës një mjek nga Delvina, që donte te arratisej kur u pengua në telat me gjëmba të fshatarit kujtoj se preku klonin e kufirit dhe bërtiti – “Mos më vrisni! Jam këtu!”. Ti si mjeshtër i detajve më thoje: – “Të mora vesh. Po vezët e patës së egër pse nuk zjen?” Unë ngrija supet. Përveç pëllumbave që nuk ka zot nëne ti bashkoj, mbetet enigmë dhe moszjerja e vezëve të patës së egër vazhdoje ti të me thumboje.

          Nuk dihet sesi vjen jeta. Kur më përzunë nga puna në fillim të viteve 1993 lëvizja kot nëpër Tiranë. Një ditë në një dyqan lexova një shënim “Kërkojmë puntorë!”. U futa brenda në dyqan. Shitësja ishte një bukuroshe. Kërkoj punë thashë unë. “A di ti të qethësh qen?” më tha bukuroshja. “Ne duam një njeri që di të qeth qen”. Ika duke qeshur. Ja thashë këtë detaj K. Mustaqit të cilin e kisha komshi. Mos u mundo më tha ai. Ty nuk të marrin as për hu gardhi. Vetë ai vajti roje në Greqi. Dy ditë para vitit të ri shkova në Baldushk për të blerë gjelin e detit. Kishte borë dhe ngricë. Tek fusha e gjelave ishte katrahurë. Dikush thirri “Komisar”. Unë ula kokën. Por ai vazhdoi të thërras me të madhe. E pashë që e kishte me mua dhe vajta aty ku ai shiste gjelat. E njoha. E kishim pasur centralist në Kakavjë. Ish centalistit i thashë se në ato vite ne kishim të dhëna se ti do të arratiseshe. Ai u çudit. Dhe për tu habitur more Sandër që ai as në demokraci nuk qe larguar jashtë vendit. Ish ushtari nuk e lëshonte nga goja emrin tënd “Sandri kështu e Sandri kështu”. Pranë zjarrit filluam të pimë verë me koka gjeli të therur, me plënca, zorrë e mëlçi të cilat i piqnin në zjarr (ca koka gjeli i merrnin qentë). Ishte një teatër i madh. Një gjel deti e bleva, kurse një pulë ai ma fali. Bile pulën e mora dhuratë nga respekti që kishte për Aleksandër Kolën. Tani nuk po më kujtohet emri. Dhe merre me mend ne e ruanim atë se mos arraitsej për në Greqi. Faqja e zezë. Ai nuk kishte shkuar as në Durrës.

         Unë qysh 20 vjeç punova me rininë në Gjirokastër. Kisha 14 posta kufitare në vartësi. Diskutova dhe para Enver Hoxhës në Kongresin e gjashtë të rinisë. Por për ato vite nuk kam mbresa të jashtëzakonëshme. Kakavija mbeti thesar edhe për mua që isha liberal, pa të veçuar ty që ishe i hekurt. Macja e postës së Kakavijës vajti në guzhinën e postës së grekut. Guzhinieri grek e leu me benzinë dhe ajo mori flakë. Por macja si të qe njeri u hodh në ujërat e lumit të Drinos dhe e lagur i shpëtoi djegjes së plotë. Ishte muaj gusht dhe mori zjarr pylli poshtë Mavropullit nga flakët që mëzi po shuheshin në trupin e maces. Erdhën zjarrfikësit nga Janina. U bë problem. Na urdhëruan që të mos mbanim më mace në postë. Macja jonë së cilës i vuri zjarrin guzhinieri grek u ktheu pas dy ditësh e çalë. Ajo mjaullinte me lëngatë në fund të zyrës time. Ti Aleksandër i thoje: – “Po ç’na bëre moj lanete? Na hape luftën me grekërit.” Në këtë letër po më dalin përpara shumë kafshët. Po ashtu ishte koha. Ne vetë ishim kafshë në mes të kafshëve. Mbi portën e vjetër me tela unë mbolla një ulli (5-6 metra mbi portën që është tani). Kur kishte ndonjë situatë (bëhet fjalë për informacionet e Drejtorisë së Zbulimit për hedhjen në erë të lapidarit të Llesh Pal Çupit nga qarqet Vorio – Epiriote) ju si komandant e caktonit një ushtar tek ulliri. Kufitarit roje i thoje “Kujdes tek Ulliri i Komisarit”. Më ironizoje. Kur tani vete e vjen nga Greqia vështroje miku im a është ai ulli, apo e kanë shkulur? Atë ulli e mbolla me Agim Zhulegun në afërsi të vijës së kufirit. Dhe mbi atë ulli edhe drurë të tjerë. Kur të bëjmë promovimin e librit tënd bashkë me ish ushtarakët grek je i lutur tua tregosh atyre dhe historinë e mbjelljes së ullirit. Motivi i mbjelljes së ullirit është më shumë se kaq. Por këtu nuk mban vendi për ta shkruar. Sille ndër mënd se emrin e kujt i vumë ullirit që mbollëm.

        Jetuam një kohë të stuhishme. Ushatrët e rinj të Jergucatit erdhën në Kakavijë dhe bën drutë e dimrit. Ishte korrik dhe i mori etja. Poshtë piketës së 36-tës ishte një gjiriz i keq. Dhe nën gjiriz qenë ngritur koritat për të pirë ujë dhitë e kooperativës. Oh si s’kisha një aparat fotografik more Sandër! 100 kufitar vunë buzët në koritën me ujë të turbullt të mbushur me shushunja, bretkocka, krimba e ç’të të them. Kufitarët e etur nuk donin t’ja dinin. Lëri më tha Hekuran Latifi (më duket se ka vdekur). Ushtarët vijnë nga fshatrat 50 – 60 kile dhe kur largohen pas dy vjetësh bëhen nga 100 kile. Gjak e tul u bëhet ujë i bretkocave.

         Sic po e lexon në këto rreshta e që janë kujtime të një kohe tjetër unë po të ngacmoj me ca ngjarje të bukura. Mund të shkruaja dhe për bëmat si ajo e kufitarit nga Korça, të cilët e vranë  në orët e vona të natës në Sopik afër vijës së kufirit. Kufitari Bendo Buzo para se të jepte shpirt shkroi në faqen e shkëmbit dy gërma “P. E” (Parti-Enver). Por nuk dua të merrem me këtë temë. Ne kemi qenë në mbrojtje. Të tjerët na kanë vrarë. Jo. Unë dua të sjell atë pjesë të jetës që nuk harrohet. U futa me Lolin (këpucarin) në dhomën e ngrohjes. Këpucët e ushtarëve ishin vënë në rresht. Loli u hodhi një sy dhe tha “Ky hasiani Fadil Mazreku sikur i ha këpucët me dhëmb”. Loli të 50 palët e këpucëve që ishin të rreshtuara i dinte se të kujt kufitari ishin. Kur unë e pyeta ai pa i hequr sytë nga këpucët m’i tha të gjithë emrat një për një. I çuditur me intuitën e tij prej ustai i thashë që të vinte në zyrë në katin më lart dhe t’i jepja një gotë raki. Jo m’u kthye Loli. Ti komisar do në taracë njerëz të bukur se të vjen turp nga grekërit. Unë jam i çalë. Ndjeva dhimbje. Ishte e vërtetë. Unë, por dhe ti e të tjerët (se nuk kemi qenë vetëm ne të dy) kur delnim para ushtarit grek, i cili qëndronte në vendroje hekuroseshim dhe llustroheshim. Të ishim të pashëm. Edhe kufitarët nuk i nxirnim në shërbim pa u llustruar. Greku na filmonte. Në një rast kur unë haja drekë e po pija verë e kisha hapur dritaren e veshur me hekur. Ushtarit grek (rojes) dikush i foli që nga posta e tyre, por unë nuk kisha fushë pamje. Roja greke pa folur e ngriti paguren e ujit mbi fytyrën e tij. Mesa kuptova roja greke iu përgjigj atij që e pyeti se oficeri shqiptar po pi raki. Qysh nga ajo ditë unë nuk e hapa kurrë dritaren. Dhe beqar qëndrova nja tre vjet. Megjithë dinamikën e ngjeshur jeta dhuronte dhe humor. H.Dinku qe dehur një natë në Mulli. Kur unë ika me shërbim atij nga pakujdesia iu derdh tamixhaja me verë. Ai trembur nga unë dhe Filipi merrr çizmen e mblidhte verën me një pecetë të palarë dhe e shtrydhte brenda në çizme. Pastaj çizmen e derdhte në tamixhan. Kapter Delua qeshte. Ku mund të mblidhej vera me pecetë e të kthehej në tamixhan. Kur unë e Filipi u kthyem H. Dinku kishte ikur i dehur nëpër fushën me grurë drejt Jergucatit. Një gjë mbetet për tu shënuar. Kufitarët ishin fajkojt e kohës. Ata mund të bënin ç’të donin në piramidë, por nuk tradhëtonin. Zbulimi grek nxirte para kufitarëve femra lakuriq, linte dollar mbi piramidë e sende të tjera me vlerë. Në ato vite tregohej për atë kufitarin manjak seksual nga Dibra. Ai ishte me një kufitar tjetër me shërbim. Ju afrua një femër e bukur greke në mes të pyllit. Kufitari u çmend. Por nuk guxoj. Thuhej se në ato çaste histerizmi i hipi një pele të fshatit Kakavijë. Hidhe vështrimin pas e do të mahnitesh se me ç’personazhe kemi punuar. Për hir të detyrës kufitarët nuk bënin asnjë shkelje si puna e atij manjakut që ta përshkrova më lart. Detyra qe vërtetë e vështirë mes breshërit e borës, por ato përballoheshin në emër të një ideali gati hyjnor. Guzhinieri i postës së Kakavijës, Cak Hoxha, kur e mbaroi shërbimin ushtarak mori me vete dy çifte pëllumbash. Ai u kishte thënë shokëve të cilët kalonin në vitin e dytë se pëllumbat do t’i lëshonte kur të mbrrinte në fshatin e tij në Ujëmisht të Kukësit. Dhe ashtu bëri. Të nesërmen tre pëllumba nga katër që ishin mbrritën në kafazet, ku ishte tufa e pëllumbave në Kakavijë. Njëri nga pëllumbat nuk u kthye. Do ta kenë mbytur skifterët u tha shokëve një kufitar nga Lura. Skifterët e Lurës janë të mbrapsht. Kur ti e dëgjove këtë mesele përsëri më the: – “Pëllumbat e Kakavijës do të kthehen edhe po t’i çosh prapa diellit. Po me tufën e pëllumbave të grekut përse nuk përzihen?”

            Jeta në kufi nuk ishte kurrë e qetë. Edhe kur ne u martuam vazhdoi e njëjta gjendje. Unë dhe ti më vonë i kishim banesat në afërsi të postës kufitare. Por unë në bisedat e lira citoja shprehjen e atij gjeneralit italian, i cili pat thënë se është më mirë që shtëpinë ta kesh mbi nevojtore se sa në kufi. E sjell në imagjinatë atë natën kur kishim shtruar një darkë. E lam atë të shtruar se na informuan se njësiti në anë të lumit të Drinos kishte kapur një grek. Ishte natë e egër. Kur unë mbrrita grekun e gjeta të lidhur në zyrën e Filipit, i cili atë natë u ndodh në Gjirokastër. Greku qe shumë i pashëm. E pyeta grekun dhe i vetmi shqetësim ishte të mos i preknim pistoletën e tij që ishte mbi tavolinë. Ajo ishte e panjohur për ne dhe mund të vriteshim. U trëmba. Pastaj pistoletën e mbështolla me një copë batanije leshi sikur të qe ndonjë minë dhe ia dorëzova grupit operativ që mbrriti nga Gjirokastra. Greku kishte gjithashtu me vete dhe fotografinë e gruas së tij. Qe një femër shumë e bukur. Greku si kopil që ishte pa iu dridhur qerpiku më tha “Të pëlqen gruaja ime. Është shumë e bukur”. Jetonin në një ishull. Unë i thashë grekut se përse e le këtë grua të bukur në ishull dhe rrezikon jetën duke u futur ilegalisht në Shqipëri. I tillë jam m’u përgjigj ai. Nuk rroj dot pa aventura të mëdha si kjo e kësaj nate të zezë. Pasi përcollëm grekun dhe grupin operativ filluam të festojmë. Jashtë filloj një stuhi që nuk ishte parë ndonjëherë. E larguam njësitin nga buza e lumit se ai doli nga shtrati. Ne festën e pasmesnatës mori pjesë dhe S.Bilaj, i cili shërbente në Drejtorinë e Zbulimit të Jashtëm. Afër mëngjesit ramë gjumë në dhomën që ne aso kohe e quanim “dhoma e fjetjes”. Nuk e di se ishte ora kur dëgjova që S.Bilaj po i fliste dikujt me zë të lart: – “Po ti more byrazer çdo këtu?”. Më kë po flet i thashë unë. Mos u çmende? Apo je akoma i dehur? Por pa më dhënë ai përgjigje mua më zunë sytë një shpend që po dridhej në anë të dritares. Ishte një shpend me këmbë të gjata e me sqepin në ngjyrën e porcelanit. E njoha. Ishte nga shpendët e lumit të Drinos (dega që vinte nga malet e Janinës). Me siguri është futur në dhomën tonë nga tmerri i stuhisë i thashë oficerit të zbulimit. Akoma po dridhet. Janë shpend shumë miqësor shtova unë. Jo ore jo ma ktheu ai. Është i dërguari i ASFA – lisë greke. Qenë vite të stuhishme. Disa ditë më vonë bëm sherr me H. Dinkun. Ishte dhe Memush Loloçi. Hasani ishte mjek dhe na thoshte me këmëngulje se nëse ne do të hyjmë në luftë me grekërit unë si mjek do të mjekoj dhe grekërit dhe shqiptarët. Vetë nuk luftoj. Edhe pse unë i bëja presion ai nuk tërhiqej dhe as që kishte frikë se mos e fusnin në burg. Në të gjitha familjet me të arratisur ai shkonte dhe bënte vizita.

           Shpresoj që ju Aleksandër ti sistemoni me shije mbresat e atyre viteve. Posta kufitare ishte një kështjellë. Shthurja e kufirit në vitet e përmbysjes së madhe solli tragjedinë në postën kufitare të Peshkopisë, ku pati dhe të vrarë. Më parë kjo nuk mund të imagjinohej. Vendstrehimi i Kakavijës dhe sidomos tuneli ishte një monument më vete. Gadishmëria ishte në shkallën më të lart. Domosdo se kishte zot hauri. Kur u bë një stërvitje për përcjelljen e informacionit që nga njësiti në vijën e kufirit e deri tek Komandanti i Përgjithshëm ndodhi një skandal. Stërvitja fillonte me frazën: – “Informacion provë”. Teksti që do të përcillej tek i Madhi ishte “ Njësiti ra në përpjekje me forcat e kufirit grek dhe janë vrarë dy kufitar shqiptar dhe nga pala greke ka një të plagosur nga shkëmbimi i zjarrit”. Por oficeri që ishte në centralin e degës së brendshme si ndërmjetës kur e transmetoj inormacionin e ardhur na milimetart e kufirit nuk e tha fjalën: – “informacion provë”. Informacini i kaloi të gjitha shkallët dhe Mehmet Shehu ia çon Enver Hoxhës. Ai sa e lexoj bëri këtë shënim që mbahet mend: – “Shoku Kadri! Kjo e dhënë nuk është e sakt. Situata politike me grekërit nuk mund të prodhojë ngjarje kaq tronditëse”. Dhe kur inormacioni u kthye mbrapsht për verifikim sipas porosisë së Enver Hoxhës plasi skandali. Dhe pikërisht për atë pakujdesi u dënuan disa kuadro që nga gjenerali që ishte drejtor i kufirit. Natyrisht që kufiri kishte shumë dramë. Po e ilustroj me një detaj që ty do të bëj ta vësh buzën në gaz aty ku je në mërgim. Para se të vinim ne ishin kapur dy ushatark grek dhe mbaheshin në Gjirokastër. Grekërit dalin në vijën e kufirit dhe kërkojne takim. Përkthyesi qe minoritar. Kryetari i palës greke jep ultimatumin “Nëse brenda orës 12 nuk kthehen dy ushtarakët grek shpërthen lufta”. Përkthyesi i palës shqiptare që ishte me telefon në vesh i llahtarisur nga ultimatumi i grekut lidhet sipas urdhërit me shefin që ishte në anën tjetër të telefonit në Gjirokastër dhe i thotë këto fjalë: – “Shku komandant! Ora 12 BUM! BUM!” Nuk ishte në gjendje ta përkthente tekstin fjalë për fjalë. Dhe komandantit në Gjirokastër ia tha disa herë fjalën “BUM! BUM!” sa qeshi dhe ushtaraku grek.

        Nuk do ta harroj ardhjen e Kadri Hazbiut në Kakavijë. Ai u ngjit në katin e tretë. Grekërit po ngrinin postën e re, atë që është edhe tani. Ministri dha këtë porosi: – “Në rast se grekërit do të vazhdojnë të ngrenë dhe një kat tjetër edhe ne të fillojmë të ngremë katin tjetër që të jemi mbi grekërit. Ne na favorizonte pozicioni gjeografik. Çfarë lufte psikologjike zhvillohej midis dy shteteve. Tani, pas viteve 90,  kam dëgjuar nëpër tavolina hetuesish pensionist se Kadri Hazbiut në qeli i shkulën dhëmbët dhe dhëmballët nga frika se mos ai kafshonte gjuhën dhe vdiste nga gjakderdhja. Jetë përbindshash.

          Nëna ime me të cilën ti ke pirë kafe në Kakavijë kur unë isha i vogël dhe ajo u niste letra të afërmëve, të cilët ishin larg më porosiste që letrën ta nisja me frazën: – “Letra ime të gjet shëndoshë e mirë!” Këtë urim unë po e shkruaj në fund të kësaj letre. Je i lutur prej meje që aty ku je të blesh librin me kujtime të shkrimtarit nobelist Garsia Markes – “Jetoj për të treguar”. U përpoqa letrën tënde ta shkruaj me atë vlag. Kërkoj dhe një dhuratë prej teje. Bëj dhe ma posto një fotografi tënden mbi varrin e shkrimtarit grek Nikos Kazanzaqis. Është shkrimtari më i madh i Evropës. Bashkë në Kakavijë kemi lexuar prej tij librin “Kapedan Mihali”. Dhe titullin e kësaj proze e kam marrë prej këtij shkrimtari “Letër EL Grekos”. Që nga Kakavija ruaj dy flamur. Një flamur do ta lë për ty që të mbuloj arkivolin tënd kur të kesh vdekur dhe një flamur e kam ruajtur për vete që të mbuloj arkivolin tim. Kam dhe një palë dylbi të asaj kohe. Por ato do t’i ruaj për vete. Ku i dihet? Mbase dal prej varrit e me ato dylbi ngjitem në katin e tretë të Kakavijës dhe vështroj Luginën e Drinos në të dy krahët.

           Shpresoj që nga fundi i vitit të botojmë kujtimet e tua. Mos më shkruaj në fejzbuk se nuk e hap atë së paku dhe nja gjashtë muaj. Tani po shkruaj me laps librin e pestë kushtuar kolosit të Kosovës Ukshin Hotit.