Hetuesia e një ruseje e dënuar në Shqipërinë komuniste

 

Taisa Pisha (Batkina) ka lindur në Tula të Rusisë më 1932 në një familje nëpunësish të thjeshtë me origjinë hebreje. Në fillimin e viteve ’50 njihet në Moskë, ku ishte për studime në Fakultetin e Kimisë, me studentin shqiptar Gaqo Pisha me të cilin martohen dhe u lind një djalë. Mbas përfundimit të studimeve së bashku me familjen vendoset në Shqipëri ku jetoi për 33 vjet nga 1957 deri më 1990. Gjatë qëndrimit në Shqipëri ka punuar si pedagoge në Fakultetin e Shkencave të Natyrës në Universitetin e Tiranës, në Kombinatin e Tekstilit në Berat, dhe në Kombinatin e Drurit në Tiranë. Gjatë viteve 1976-1986 akuzohet për spiunazh dhe agjitacion e propagandë dënohet me 16 vjet heqje lirie, nga të cilat vuan 10 vjet. Lirohet me amnistinë e janarit 1986. Mbas përpjekjesh të pareshtura, në vitin 1990 i lejohet riatdhesimi në Bashkimin Sovjetik. Në tetor të 1990-s largohet nga Shqipëria së bashku me dy djemtë dhe familjet e tyre. Në 1992 riatdhesohet në vendin e origjinës në Izrael ku bëri një jetë të qetë për më se 23 vjet e rrethuar me dashuri nga njerëzit e saj, motra, vëllai, dy djemtë dhe familjet e tyre. Në gusht të 2015 ndahet nga kjo jetë.

 

 

Në fillim zhdukën ose futën nëpër burgje ata që luftuan kundër partizanëve dhe ata që i quajtën borgjezë, shfrytëzues. Në Shqipërinë e vogël dhe të varfër, ku nuk kishte industri, të tillë konsideroheshin tregtarët dhe pronarët e ndërmarrjeve të vogla. Përndjekjeve u nënshtroheshin edhe intelektualët apo përfaqësuesit e klerit. Pas prishjes së marrëdhënieve me Jugosllavinë në vitin 1948, fluturuan kokët e atyre që kishin punuar ose studiuar në këtë vend, ose që kishin njerëz të afërm atje. Njerëzit, që dikur brohoritnin “Tito-Enver-Stalin!”, tani duhej ta mallkonin Jugosllavinë, të lëvdonin Bashkimin Sovjetik, të brohoritnin “Enver-Stalin”, kurse pas vdekjes së Stalinit të thërrisnin “Enver-Hrushov!”. Kjo punë vazhdoi deri në fillim të viteve ’60, deri para prishjes së marrëdhënieve midis Shqipërisë dhe Bashkimit Sovjetik. Më pas ishte me rrezik të flisje mirë për Bashkimin Sovjetik, apo të përmendje emrin e Hrushovit. Një fjalë e mirë për diçka që kishte të bënte me Bashkimin Sovjetik, mund të bëhej shkak për çdo lloj përndjekjeje, deri në arrestim. Dora-dorës ndryshoi edhe përbërja e partisë. Shumica e anëtarëve të saj tani ishin karrieristë, lajkatarë, hipokritë, njerëz pa parime, pa moral. Populli nuk u besonte atyre, por edhe u trembej. Ata u bënë drejtues të prodhimit, brigadierë. Prej tyre nuk kërkoheshin dije apo aftësi për punë. Kërkohej gatishmëri për të zbatuar pa fjalë çdo urdhër apo udhëzim, për t’u ngulitur në kokë njerëzve përparësitë e padiskutueshme të rendit socialist, pagabueshmërinë e udhëheqësve të partisë dhe qeverisë, të cilët bënin gjithçka për popullin, ishin “shërbëtorë të popullit”.

….Gjithkush kishte frikë se në çdo çast mund të bëhej viktimë e spiunimit, të humbiste punën, të internohej apo të arrestohej. Në burg me ne ka pasur edhe shumë viktima të tilla të spiunimeve. Mbaj mend Verën, një punëtore, vajzë e re. Ishte grindur me një rivalen e saj për motive xhelozie. Rivalja e gjakosur i qe kanosur: “Do të ankohem në organizatën e partisë!”. “Ç’më çan kokën me atë organizatën e partisë dhe me vetë partinë!” – kishte ulëritur Vera e nxehur nga sherri. Xhaxhai i rivales, anëtar partie, raportoi… ku duhej. Kjo mjaftoi, që Verën ta dënonin me 5 vjet heqje lirie.

Edhe një histori tjetër. Bashkë me ne në burg vuante dënimin edhe një vajzë e re bukuroshe, rome, Liria. Vëllai dhe xhaxhai i saj kishin pirë një ditë dhe ishin rrahur. Vëllai, djalë i ri, i fuqishëm, e kishte zhdëpur keq xhaxhanë. Në mëngjes, kur i doli pija, xhaxhai bëri kallëzim për të nipin, ku shkruante se ai, demek, kishte sharë pushtetin. Për këtë, Lirinë, të vëllanë dhe xhaxhanë e tyre i rrasën në burg. Liria u dënua me 3 vjet për “moskallëzim”. Kjo histori mund të quhej qesharake po të mos kishte përfunduar me burg.

I përmenda këto dhe gjendjen e përgjithshme në Shqipëri, që të kuptohet më mirë se si jetuam atje gjithë këto vite, se përse frika na ndiqte vazhdimisht në Shqipëri.

Në librin e saj “Kujtime” Nadjezhda Mandelshtam shkruan:

“Prova me frikën është ndër torturat më të tmerrshme; pas saj njeriu nuk e merr më veten.”

Deri në vitin 1961, vitin e prishjes së marrëdhënieve diplomatike me Bashkimin Sovjetik, ne kujtonim se gjithçka që ndodhte në vend nuk kishte të bënte me ne. Por më pas në shpirt nisi të rehatohej frika. Në fillim ajo qe frikë nga e panjohura. Atëherë kujtonim se gjithçka do të kalonte, gjërat do të shkonin më mirë, marrëdhëniet do të ndreqeshin. Qetësonim veten, dhe shpresonim se një dite do të na lejonin të shkonim në Rusi, të shiheshim me njerëzit tanë të afërt. Sa të verbër ishim! Unë ende ruaja botëkuptimin komunist, besoja në marrëdhëniet miqësore midis vendeve tona, në “partitë motra”. Dalëngadalë nisi procesi i “ftillimit” dhe unë fillova të kuptoj shumë gjëra, të dyshoja nga pak.

Për të mbijetuar, duhej të përshtateshe, të strukeshe, të jetoje sipas parimit “mos provo të jesh në radhët e para, por dhe shumë prapa përpiqu të mos mbetesh!” Nuk duhej të bije në sy, as me veshje, as me shijet, as me interesat. Ne u përpoqëm të jetonim pikërisht kështu. Disa madje i ndërprenë fare lidhjet me njerëzit e tyre në Rusi, nuk shkruanin, përpiqeshin të miqësoheshin dhe shoqëroheshin vetëm me shqiptarë, por nga kjo nuk fituan gjë; ne mbetëm të huaja. Me sa duket duhej të tregoheshe njeri i besës, të flisje hapur kundër Bashkimit Sovjetik, kundër revizionistëve sovjetikë, kundër Hrushovit. Por unë nuk mundesha. Megjithëse ruaja bindjen se politika e Hrushovit ndaj Shqipërisë qe e gabuar, kurrë nuk fola hapur për këtë. Kur dikush pranë niste ndonjë bisedë me temë politike, unë heshtja, mundohesha të largohesha.

Gjendja në vend bëhej gjithnjë e më e tensionuar, ndjenja e frikës rritej. Ne përpiqeshim sa mundnim ta mposhtnim frikën, shkonim në ambasadën çeke për të zgjatur afatin e pasaportave tona sovjetike. Ne festa shoqëroheshim dhe takoheshim me njëra-tjetrën. Shpresonim ende për më mirë. Por më e keqja nisi në vitet shtatëdhjetë. Në vitin 1974 Enver Hoxha “zbuloi” disa grupe armiqësore brenda udhëheqjes së vendit, në ushtri, kulturë, industri. Arrestimi i anëtarëve të Komitetit Qendror, ministrave, komandantëve të ushtrisë tërhoqi pas vetes një varg të tërë “armiqsh” dhe “grupesh armiqësore”. Arrestonin edhe nëpunës të thjeshtë, artistë, punëtorë dhe fshatarë, intelektuale dhe studentë. Kryesorët pushkatoheshin, të tjerët, pasi merrnin dënime afatgjata, mbushnin kampet, e internimeve, burgjet, mbushnin armatën e skllevërve, të cilët, me punën e tyre të papaguar, mbanin ushtrinë e gardianëve, mbushnin arkën e shtetit. Kjo dallgë na rrëmbeu edhe ne, “gratë sovjetike”, gra të zakonshme, të cilat, për motive të dashurisë dhe dëshirës për të mos prishur familjet, për të mos i lënë fëmijët pa baballarë, qëndruan në Shqipëri. Enver Hoxhës i duheshin agjentë të huaj dhe ne ishim “material i përshtatshëm”.

Në vitin 1974 arrestuan Nadjën. Ky qe lajm i frikshëm. Por njeriu gëzon ndjesinë e vetëruajtjes. Ne përpiqeshim ta qetësonim veten me mendimin se arrestimi i Nadjës s’mund të kishte motive politike. “Nadja, që i pëlqente të vishej bukur, me siguri do të ketë blerë diçka nën dorë dhe e kanë paditur për spekulim.” Nuk mund të them që ishim naive, por po të mendoje ndryshe, mund të luaje mendsh. Arrestimi i Nadjës shënoi fillimin e përndjekjes gjyqësore të “grave sovjetike!”.

Në maj 1975 vajta të merrja Volën; do të shkonim për të bërë pazarin bashkë. Atje gjeta Ingën. Të dyja ishin bërë meit në fytyrë. “Arrestuan Natashën dhe Zojën”, -më tha Inga. Gati m’u mor fryma nga frika. “Ç’është kështu? Ç’kërkojnë nga ne? Tani edhe ne nuk do të na lënë të qeta”, – më shkoi në mendje. Ne qëndruam të heshtura, nuk flisnim dot. U ndjeva krejt e pashpresë. Ç’mund të bënim? Askush nuk mund të ndryshonte gjë. Gjithçka vinte nga lart, nga maja. Nuk shkonim dot gjëkundi, s’kishim ku të fshiheshim. Kaloi një javë. Po kthehesha nga puna. Papritur në krah më ndaloi një motor. Nga ndenjësja prapa u hodh një grua dhe m’u afrua me vrap. Nuk arrita as të përshëndetem me të. “Arrestuan Ina Shahen”, -tha ajo, i hipi motorit dhe u zhduk.

.. në shpirt frika me gërryente. Nisën të më gjurmonin. Vazhdimisht pranë shtëpisë shihja po ata njerëz të veshur njëlloj. Mbaja vesh edhe zhurmën më të vogël. Çdo makinë, që kalonte natën pranë shtëpisë, më dukej “sorrë e zezë”, që vinte të më merrte. Nxitoja për te dritarja. Pastaj qëndroja pas derës, prisja të dëgjoja hapa, të trokitura. Shtrihesha sërish. Me shoqet ruse mundohesha të takohesha sa më rrallë, nuk flisnim në rrugë, vetëm tundnim kokën kur ndeshnim njëra-tjetrën dhe largoheshim me nxitim. Atëkohë punoja në laboratorin e fabrikës së letrës në kombinatin e drurit. Ishte tetori i vitit 1975. Një mëngjes, ende të errët dhe me shi, po prisja autobusin. Befas nën çadrën time futi kokën një i njohuri ynë i vjetër. “Taja, – më pëshpëriti në vesh, – arrestuan Ismailin”. Ismaili ishte miku ynë i mirë dhe i vjetër. E shoqja, Rita, iku më 1961-shin në Leningrad. Si arrita në punë, si punova atë ditë, nuk e mbaj mend. Frikë, frikë, tmerr! Ç’të bëja? S’kisha rrugëdalje. E di që s’ke bërë gjë të kundërligjshme dhe prapë e sheh, që s’ke shpëtim! Ndërkohë nuk më kishte mbetur pikë iluzioni lidhur me regjimin në Shqipëri. Në mbarë vendin bëheshin arrestime. Midis fatkeqëve shumica ishin specialistë, ushtarakë, që dikur kishin studiuar në Bashkimin Sovjetik…

Frika e kthen njeriun në rreckë, e privon nga mundësia për të rezistuar. Por ja që e gjithë puna e hetuesve bazohej te frika, te trembja. Shumë kemi lexuar e mësuar për rolin e ekonomisë në ecjen e ngjarjeve shoqërore (falë Marksit), jo më pak është thënë nga idealistët për rolin e ideve (falë Kantit), por askush nuk përmend frikën, çfarë roli ka luajtur ajo në fatet e njerëzve. Frika makabre, si i ka ndryshuar, thyer, sakatuar ajo njerëzit dhe ngjarjet. Frika… kjo sustë komanduese e historisë!…

NË BURG, GJATË HETIMIT

Ditën e dytë pas arrestimit, llozi pas derës lëvizi me gërvimë të tmerrshme, u hap dera dhe gardiania thirri: “Merri plaçkat!” Nuk e mora vesh se çfarë plaçkash duhej të mblidhja. Ajo më shtyu me harbutëri, më tregoi me kokë dyshekun, batanijet dhe pagurin e ujit. Pasi i mblodha të gjitha, ajo më drejtoi nëpër korridor, ndaloi pranë një dere dhe më shtyu brenda. Aty pashë një grua rreth 35 vjeçe, nuk e mbaj mend si e quanin… kishte emër grek, a Parashqevi, a Polikseni… edhe fytyrën nuk ia mbaj mend. Po ta takoja tani në po atë moshë, me siguri nuk do ta njihja. Ato ditë të para të hetimit, kur ende s’e kisha humbur aftësinë për të arsyetuar, e kuptova se ajo grua ishte spiune dhe s’kisha ç’të bisedoja me të.

Kisha frikë, por nuk mendoja dot gjë tjetër, veç shtëpisë. Mendoja për burrin tim të sëmurë, për djemtë. Ata kishin mbetur vetëm, nuk kishin as pará. Ne jetonim me vështirësi, nga rroga ime deri te pensioni i tij… po tani, si do të rrojnë me atë pension të vogël… duhej të blinin edhe ilaçe të shtrenjta. Po Sasha? Si do të shkojë jeta e tij?… Unë mendoja vetëm për ata, flisja vetëm për ata. Për çfarëdo pyetje që më bënin gjatë hetimit, unë u flisja vetëm për shtëpinë. Që në marrjen në pyetje për herë të parë, kërkova të shkruaja një autorizim në emër të djalit, që të merrte rrogën time. E dija se në shtëpi nuk kishte pará. Sa përbindësh i egër, i pamëshirshëm duhet të ishte sistemi dhe organet e tij të sigurimit të shtetit, sa të më fusnin mua në burg, të më ndanin nga burri i sëmurë rëndë! Ata e dinin shumë mirë se unë s’kisha bërë ASGJË të keqe, nuk kisha faj. Këtej mund të nxirrej përfundimi: ata mund të më bëjnë ç’të duan, të më padisin për gjithçka, të më japin çdo dënim.

Pas disa ditëve fqinja ime trokiti në mur dhe nisi të më tregojë për diçka, që gjoja ia kishin thënë nga qelia ngjitur. Unë i besova. As më vajti në mendje se gjithçka ishte e kurdisur. “Ua! – ia bëri fqinja, – atje është Nina Pumo!” “Ashtu? Trokit! Pyete si është!” – iu luta. Ajo trokiti dhe nisi të më tregojë për Ninën. Disa ditë më vonë, pas trokitjes së radhës, ajo më tha se Nina akuzohet për spiunazh, në grupin e saj bëjnë pjesë Nadja dhe Zoja. U pataksa. “Nadja?! Ç’hyn Nadja këtu? Nadja ka kohë që është dënuar 7 vjet për agjitacion!” Fqinja trokiti në mur dhe mori përgjigje që andej: “Nadjën e sollën nga kampi; tani e akuzojnë për spiunazh. Ato i kanë pranuar dhe firmosur të gjitha”. Vetëm më vonë, kur na çuan në kamp dhe takova Ninën, ajo më tha se nuk kishte qenë kurrë në qeli ngjitur me mua dhe nuk dinte të trokiste në mur, prandaj asnjëherë nuk ka trokitur, kurse fqinja ime vepronte për llogari të hetuesve. Ata donin të më trembnin dhe e arritën të vetën. Unë u binda se hetuesit mund të bënin me mua ç’të donin, të më akuzonin për gjithçka u tekej. Isha plotësisht e sigurt se asnjëra nga shoqet e mia nuk qe marrë ndonjëherë me spiunazh. Ne qëndruam në Shqipëri vetëm për hir të fëmijëve dhe familjeve tona.

Specialistët dhe këshilltarët sovjetikë, deri para prishjes së marrëdhënieve, punonin në të gjitha fushat e jetës në Shqipëri, në ushtri, në industri, në financa… kudo. Ata kishin informacion të plotë për gjendjen në vend, ishin në gjendje të rekrutonin spiunë dhe agjentë të vërtetë, me vlerë, çka besoj se e kishin bërë. Për këto nuk kam ditur gjë as atëherë, as tani. Mirëpo këta spiunë duheshin kërkuar, duheshin gjetur, e kjo nuk ishte fort e lehtë. Kurse kështu… kap, arresto, frikëso, kërcëno, torturo dhe… mbaroi puna, rrjeti agjenturor u zbulua!… Dekorata dhe lavdi çekistëve[1] trima shqiptarë, sigurimsave! Kurse për njerëzit e vegjël, për fëmijët e tyre, për burrat, as që do të dijë njeri. Njeriu është një… hiç!…

Kaluan disa ditë. Fqinja sërish komunikoi gjatë me të trokitura në mur me qelinë nga e majta jonë, pastaj më tha: “U zhvillua gjyqi dhe Nadja u dënua me 18 vjet heqje lirie, Zoja me 15, kurse Nina me 14”. Nuk e tregoj dot tmerrin që më pushtoi. Edhe tani, kur kanë kaluar kaq vite, sa herë e kujtoj atë kohë, sërish më rrëmben një dallgë tmerri. Tani s’duhet të ketë më frikë, gjithçka mbeti pas, por tortura me frikën është e tmerrshme, gjurmët dhe hija e saj mbetën për tërë jetën. E ndjeva veten si buburrec i pafuqishëm, mbi të cilin përplaset me rropamë, si bllok betoni, tirania komuniste. Pas disa ditësh fqinjën ma hoqën nga qelia, nisi kështu epopeja e burgimit fillikat, e cila zgjati gati një vit e gjysmë.

Po t’i krijoje mundësi dikujt nga jashtë të hapte dritaren e qelisë sime dhe të hidhte sytë brenda, do të shihte një krijesë në gjysmëterr, midis katër mureve, ulur mbi një dyshek të pistë kashte dhe me një dritare aq lart, sa nuk do të mundeshe kurrë të vështroje jashtë dhe të shihje se ç’bëhesh atje; me një derë gjithë shula dhe me dry, që hapej vetëm tri herë në ditë për nevoja vetjake dhe për marrjen e ushqimit. Ai, me siguri, do të mbetej i habitur, si është e mundur që i burgosuri ende është gjallë dhe nuk i ka dhënë vetë fund jetës. Mirëpo ja që njeriu shumë shpesh mbijeton edhe në kushte të skajshme. Ditët kalojnë njëra pas tjetrës dhe ai mësohet me këtë jetë të tmerrshme.

Qelia! Ajo ishte… një pus i gurtë, me sipërfaqe afër 5 metra katrorë dhe 6 metra lartësi. Pusi ishte bosh, me dysheme dërrase; aty flinim. Shumë lart nga dyshemeja ishte një dritare e vogël katrore me hekura, pa kornizë dhe pa xhama. Prej andej ditën hynte pak dritë, kurse në ditët me diell nëpër murin përballë saj lëvizte njolla e dritës. Nisur nga pozicioni i saj, unë mësova të përcaktoj kohën pa gabime. Përpiqesha ta shfrytëzoja atë rreze të vogël dielli, lëvizja nëpër qeli dhe vija fytyrën para saj, thithja pikat e ajrit të freskët nga dritarja. Që andej në verë futej më shumë ajër i nxehtë, kurse në dimër i ftohtë acar. Por, gjithsesi, ishte ajër i freskët.

Dita niste me zhurmë dhe rropamë. Në mëngjes me rrahje shuplakash, oficeri i shërbimit ndërronte turnin, pastaj zhurma e dyerve që hapeshin, kryerja e nevojave vetjake, silla. Pinim çajin paksa të ngrohtë, pa sheqer dhe njomnim koren e bukës në të. Niste kështu dita e gjatë e qetësisë mbytëse. Qetësi e padurueshme dhe nganjëherë britma, që ta bënin shpirtin akull, zhurmë hapash dhe sërish qetësi. Gardianët i bënin punët pa zhurmë, ecnin, afroheshin te dera për të parë nga vrima se ç’bëhej në qelitë, aq lehtë, sa nga brenda nuk e kuptoje dot se dikush të shihte nga vrima e veshur me rrjetë. Befas, në mes të kësaj qetësie, dëgjoheshin gërvima të frikshme, rropamë që të bënin të dridheshe, të kërceje përpjetë, teksa zemra niste të rrihte më shpesh. Dera hapej kanat dhe një zë i vrazhdë të thoshte: “Ej, ti, çohu!” Ecje nëpër korridor, në gjysmëterr, muret dhe dyert ishin të lyera me bojë kafe, shumë dyer, të gjitha pranë e pranë, te të gjitha ishin varur dryna masivë. Gjithçka ishte menduar mirë, çdo vogëlsirë ishte sajuar e tillë që të të thyejë, të të shtypë, të të frikësojë. Njeriu me çdo gjë mund të mësohet, por unë kurrë nuk u mësova dot me zhurmën e shulave dhe drynit, me gërvimat e derës, kur hapej e mbyllej, me kërcitjet e kapakëve të vrimave në dyert e qelive. Gjatë paraburgimit s’kishte takime, ishte terr dhe dezinformim i plotë, as libra, as gazeta, as letër, as laps. Që të mos çmendesha, të merresha me diçka, sajoja gjithfarë: nxirrja nga dysheku i pistë një kallam kashte dhe “shkruaja” me të në dysheme, kombinoja fjalë çfarëdo, njëfarë fjalëkryqi. Kur hapej dera, mjaftonte një lëvizje e shpejtë për të kthyer gjithçka në një dorë kashtë. Një ditë më morën më shpejt për te hetuesi dhe nuk arrita ta fshihja fjalëkryqin tim. Kur më kthyen në qeli, mbikëqyrësja Vasilika, (ajo shquhej për vigjilencë dhe egërsi të veçantë) lexoi fjalët në dysheme, kujtoi se kisha një kalem të fshehur dhe hyri me vërtik në qeli, por kashta u shpërnda. Shpëtova pa britma dhe pa të shara. Dera u mbyll dhe unë sërish mbeta vetëm.

Për t’u marrë me diçka, sa për të shtyrë orët pambarim, më shumë se çdo gjë tjetër më ndihmonin vjershat. Unë përpiqesha të rikujtoja vargje që dikur i kisha ditur përmendsh dhe i kisha dashur shumë. Më shpesh më kujtohej Pushkini, Lermontovi, Esenini dhe Simonovi. I recitoja, në fillim me zë të ulët, pastaj me zë të plotë. Hapej dritareza e derës dhe oshtinte britma e inatosur e gardianes: “Mjaft!” Unë nisja t’i përsërisja vjershat me zë të ulët. Kujtoja shumë syresh dhe i përsëritja me vete, sërish e sërish. Kjo më ndihmonte të shpërngulesha në botë tjetër, shumë të largët dhe herë-herë më bëhej se nuk do të kthehesha kurrë tek ajo. Kur u takuam më vonë në kamp, mësova se vjershat e Pushkinit kishin shpëtuar edhe të tjera shoqe të mia, i kishin ndihmuar të mbijetonin, të mos luanin mendsh.

Ditët e para, kur fqinja ime trokiste në mur, desha edhe unë ta mësoja këtë mënyrë komunikimi. Fqinja më tha se trokiste sipas alfabetit. Një e trokitur – A, dy – B etj. Mirëpo unë, megjithëse e dija alfabetin e gjuhës shqipe, nuk arrija t’i “lexoja” trokitjet, sepse e përsëritja shumë ngadalë alfabetin. Atëherë vendosa të mësoja përmendësh numrin e çdo shkronje dhe të numëroja trokitjet. Dhe ashtu bëra. Nuk shkoi keq! Pasi u lirova nga burgu, lexova librin e Fatos Lubonjës: “Ridënimi” dhe mësova që burrat përdornin për të komunikuar një mënyrë më efikase, por ne, gratë, nuk e dinim atë ABC prandaj trokitnim me radhë çdo shkronjë. Herë llomotitnim diçka, herë mësonim diçka nga gratë e qelive fqinje… kalonim kohën! Të trokisje s’ishte fort e lehtë, madje me rrezik; rojet dhe gardianet vazhdimisht kontrollonin, afroheshin tinës, përgjonin dhe kapnin shkelësit. Një ditë rojet ia behën në qelinë time dhe vetëm sepse i binda me pamjen e padjallëzuar dhe u thashë se nuk e dija alfabetin e gjuhës shqipe, shpëtova nga biruca. Zakonisht trokitnim mbrëmjeve, kur shefat iknin në shtëpi, kurse rojet mbaronin punë dhe mblidheshin në fund të korridorit, për të llomotitur mes tyre.

Më kujtohen dy raste të veçanta gjatë “ndërlidhjes”. Pranë qelisë sime, nga e djathta, rrinte dikush që merrte ushqim ndryshe nga i yni. Në vend të lëtyrës së zezë, që na jepnin ne të tjerëve, atje çonin pure, qofte. Trokita dhe pyeta për emrin. “Mina”, – m’u përgjigj ajo. Më vonë, kur ishim në kamp, mësova se ishin dy motra, Mina dhe Nadira, dy vajza të reja fshatare, të akuzuara sipas një çështjeje të sajuar… për punë lopësh. Për këtë do të shkruaj më poshtë me hollësi. Gjatë hetimit Mina u sëmur keq. Procesi ishte politik. Jeta e Minës duhej ruajtur derisa të zhvillohej gjyqi. Edhe fqinjët e mi nga e majta e kishin vënë re ushqimin e Minës dhe nisën të më pyesnin se kush rri në atë qeli. Unë nisa të trokas: “M-I-N-…” Atë çast dëgjova sinjalin; fqinja gërvishti murin, çka do të thoshte: “E kuptova, mund të mos vazhdosh.” Gjashtë muaj më pas u takova me fqinjën time në kamp dhe mësova që germat “min…” ajo i kishte marrë si të parat e fjalës “ministri”. Ishte koha, kur në burgje futën gati të gjithë elitën partiake dhe shtetërore, prandaj prania në mes të të burgosurave e një ministri nuk habiti njeri.

Rasti tjetër. Do të ketë qenë 1 tetori 1976. Më çuan te hetuesi, i cili po lexonte gazetën. Ia ngula sytë gazetës si e djegur për ujë. Prej 5 muajsh nuk dija se ç’bëhej në botë. Lexova: “Përshëndetje e udhëheqjes së PPSH-së për udhëheqjen e Partisë Komuniste të Kinës”. Emri i Mao ce Dunit nuk ishte. Ç’të ketë ndodhur? Nuk e pyeta hetuesin, sepse mund të merrja si përgjigje ndonjë fjalë të rëndë ose tallëse. Kur u ktheva në qeli, mendova të pyesja fqinjët; ata ishin “të freskët”, vetëm pak kohë më parë kishin ardhur. Kisha frikë të pyesja me tekst të hapur. Në Shqipëri isha mësuar me kohë të heshtja, të mos pyesja. Më në fund e sajova: trokita për pyetjen: “Do të vijë Mao ce Duni në Tiranë?” Mora përgjigje: “Ai ka vdekur.” “O Zot! – mendova. – Ndoshta me vdekjen e tij diçka do të ndryshojë dhe ne do të na lirojnë?” Shpresa të kota, të pabazuara gjëkundi! Frika, mungesa e shpresës, vetmia bënin të vetën. Befas nisa të kem halucinacione dëgjimi. Më bëhej sikur dëgjoja zërin e Sashës që më thërriste: “Mama, mama!” Mendova e tmerruar që e kishin arrestuar, ai më thërret… dhe gati më merrej fryma. Kjo vazhdoi disa minuta dhe më kaloi, pastaj nisi sërish, gjithnjë e më shpesh. Qëllonte të arrija deri në gjendje të fikëti; rrija shtrirë gjatë, pa lëvizur, ose dridhesha, këlthisja. Në raste të tilla në qelinë time sillnin fqinjën, që njëfarë kohe të mos mbetesha vetëm. Pastaj fqinjën e nxirrnin dhe gjithçka niste nga e para.

[1]  Çekistët – forcat sigurimit të shtetit në BS gjatë viteve të para të revolucionit, të njohur për egërsinë dhe represionet e atyre viteve (shënim i përkthyesit).

***