Kontributi i At Shtjefën Gjeçovi për sigurinë publike të qytetarëve në Luftën e Vlorës
(Kushtuar Mëhill Gjeçi-Kryeziu/At Shtjefën Kostandin Gjeçovi veprimtar i lëvizjes kombëtare shqiptare, frat françeskan, etnolog, arkeolog, poet e shkrimtar i spikatur, filozof, përhapës i shkollave shqipe në Shqipërinë e këtej Drinit dhe matanë Drinit, “Mësues i popullit”, inisiator për unifikimin e gegërishtes me toskërishten, mbrojtës i paepur i sigurisë së qytetarëve të Vlorës përgjatë Luftës Kombëtare të Vlorës të 1920-ës dhe figurë me përmasa të madha kombëtare. Mëhill Gjeçi-Kryeziu është quajtuar për 22 vjet, nga lindja e tij më 12.7.1874 deri më 29.6.1896, kur e ka ndryshuar emrin në Shtjefën Kostandin Gjeçovi, pasi përfundoi studimet e larta teologjike në Kreshevë të Dalmacisë dhe në rregjistrat françeskan zhduket emri Hilë Gjeçi dhe zëvendësohet me Shtjefën Konstantin Gjeçovi. Faik Konica e ka cilësuar Gjeçovin si, “njeri nga njerëzit më të lartë që ka pasur Shqipëria”, ndërsa albanologu austriak Norbert Jokli e ka quajtur, “punëtor i palodhur në fushën e letrave shqipe”. Gjeçovi bashkëpunoi me revistat e kohës: “Populli”, “Hylli i dritës”, “Albania”, “Brezi i ri”, ku ne e gjejmë me me pseudonimet “Komnen Kanina”, “Lkeni i Hasit”, “Zana e Prezës”, “A.Sh.K.Gj”, “O.F.M”, dhe nga ana tjetër la rreth 10.000 faqe dorëshkrime. Ai ishte si një “makinë intelektuale” enciklopedike, i cili njihte tetë gjuhë të huaja dhe që konsiderohet “Instituti shkencor gjeçovian”).
Prof. Asoc. Dr. Zaho GOLEMI
Një jetë në shërbim të kombit- diellin atdhetar nuk e shuan as errësia dhe as plumbi
Shtjefën Gjeçovi (Mëhill Gjeçi) është lindur më 12 korrik 1874, në Janjevë të Kosovës në një familje katolike. Babai i tij Mat Gjeçi-Kryeziu (kishte marrë llagapin nga vendlidja e tij në Kryezi të Pukës) dhe nëna Prenda, ja vunë emrin Mëhill, por e thirrën Hilë. Trualli atdhetar dhe të parët të zgjuar prej natyre e bënë Mëhillin një fëmijë tepër të zgjuar. Duke e parë këtë gjendje famullitari françeskan i Janjevës, u mori leje prindërve, dhe e mori një ditë për dore Shtjefënin 10 vjeçar dhe u nis bashkë me të për në Kolegjin françeskan që ndodhej në Shkodër. Kur i veshën zhgunin e murrmë, të fratit ju duk vetja më i rritur dhe më i burrëruar. Arsimimin françeskan e mori në Troshan (1884-1888). Më 16.8.1888 u nis në kuvendin e Fojnicës për vitin e rishtarisë dhe vijoi studimet më tej në Derventë dhe Banja Luka, por ndoqi mësimet edhe në Kreshevë. Në këtë periudhë Bonjë-Hercegovina, ishte trualli ku përgatiteshin një pjesë e konsiderueshme e françeskanëve shqiptarë, në të njejtin vend ku u arsimua edhe Gjergj Fishta. Studimet e tij vijuan deri në vitin 1896 kur edhe kthehet në atdhe dhe meshon për herë të parë në Troshan, vit që ndërron emrin dhe në rregjistrat françeskanë quhet: Shtjefën Kostandin Gjeçovi. Shërben si famullitar në Rubik; në verën e 1897 në Pejë, ku emërohet famullitar në Zllakuqan, vendi që në korrik hap shkollën e parë. Nga 1899 deri më 1905 shërben në famullinë e Laç-Sebastes, ku rihap shkollën shqipe në Laç. Lidh shoqëri të ngushtë me Konicën dhe përmes tij siguronte materiale mësimore për nxënësit. Në fund të dhjetorit 1905 punësohet mësues Kroaci (Borgo-Erizzo), ku zëvendëson Pashk Bardhin, por dorëhiqet dhe pas disa muajsh është aktiv dhe merr pjesë në Kuvendin e Bajrakut të Kurbinit. Në gusht 1906 gjendet në Durrës dhe pas disa muajsh nga tetori 1906 deri më 1907, ngarkohet me kolegjet françeskane në Shkodër. Në maj 1907 caktohet në Gomsiqe, ku çeli edhe shkollën e parë në këtë fshat. Bashkë me Dom Nikollë Kaçorrin kontribuon për kuvendet e Kurbinit, përshëndet punimet e Kongresit të gjuhës shqipe të Manastirit, (14.11. deri më 22.11.1908), për standardizimin e alfabetit të gjuhës shqip. Prushi atdhetar e rreshton krahas forcave më përparimtare të kohës si kundërshtar i pushtimit, bashkëpunues në futjen e armëve nga tregjet e huaja, kundër fushatave ndëshkuese radhitet me çetat komite. Përjeton me gëzim pavarësinë e 28 nëntorit 1912 në Vlorë. Më tej është pjesëmarrës me krerët e Pukës, Mirditës, Zadrimës e Lezhës, në kuvendin e 7 korrikut 1913 në Lezhë. Vitet që pasuan emërohet në Troshan (1915) dhe pas një viti më 1916 në Theth, Shalë e Shosh, ku kolera kishte pllakosur zinë e pandemisë dhe vdekja ishte fare pranë jetëve njerëzore. Në kohën e pushtimit austrohungarez punon në Prekal dhe shtëpia ku u vendos banohej edhe nga komanda lokale austrohungareze. Në shtator 1917 jep mësim fëmijëve shqiptarë në dhomën-shkollë ku banonte, për 26 nxënës-djem paraditë dhe 11 nxënëse mbasdite, mësimdhënie që e kërcënuan me ndalim veprimtarie si mësues, duke e kushtëzuar furnizimin material me fenë. Pranvera e vitit 1920 e gjen Shtjefën Gjeçovin në kishën katolike të Vlorës, ku takohej shpesh te Dom Mark Vasa, që kishte marrë mërinë e autoriteteve italiane. Bëhet njësh me patriotët më të zjarrtë të krahinës së Vlorës dhe merr pjesë në takimet për çlirimin e Vlorës nga pushtuesit italianë. Gazetat “Politika”, “Mbrojtja kombëtare”, “Drita” e cilësojnë Shtjefën Gjeçovin si “luftëtar i Njëzetës”, si mbrojtës të komunitetit vlonjat në periudhën e luftës, si hulumtues dhe njohës të traditave të Labërisë dhe të përbashkëtat zakonore të të gjithë shqiptarëve. Pjesëmarrës në të gjithë aktivitetet e komisionit organizator të fitores së Luftës së Vlorës. Më 7.6.1923 emërohet sekretar i Provincës Françeskane. Pas një viti më 1924 gjendet në krahinën e Elbasanit, ku gjatë verës bashkë me Simon Shuteriqin zbulon në kishën e Shënkollit të qytetit të Elbasanit këmbanën e Sopotit të Bërzeshtës, që datonte që nga koha e Gjergj Aranitit. Më 1926 emërohet në famullinë e Zymit të Hasit të Thatë, ku aktivitetin e zhvillonon edhe në Pejë, Gjakovë e Prizren. Dora gjakatare ngrihet kundër Shtjefën Gjeçovit 55 vjeçar, në vendin e quajtur Kodër Rrezina më 14.10.1929, duke i marrë jetën qarqe antishqiptare, por që nuk mundën që vrisnin idealet e tij patriotike atdhetare të shqiptarizmës dhe përhapjes së kulturës kombëtare shqiptare. “E keqja”, që kishte bëra Gjeçovi është se për gjashtë muajt e fundit të jetës kishte punuar në Zym nga prilli deri më 14 tetor, ku u mësonte gjuhën shqipe fëmijëve dhe të rriturve, pa marrë parasysh se cilit besim i takonin. Një pëllëmbë për mësuesin serb të mbretërisë serbo-kroate sllovene paguhej me plumb. Mësuesi i Kombit Shtjefën Gjeçovi është varrosur në Shëngjergj afër Zymit të Hasit. Në Zym gjendet edhe qendra memoriale e ndërtuar në nder të tij.
* 
Shtjefën Gjeçovi – shpirti atdhetar i sigurisë publike në Luftën e Vlorës
(-Komunitetet fetare të bashkuar në luftë dhe në paqe-)
Shqiptarët dinë ta lexojnë mirë lirinë, pavarësinë, sovranitetin sikurse dinë t’ja dedikojnë sovranitetin burrave të mëdhenj të kombit. Këta burra çuditërisht kanë qenë në kohën dhe momentin e duhur për të luftuar me trimëri, me mençuri dhe me vendosmëri për të shpalosur fuqinë popullore kombëtare në situatat më deçizive të rivendosjes së pavarësisë dhe sovranitetit. 1920-ta ishte sprova e së vërtetës, ku një ndër figurat më të ndritura të kombit, atdhetari, frati françeskan dhe mësuesi i apasionuar u gjend dhe ju gjet Vlorës në situata rreziku e kërcënimi, duke u bërë mbrojë e sigurisë publike brenda në qytet vlonjatëve në periudhën gjatë Luftës së Vlorës, duke shpëtuar dhjetra e qindra vlonjatë nga syrgjynosja dhe burgimi, kësaj vale të ashpër të pushtuesve italianë. Lufta kombëtare e Vlorës (5.6.1920-3.9.1920) pati një pjesëmarrje të gjerë të popullit të bashkuar në një mision kombëtar atdhetar. Por në këtë luftë nuk mund të lëmë pa përmendur komunitetet fetare që u treguan kaq dinjitozë dhe kaq atdhetarë në çastet më të rënda të rrezikut të pavarësisë të bërë njësh me ndërgjegjen kombëtare dhe të tillë ishin si: At Shtjefën Gjeçovi, Osman Muka Myftiu i Vlorës, Hoxhë Rushiti i Kaninës, Mulla Muhameti nga Kanina, Mulla Halimi nga Gorishti, Baba Ahmet Turani i teqësë së Turanit Tepelenë, Baba Xhaferi i Përmetit, At Isai nga Vlora dhe Dom Mark Vasa katoliku patriot që u internua në ishullin e Sazanit nga italianët. At Shtjefën Gjeçovi pjesë e elitës së mençurisë të burrave që ju gjendën kombit në kohë të vështira. Nga komunitetet fetare nën siglën “pa Atdhe nuk ka fe” u bë devizë shpëtimi gjatë luftës ku shqiptarët u përbashkuan në unitet mendimi e veprimi, që “cështja e Vlorës të zgjidhej me armë”, nën përbetimin: “O Shqipëri o gur e hi!”. Lushnja dhe Vlora ishin një shtëpi me dy oxhaqe. Njeri (Kongresi i Lushnjës), hartoi platformën politike të mëvetësisë dhe shtetit unitar dhe i dyti (Vlora), materializoi në praktikë atë që vendosi Lushnja, prandaj madhështia e të dy ngjarjeve nuk mund të ndahen, sepse sollën rrezultatin e pritshëm: “Pavarësinë e dytë të Shqipërisë”. Përmbledhjen më të bukur të Luftës së Vlorës ja ka bërë populli në vargje: “Në Beun kur u mëlodhë,/ Dymbëdhjetë komisionë,/Osmën Haxhiu ka folë,/Çetat rrinë e dëgjojnë,/O djem do vemi në Vlorë,/Dyfekë e flamur në dorë,/O ju djem trima stërralli,/Na thërret Smail Qemali,/Atje tek dergjet tek varri,/Nga varri i tij në Kaninë,/Na e dërgon porosinë:,/Hidhni në det Italinë!”. Është një fakt domethënës historik se komunitetet fetare kanë qenë e janë bashkuar në idealin e shqiptarizmës në luftë e në paqe. Prandaj nderimi për Gjeçovin, Osman Haxhiun, “Komisionin” e KMK-së, dëshmorët, luftëtarët, prijësat emër për emër është nderim për këto figura të pashmangëshme historike, që vulën dhe fjalën e fundit duhet ta thonë vetëm historianët seriozë. Edhe pse në një shekull në hapësirën shqiptare kaq komplekse me shumë ndryshime, zhvillime, ngritje e ulje, rrëmuja e rrokopuja, ëndrra e zhgënjimet, për një gjë duhet unitet kombëtar: për shqiptarizmën!.
*
Në Vlorën e përflakur dhe përzhitur nga lufta riceli ëndërra e lirisë
Shtjefën Gjeçovi, i ndodhur në Vlorë përgjatë luftës së Vlorës, do të shkruante: “burrat e dheut që e liruenë Vlonën me një trimni të pashoqe…” dhe zonjat e saj që “ku të jetë puna e patriotizmit i gjen në çë do rasë gati…”(DPASH, F 58,V.1920, Dosja 21, faqe 68,69). Udhëheqja e luftës, prijësat e çetave dhe luftëtarët dhe komunitetet fetare pritën fundin e luftës dhe zbatimin e marrëveshjes. Në radhën e parë të organizatorëve brenda qytetit të Vlorës ishte edhe Shtjefën Gjeçovi, një mbështetës i fuqishëm i lirimit të Vlorës me platformën: “secili në shtëpi të vet”. Shtjefën Gjeçovi kishte marrë në mbrojtje në mënyrë të qetë e të mençur mjaft qytetarë vlonjatë e sidomos fëmijë, gra e të pafajshëm vlonjatë që në fundqeshorin e 1920-tës ishin bërë pre e represionit të egër të italianëve. Kishte qenë ky represion hakmarrës që e kishte detyruar KMK-në t’ju drejtohej me nota proteste pushtuesve italianë dhe kopje të saj edhe Fuqive të Mëdha: Anglisë, ShBA-së dhe Francës. (DPASH, F. “L.Vlorës”, Dosja 1, dok, nr.51254). Zbatimi i marrëveshjes së 2 gushtit 1920 parashikonte kthimin në shtëpi të të gjithë ushtarakëve italianë të zënë rob prej shqiptarëve dhe të syrgjynosurve tanë robër, që vinin nga Gryka e Xhenemit në Sazan. Të burgosurit priteshin me gëzim nga pala shqiptare dhe me mospërfillje nga italianët për të tyret. Zemrat vlonjate prisnin nga Sazani të dashurit e tyre dhe bashkë me ta dhe Shtjefën Gjeçovi që i gëzonte zemra për çdo jetë të shpëtuar sikurse ndjeu hidhërim të madh kur me ardhjen e të burgosurve shqiptarë mungonin mbi 70 veta, për të cilën italianët nuk folën kurrë, por u “rregjistruan” në të humburit e luftës, edhe pse ata janë dëshmorë të përjetshëm të rracës shqiptare. Sa herë përkujtohet Lufta e Vlorës, kujtohen dhe 3460 robërit shqiptarë e italianë të të dy kampeve ndërluftuese, por edhe shtatëdhjetë shqiptarët e zhdukur në Sazan, në anijet italiane ose edhe përtej tyre. Në fakt se sa të “humbur” ishin ata e dinin mirë miqtë e vërtetë të Shtjefën Gjeçovit të kthyer më 17 gusht 1920, që në fakt ishin elita vlonjate (e gjetur nga pushtuesit në Vlorë përgjatë luftës), e burgosur në Sazan si mësuesi Jani Minga, poeti ynë kombëtar Ali Asllani, Dom Mark Vasa, Ibrahim Shyti, Ahmet Nure, Naum Prifti, Muço Sharra, Hasan Sharra, Ali Mihali, Hasim Kokoshi, Haxhi Murati, Ali Kreshpani, Mehmet Radhima, Avokatët Taip Peshkëpia, Behxhet Shpati dhe Asaf Çipi, etj. Autori Esat Dauti në kujtimet e tij thotë, që në shtëpinë e Çelo Bajramit në Drashovicë u shtrua një drekë për nder të burrave të liruar nga gryka e Xhenemit, ku përshëndetën O. Haxhiu dhe S. Koleka. (B. Gaçe, O. Haxhiu, Tiranë, 2020, f,125). Ata ishin pararoja e 1460 shqiptarë të izoluar në Grykën e Xhenemit në Sazan ndërsa 300 robër të tjerë ishin në anijet luftarake italiane. Robërit shqiptarë do të shkëmbeheshin me 1700 oficerë e ushtarë italianë që mbaheshin robër në kampin e Vajzës në Vlorë. Por nëse nga robërit italianë u kthyen të plotë dhe të shëndetshëm, robërit shqiptarë i kthyen të sfilitur, të dërrmuar, një pjesë të sëmurë e mbi të gjitha shtatëdhejtë shqiptarë nuk u kthyen fare. Njëzetëekatër të burgosurit e parë që erdhën me një motovedetë italiane në mëngjesin e datës 17 gushtit 1920, në skelën e Vlorës, duheshin për të provuar se marrëveshja do të zbatohej e përpiktë nën drejtimin e kapiten Ferid Frashëri dhe toger Tosun Selenica të Xhandarmërisë shqiptare, të ngarkuar nga qeveria e Tiranës. Shtjefën Gjeçovi ishte mikëpritësi i të syrgjynosurve sikurse çdo zemër shqiptare, por që misioni i tij kapërceu gjithënjë kufirin e fratit (të komunitetit besimtar katolik) dhe udhëhoqi sigurinë publike qytetare nën petkun e drejtuesit famulltar të komunitetit që përfaqësonte edhe pse në gjithë qënien e tij rronte një shpirt i paepur atdhetar. Në luftën e ’20-tës Shtjefën Gjeçovi në atë periudhë 46 vjeçar, dijetar dhe shenjtor i famshëm, në lidhje me Luftën Kombëtare të Vlorës thoshte: “Filluan Luftën të pështetun në shpresë të ndihmës së Perëndisë e të bashkimit vëllazëror, e pa të sosë a me mbetë të gjithë në lam të luftës ose me shpërthe dyert e hekurta e ledhet e çelikta të armiqëve”, ndërkohë që miku i tij ministri pa protofol S. Koleka thoshte: “Në fushat dhe kodrat e Vlorës u los fati jo vetëm i Vlorës, po mund të themi dhe i gjithë Shqipërisë. Ju o ushtarë, pa armë, pa fishekë, po tármatosur vetëm me dëshirën e vdekjes për nderin e Atdheut, zut luftë për të shpëtuar në mos Atdheun, të paktën nderin e Atdheut”. Tashmë është e dokumentuar se, fetarët në Luftën e Vlorës kanë kontribuar, për ruajtjen e qetësisë shpirtërore, për sigurinë njerëzore, për mbështetje të vazhdueshme materiale dhe për mobilizim për ta parë atdheun të lirë nga pushtimi.
*
Shtjefën Gjeçovi në komisionin organizator të festimeve të Luftës së Vlorës
Në ditët që pasuan, kur ende nuk ishin shuar krismat dhe tymi i barotit, filluan parapërgatitjet për festimet e bashkimit të Vlorës me Tiranën zyrtare. Më 26 gusht 1920 përfaqësuesit e qytetit u mblodhën në kishën e qytetit, ku në komisionin organizativ ishte edhe At Shtjefën Gjeçovi, krahas kryekatundarit Ali Asllani, Jani Minga, Dom Mark Vasa, Sadik Sorra, Musa Jonuzi, Pandeli Strati, Dhamo Bezhani, Tasko Kafija, Eshref Dano, Kristo Karbunara, Jozef Kantoz, Qamil Qemal Beu, Thimi Opingari. (Gazeta “Mbrojtja Kombëtare”, 14.10.1920). Më 2 shtator 1920 Vlora dhe skela u zbrazën nga pushtuesit italianë, një veprim i shumëpritur nga gjithë shqiptarët. Spiro Koleka në emër të qeverisë së Tiranës thirri Prefektin Qazim Kokoshi, sekretarin Halim Xhelo dhe Kryekatundarin Ali Asllani, për të rifilluar menjëherë detyrat në atë që quhej “administratë e shtetit shqiptar për Vlorën”. Nga ana tjetër kërkoi për takim përfaqësuesit e Klerit: Shtjefën Gjeçovi dhe Dom Mark Vasa. Në mbrëmjen e 2 shtatorit 1920, në Muradije mësoi për një akt trimëror të At Shtjefën Gjeçovi, që kishte dhënë një ndihmesë të konsiderueshme për ruajtjen e qytetarëve të Vlorës nga masakrimet, internimet e përndjekjet që ushtria italiane u bënte vlonjatëve. At Shtjefën Gjeçovi kishte mundur që të nxjerrë jashtë rrethimit shumë gra e fëmijë nga rrethimi në lagjen “Varrosh” për në drejtim të Panajasë dhe të Zvërnecit. Në kujtesën e mjaft luftëtarëve që kishin mbritur në Vlorë mbrëmjen e fitores kujtojnë recitimet e një prifti me veladon, françeskanit Gjeçovi, që vargjet e tij nën titullin “Rroftë Vlona shqyptare!”, vargje që mbajnë peshën e betejave të luftës kombëtare të Vlorës: “Rroftë Vlona shqyptare!/ Armët u rroknë iku droja,/ Shqyptari sot lufton,/Gufoj zemra, shkumboj goja,/Poshtërsina nuk duron…/Kjen betu e pleq e të ri,/Të dy vllaznive të Shqypnisë, /Vlonën me qit në liri,/A me vdekun në fushë të trimnisë,/Kërcet pushka, topi vjell gjak,/Shqyptaninë se tremb gja,/Në Vlonë hyni e nguli cak, /Tu këndu, vall, gzim tuj ba!”. Në mëngjesin e 3 shtatorit, KMK-ja, Shtabi i Luftës, çetat, komandantët, luftëtarët, bandat “Vatra” nga Amerika dhe “Afërdita” e Elbasanit ishin përqëndruar në Babicë mbi lartësitë e Vlorës. Por këtë radhë jo për luftë, por për të festuar fitoren. Madhështinë e kësaj ditë e përshkruan Mihal Peço: “…kur Osman Haxhiu dhe Qazim Koculi zbritën nga kuajt në sheshin e qytetit u derdhën drejt tyre Shtjefën Gjeçovi, Ibrahim Abdullai, Shahin Haruni, Jani Minga, të cilët i rrokën në qafë…”(Mihal Peço, Kujtime për L.Vlorës, 1964, f,13). Mitingu i fitores ishte madhështor ku folën Ali Asllani, Qazim Koculi, Osman Haxhiu, Spiro Jorgo Koleka, Ministri pa protofol i qeverisë së Tiranës, e oratorë të tjerë, (edhe pse festimet zgjatën tre ditë). Në mitingun e Vlorës të 3 shtatorit, këtij evenimenti mbarëkombëtar, është fakt se në këtë ditë të fitores së madhe të luftës së Vlorës Shtjefën Gjeçovi ishte në radhët e para të festuesve, i cili e ndoqi nga afër këtë ngjarje kombëtare. Më tej Shtjefën Gjeçovi dhe Ibrahim Abdullai propozoi që në ballkonin e prefekturës të ngrihej flamuri kombëtar nga Kryetari i KMK-së. Kështu Osman Haxhiu me urtësi doli me flamur në dorë në ballkonin e Prefekturës, si shëmbëlltyrë e Ismail Qemalit dhe duke valvitur flamurin dykrenar deklaroi: “Rroftë Vlora e lirë! Rroftë Shqipëria!”. Shtjefën Gjeçovi mori pjesë edhe në ceremoninë në Përmendoren e Dëshmorëve në sheshin e qytetit, që në fakt ishte një “shtyllë përkujtimore” e veshur kuq e zi për nder të dëshmorëve që kishin rënë në Luftën e Vlorës. Në këtë ceremoni Jani Minga me një fjalim të shkurtër luftarak “përloti shumicën e të mbledhurve” (Gazeta “Koha”, Korçë, nr.10, dt.11.9.1920). Ndërsa një gazetë tjetër thoshte: Muzika çapur me vaj drithëronte palat e zemrës të çdo shqiptari dhe përloti sytë e gjithë popullit. (Gazeta “Mbrojtja Kombëtare”, nr.4 dt.4.11.1920). Nderimi për të rënët në Vlorë ishte nderim për gjakun e kombit, nderim në përjetësi për ata që gjakun ja falën atdheut, që është amanet i çdo dëshmori. Nga ana tjetër në spektrin diplomatik botëror thirrja e presidentit amerikan Woodrow Wilson, që të mos ketë më traktate të fshehta dhe që edhe popujve të vegjël t’u njihej e drejta për të vetëvendosur për fatet e tyre, pas përmbysjes së tri perandorive të mëdha: otomane, ruse e austrohungareze, bënë që parimi bazë uillsonian të ndikonte fuqishëm në rregullimin e marrëdhënieve ndërkombëtare, me efekte pozitive dhe për Shqipërinë, që u vinte në takim si politikës shqiptare, faktorit kryengritës e rebelues të Vlorës, por edhe komuniteteve fetare shqiptare, që përfaqësonin pjesën më paqësore të kombit.
*
Në Kanina, në spirancën e atdhetarisë kombëtare për t’i raportuar Babait të Kombit
Shtjefën Gjeçovi njohës i thellë i historisë e dinte mirë se kanina ishte një “spirancë historike për shqiptarët”, vendi i Aranitëve, Donikës, vendi ku gjeti bekim Gjergj Kastrioti, Vendi i Rugjinës, pashallarë të shquar kaninjotë, Atdhetarëve patriotë, por mbi të gjitha në Kaninë ishte amaneti i patretur i Ismail Qemalit: “Djemtë e mi nuk bëra pasuri,… po ju le një Atdhe amanet”. Në Ballkonin e Vlorës, në Kaninën e legjendave, miteve dhe të vërtetave historike shkuan burrat e kombit menjëherë pas përfundimit të Luftës së Vlorës, për t’i raportuar babait të kombit, që ishte shtrirë të prehej në vendlindje. Ismail Qemali kishte vdekur (helmuar) në Peruxhia më 24.1.1919; më 8.2.1919, trupi i Ismail Qemalit u dërgua me tren në Brindizi, më tej në bordin e torpedinieres “Alpino”, u shoqërua në Vlorë; më 12.2.1919 nën një ceremoni madhështore, trupi i tij, i vendosur mbi shtratin e topit dhe i mbështjellë me Flamurin Kombëtar, u shoqërua në Kaninë, ku u varros në oborrin e Teqesë, në varrezat e familjes Vlora; pra kishte 1 vit, 6 muaj e 22 ditë që prehej në Mëmëdhe). Sipas historianes franceze Nathalie Clayer, figura e Ismail Qemalit u shndërrua në “baba i kombit shqiptar” pas shpalljes së pavarësisë. Një ditë pas mitingut madhështor të fitores, më 4 shtator 1920, sikurse shkruante gazeta “Drita” që botohej në Gjirokastër nga Veli Harshova, At Shtjefën Gjeëovi bashkë me S.Koleka, O. Haxhiu, Q. Kokoshi, Q. Koculi, Sali Vranishti, Kostë Paftali dhe Ahmet Lepenica udhëtuan nëpër brigjet me ullinj të Vlorës dhe u gjendën në Kaninë, te varri i Ismail Qemal Bej Vlorës. Karrocat ishin të zbukuruara e stolisura me flamuj kombëtar, me lule e dafina. Në një farë mënyre i rapotohej babait të kombit se amaneti i tij u përmbush me sukses. Këtë e përshkruan Bardhosh Gaçe te libri “Spiro Koleka dhe fati tragjik i Atdheut”, Tiranë, 2014, faqe 198-199; Gazeta “Drita” (nr.21), Gjirokastër, 11.9.1920; Gazeta “Mbrojtja Kombëtare”, Vlorë, 14.10.1920. Fitimtarët u pritën në Kaninë nga bashkëluftëtarët e tyre: Beqir Velo me çetën e Kaninës, Riza Runa me luftëtarët e Tepelenës, Alem Mehmeti e Sheme Sadiku me luftëtarët e Dukat-Tragjasit. Përpara varrit të Ismail Qemalit folën Spiro Koleka, Osman Haxhiu dhe Shtjefën Gjeçovi. Në thelb fjalimet e tyre ishin raportim plot emocion e përmballim se, “Vlora dhe krahinat e tjera të pushtuara nga sot është e lirë dhe i është bashkuar trupit të shenjtë të Atdheut, atij Atdheu për të cilin ai kishte sakrifikuar jetën dhe që kishte ngelur lapidare dëshmia dhe amaneti në fundjetën e tij: “Djemtë e mi nuk bëra pasuri, po ju lë një Atdhe amanet”. Më datën 4 shtator 1920 janë bërë edhe disa fotografi por në memorien e shqiptarëve ka ngelur fotua që Shtjefën Gjeçovi ka bërë me Major Lepenicën në Kaninë pranë flamurit kombëtar në Kalanë e Kaninës. Një domethënie vlersh të papërsëritshme. Në të njejtën kohë në këtë foto kanë qenë edhe Dom Mark Vasa, Osman Haxhiu, Qazim Koculi, Toli Arapi, që identifikohen me ditën që vizituan varrin e Ismail Qemalit. Domethënia u flet brezave: një katolik (At Shtjefën Gjeçovi) dhe një mysliman nga Vlora (Major A.Lepenica) në shenjë simbolike ringritën flamuri kombëtar në kalanë e Kaninës, një bashkim simbolik i Shqipërisë e Kosovës që në vitin 1920-ë. Një nga historianët e njohur Jaho Brahaj thotë se: “Kontributi i Gjeçovit në Luftën e Vlorës u vlerësua shumë dhe u cmua nga vlonjatët… (Gazeta 55, Tiranë, më 19.11.1999, dhe Shtjefën Gjeçovi, “Shtyllat e Kombit, Tiranë, 1999, faqe 64). Janë faqe dëshmie që, Shtjefën Gjeçovi ishte dhe mbeti atdhetar i radhëve të para, veçanërisht kur u trupëzua njësh me udhëheqjen e luftës dhe ngelën përjetësisht të pandarë deri sa kishin jetë. Kështu në kujtimet e tij shkruan: “… ishte mbrëmja e 4 shtatorit, udhëheqja sapo kishte zbritur nga Kanina. Luftëtarët e Radhimës dhe disa nga të Armenit, këndonin këngë për Luftën e Vlorës, duke mbajtur në duar kandile me vaj dhe me qiri për të ndriçuar natën që kishte rënë në qytet. Aty rreth orës 19.30 shkoi për t’i pjekur e vizituar Osman Efendiu, Shtjefën Gjeçovi, Ahmet Lepenica dhe komisari i policisë Hamza Isai. Luftëtarët sa panë kryetarin e tyre të luftës, thirrën: “Rroftë Osman Haxhiu”, “Rroftë Vlora jonë”, “Rroftë Shqipëria!”…”. (Mihal Peço, Kujtime për L. Vlorës, 1964, f,12). Nuk ka moment gëzimi e fitoreje që rreth kryetarit të “Komisionit” të KMK-së të mos ishte edhe Shtjefën Gjeçovi, Dom Mark Vasa, Osman Muka Myftiu i Vlorës, Hoxhë Rushiti i Kaninës, Mulla Muhameti nga Kanina etj. Më 5.9.1920, në sallën e Prefekturës, KMK-ja mori katër vendime të rëndësishme: “a). ngriti një komision për ndihma për “bonjakët e të vrarëve” dhe të plagosurve të luftës, b). të bëhen kërkime për eshtrat e Selam Musait dhe shehitëve të tjerë të Qafës së Koçiut, c). të përpilohen listat e shehitëve dhe të plagosurve në llogoret e luftës si dhe të të internuarve në ujëdhesën e Sazanit, d). KMK-ja të kthehet në shoqëri patriotike”. (Hamza Isai, Një jetë në shërbim të kombit, Tiranë, 2000, f, 76). Figurën magjike të At Shtjefn Gjeçovit, që mjeshtërisht e me oratori fjalësh derdhte nga goja e tij nguleshin si gurë themeli në shpirtrat njerëzore dhe përballë çdo bashkëbiseduesi, pasi “Gjeçovi njifesh nga “turq e të kshtenë” dhe vlerësohej prej të gjithëve si njeri i naltë, jo thjesht si fetar e si frat”. Për këtë figura e tij u gdhend natyrshëm përgjatë Luftës së Vlorës.
*
Lidhjet e Gjeçovit me Vlorën të mbrujtura në kohë lufte dhe pjesë e çimentuar e ndërgjegjes patriotike shqiptare
Edhe kur Shtjefën Gjeçovi u largua nga Vlora si famulltar në Pukë, Shkodër e Prizren në vitet 1921-1924 nuk e harroi asnjëherë Vlorën e dashur të lirisë, sepse mbante një korespondencë të ngushtë dhe dërgonte letra e kartolina si me Spiro Koleka, Halim Xhelo, Myqerem Hamzaraj, Jani Minga, Qazim Kokoshi, Ibrahim Shyti, Toli Arapi dhe Dom Mark Vasa. Ndër miqtë më të ngushtë e më të njohur ka pasur Toli S. Arapi dhe Ibrahim Shyti, por edhe mjaftë ushtarakë, që luftuan në Vlorë si të dërguar të qeverisë së Tiranës. Në vitin 1923 qeveria e kohës bëri një tentativë që të shkruhej historia e Luftës së Vlorës dhe në këtë detyrë përfshinë dhe Shtjefën Gjeçovi, por nuk u finalizua, sepse në këtë periudhë, “qeveritë binin si gjethe fiku”. Gjeçovi ka dy poezi që ja kushton kësaj lufte kombëtare. Brendia e krijimtarisë së tij të kësaj periudhe ishte lufta dhe fitorja, bashkimi në indipedencën e plotë shqiptare. Pas Kongresit të Lushnjës, Lufta e Vlorës mundësoi “largimin nga buza e greminës dhe shpërbërja e likujdimi i shtetit”. Vlora me luftën e saj ishte forcim i ndërgjegjes patriotike. Lufta kombëtare në Vlorë dërgoi përfundimisht dosjen e “çështjes shqiptare” në arkivë dhe të vulosej përfundimisht pavlefshmëria e Traktatit të fshehtë të Londrës. (Historia e Shqipërisë, vëllimi II, Tiranë, 1965, faqe 496.) Është kjo arsyeja që në vazhdën e festimeve shqiptarët në Veri dhe sidomos në jug e festonin 3 shtatorin njëlloj si 28 nëntorin për t’i treguar botës dhe brezave sovranitetin e pakufizuar. Prandaj Arben Puto, në pikëpamje të rëndësisë vë shenjën e barazimit midis Kongresit të Lushnjës, Luftës së Vlorës dhe pavarësisë së Ismail Qemalit në nëntor 1912. (Arben Puto, Shqipëria politike 1912-1939, Tiranë, 2009, faqe 268). Gjeçovi ishte sy e veshë, sikurse KMK-ja më 7 qershor 1921, kur për herë të parë në historinë e Himarës u vizitua nga qeveritarët e parë shqiptarë, nga Ministri Spiro Koleka, Prefekti Qazim Koculi, kapiten Aqif Përmeti. Shtjefën Gjeçovi ishte në Vlorë me një eksperiencë 22 vjeçare në fushën e arsimimit dhe të hapjes së shkollave shqipe. Ai e dinte mirë se, sentenca themelore e kohës në shtyp më 1920-tën ishte: “Të shpëtosh Vlorën do të thotë të shpëtosh Shqipërinë”. Shtjefën Gjeçovi ishte në kohën dhe vendin e duhur, i dërguari i shqiptarizmës në mbrojtje të vlonjatëve. Ai u bë bashkë në Vlorë me pjesën elitare të sigurisë dhe shpëtimit të bijëve e bijave të saj nga dhuna e egër e pushtimit, sepse “në Vlonën e famurit luhej fati i gjithë Shqipërisë”. Nën veladonin e atit franceskan fshihej prushi i atdhetarizmit, që në fakt bëri shumë në ditët më të egra të pushtimit për të shpëtuar bijtë e bijat Vlorës nga kthetrat e pushtuesit. Shtjefën Gjeçovi, nuk lejoi që të shtoheshin radhët e të burgosurve, të interbuarve dhe të syrgjynosurve në grykën e tmërrshme të Xhenemit në Sazan atje ku u dergjën pothuaj për tre muajt e luftës një pjesë e ajkës së inteligjencës së Vlorës si miku i tij Ali Asllani, Jani Minga, Dom Mark Vasa etj. Gjeçovi ishte në Vlorë për të dëshmuar më 1920-tën amanetin shekullor të shumë brezave, por edhe amanetin e 1912-tës, për ta bërë Shqipërinë “më vete të lirë dhe të mosvarme”. Ndërkohë që ai mori pjesë edhe më 28 nëntor 1920, kur në kafenenë e Hamza Harunit, Sulejman Delvina do të merrte nga kryetari i Bashkisë Seit Qemali titullin “Qytetar nderi”. S. Delvina u shpreh se, “… gjaku i derdhur në istikamet e Luftës së Vlorës, trimëria dhe burrëria e luftëtarëve të saj do të shkruhen me shkronja të arta në historinë e Shqipërisë”. (B. Gaçe, O. Haxhiu, Tiranë, 2020, f,136). Po në këtë datë ditën e shenjtëruar të flamurit Jani Minga do shprehej: “Nderi i shpëtimit të Vlorës u detyrohet armëve të popullit dhe të zotënisë së tij Sulejman beut, i cili luajti rolin më të madh nga pikëpamja politike”. (Gazeta “Mbrojtja Kombëtare”, nr.9 datë 2.12.1920). Në dhjetra studime një konkluzion është themelor se, Gjeçovin e thirri në Vlorë, fati tragjik i Atdheut. Gjeçovi firmosi me parinë e Vlorës dhe emri i tij ishte ndërmjet 25 firmëtarëve të datës 28 tetor 1920, që, “të neutralizohej politika personale e disa ministrave dhe organizimi i administratës publike të bëhej me njerëz të ndershëm…”. Fakt është se letërkëmbimi i Shtjefën Gjeçovit ka qenë i gjerë dhe i gjithëanshëm, sidomos me Kryetarin e KMK-së Osman Haxhiun. Këtë e deklaron edhe i biri i Osmanit, Galip Haxhia, i cili shprehej se në shtëpinë tonë ishte një dosje me letrat e 22 personaliteteve të vendit ku binte në sy letërkëmbimi me Shtjefën Gjeçovi. (B. Gaçe, O. Haxhiu, 2020, f,159). Ai përfaqësoi në Vlorë denjësisht trashëgiminë, amanetin dhe unitetin e të gjithë shqiptarëve për identitetin e të gjithë shqiptarëve në një shtet të vetëm, për t’u ndjerë të respektuar në sytë e Europës, për ta shijuar lirinë në kërthizën e qytetërimit shqiptar të Pavarësisë, për të qenë dëshmimtar i një epoke të konsolidimit të shqiptarëve në shtet të pavarur brenda Lidhjes së Kombeve, aspiratë që u përmbush më 17 dhjetor të vitit 1920.
Gjëmim topash, mesha dhe darka që shtroi Shtjefën Gjeçovi në një vjetorin e Luftës së Vlorës
Më 3 shtator 1921, në përv jetorin e parë të Luftës së Vlorës vërshuan telegramet e urimit në të gjitha zyrat postare të vendit. Ishte rasti që udhëheqës, prijësa e luftëtarë të uronin për një vjetorin e fitores. Një urim ishte i vecantë ai i Luigj Gurakuqit, që e përcakton 3 shtatorin, “ditë fatëlumë për shpëtimin e kombit”, urim që ja përcillte Ibrahim Xhindi, Spiro Koleka, Osman Haxhiu, Qazim Kokoshi, (Telegram që Gurakuqi e niste nga Shëngjini më 2.9.21). (Gazeta “Mbrojtja Kombëtare”, nr.46, datë 28.11.1921). Në festimet e njëvjetorit merrte pjesë edhe profesori shqiptarofil Pitardi, që ishte bashkë me Shtjefën Gjeçovin, ku dëgjuan gjëmimet e topave në Kaninë, Babicë, Qafën e Bestrovës dhe Kuzbaba. Pitardi shkoi bashkë me Osman Haxhiun në tre veprimtari të komuniteteve fetare: në ritin muhamedan të Mulla Sulejman Demirit në xhaminë e Muradijes; në meshën e lutjeve në shqip të At Sulejman Gjeçovit në kishën katolike si dhe në meshën po në shqip të At Isait në Kishën Ortodokse. Fakt është se përpara katundarisë së Vlorës Profesor Pitardi do deklaronte: “…ky bashkim dhe kjo dashuri që shikoj në Shqipëri më bën përshtypjen më të mirë dhe më lehtëson studimet për Shqipërinë..”. (Gazeta “Koha”, Korçë, 13.11.1921). At Shtjefën Gjeçovi në mbrëmjen e datës 3.9.1921 shtroi një darkë zyrtare për nder të Profesor Pitardit. (Antropologu me famë botërore, Pitardi, më vonë në librin e tij “Historia e racave njerëzore”, kur flet për shqiptarët, thotë: “Është e vështirë të gjesh një popull, si shqiptarët, ku tiparet antropologjike të jenë më të qarta”, ndërkohë që për Greqinë ai pohon në këtë libër, se “ajo është pasqyrë e popujve të Ballkanit”. Këtë gjykim të Pitardit mbi racën shqiptare e pranojnë dhe antropologë të tjerë, që kanë bërë matje mbi të gjallë e mbi të vdekur në Greqi e Shqipëri). Në darkën e shtruar nga Gjecovi merrnin pjesë Profesor Pitardi, Osman Haxhiu, Jani Minga, Kristo Floqi, Qazim Kokoshi, Eshref Dano, Dom Mark Vasa, At Isai, Ibrahim Abdullai, Ibrahim Shyti, Dr. Shezai Çomo, Dr. Ali Mihali etj. Në këtë darkë folën Shtjefën Gjeçovi, Jani Minga e Osman Haxhiu, i cili i prezantoi gjerë e gjatë mikut të huaj traditat vlonjate, përpjekjet e shumta për liri e mëvetësi dhe në fund të fjalës së tij tha: “Zoti Pitardi, fati i keq i truallit tonë ka qenë dhe është që Shqipëria ka gjitonë të liq e të pabesë…”. (Mihal Peço, Kujtime, 1964, faqe 9). Edhe pse Gjeçovi ishte misionar i besimit dhe atdhetarisë, Vlora ngeli trualli u u çimentua dhe u shpalos humanizmi i Shtjefën Gjeçovit. Përgjatë Luftës së Vlorës, figura e Gjeçovit u skalit me shkëlqim dhe madhërishëm për kontributin e madh në ndihmë të sigurisë njerëzore të vlonjatëve në qytet që ishin nën pushtimin Italian. Shtjefën Gjeçovi u bë në shpëtimtar të qindara familjarëve të Vlorës, si dhe veçanërisht të grave dhe të fëmijëve të kërcënuar nga pushtuesit. Veladoni i fesë nuk e pengoi atë të kryente një mision fisnik që ishte Brenda parimeve të tij themelore për sigurinë dhe bashkëjetesën e të gjithë komuniteteve.
*
Vepra e Gjeçovit që ndriçon si pishtarë i përjetshëm!
Kompletimi me arsimim i françeskanëve në Austri dhe Italisë e zgjeroi dritën e dijes por edhe interesimin e Gjeçovit për historinë e shqiptarëve dhe vendin e popullit të tij krahas civilizimeve të tjera ballkanikë e europianë, për fillimet e krishtërimit, për arkeologji, etnografi, gjuhësi e letërsi. Provoi të shkruante vetë dhe të thellohej në shkencat humane, krahas detyrimeve që rrjedhin nga predikimi i Ungjillit të Krishtit. Në moshën 22 vjeçare më 1896, kur u kthye në Troshan si famulltar i ri i pajisur me dije të thella me kulturë të gjerë, por edhe energji të shumta, krahas zhgunit të murrmë të fratit fitoi aftësinë e mësimdhënies, aftësi që do ta vinte në veprim në interest ë përhapjes së gjuhës dhe kulturës shqiptare. Shtjefën Gjeçovi predikoi ungjillin në Rubik, Pejë, Laç-Sebaste, Zarë, Sapë, Theth, Prekal, Vlorë, Shkodër, Gjakovë e Zym të Hasit (për kohën rrethinë e Prizrenit). Vitet që pasuan pas kapërcimit të shekujve, më 1900-ën, Gjeçovi pati angazhim të plotë në shumë fusha të kulturës dhe të arsimit. U konsolidua si shkrimtar duke shkruar në të tria gjinitë letrare. Detyra e françeskanit e çoi në shumë vended he kudo ku shkonte mblodhi shkrime të rralla, këngë, mite, legjenda, përralla, doke e zakone popullore, por një ndër kryeveprat e tij është ”Kanuni i Lekë Dukagjinit”, i cilësuar pa rezerva monument i gjuhës dhe kulturës së Kombit Shqiptar. Vepra e Gjeçovit e formatuar në 1263 nene, nisi të botohej për herë të parë tek “Albania” e Konicës më 1897-1898, më mbrapa edhe në organin e shtypit të françeskanëve që nga dalja e “Hyllit të Dritës” më 1913 deri më 1924. Botimi i plotë doli më 1933, pas vdekjes së autorit me parathënie të Gjergj Fishtës; ndërkohë që titulli u përzgjodh nga Fishta që ishte një fjalëformim Lekë (malësor, sipas kumtit parak, banorët e Malësisë së Madhe) dhe Dukagjin. Më vonë “Kanuni” u përkthye pjesë-pjesë, nga mikesha e shqiptarëve dhe e Eqerem Vlorës, baronesha Marie Amelie von Godin, edhe me ndihmën e etërve françeskan. Ky punim bëri të mundur që më 1936, Universiteti 600 vjeçar gjerman i Lajpcigut në Drezden t’i akordojë titullin “Doktor i shkencave in honoris causa”, postum Shtjefën Gjeçovit për vleftën e Kanunit. Në gjuhën italiane, Kanuni u përkthye nga Pal Dodaj në bashkëpunim me Giuseppe Schiro dhe u botua nga Akademia e Arteve dhe Shkencave në Romë më 1941. Shtjefën Gjeçovi ka edhe një seri veprash të tjera si, “Dashnia e atdheut”, drama “Agimi i qytetnisë”, “Shqiptari ngadhënjyes”, “Përkrenarja e Skënderbeut”, “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, vepra “Trashëgime trako-ilire”, “Jeta e Shën Luçisë, Shna Ndou i Padues, Atil Reguli” – përkthim i lirë i dramës me 3 akte të Pjetër Metasatasit, “Vazja e Orleanit” ose “Zhan D’Ark” mbas A.F. prej Bergamos, punimi teologjik “Shpërblesi i botës ase Jeta e Jezu Krishtit”, e shkruar në frymën e gjuhës shqipe dhe në frymën e dashurisë për Krishtërimin. Por shumica e veprave të Shtjefën Gjeçovit mbetën në dorëshkrim, si “Princi i Dibrave”, “Mojs Golemi” (Dramë), “Mnera e Prezës” etj., shumica e këtyre dorëshkrimeve ruhen në Arkivin e Shtetit në Tiranë. Puna e Gjeçovit është në vazhdën e veprimtarëve të Rilindjes për të mbledhur e për të dëshmuar traditat kombëtare dhe lashtësinë historike, kulturën e tyre materiale dhe shpirtërore të shqiptarëve, duke lëvruar fjalën shqipe dhe ngritur ndërgjegjen kombëtare. Edhe vepra “Kanuja” u botua pas vrasjes së tij. Gjeçovit i janë kushtuar shkrime të shumta, si françeskani Atë Pashkë Bardhi, historian i fretërve që e njohi nga afër, por mbi të gjitha qëndron monografia “Shtjefën Gjeçovi, Jeta, vepra” shkruar nga Ruzhdi Mata. Shtjefën Gjeçovi mbeti monument vlerash të pashterueshme, pishtar i ndriçimit të historisë, gjuhës dhe kulturës së kombit. Monumentale ka ngelur shprehja e tij: “Giuha e nji komit s’kaa t’ndalun, as nuk mûnd t’ndâlet kurr”. “Sa mûnd t’mêndohet dielli pa dritë, aq mund t’mêndohet komi pa giuhë” . Vlerat e gjyhës dhe kulturës qëndrojnë në themel të kombit pasi “…giuha âsht nji gjâa sênd qi nuk mûnd t’blehet, nuk shitet e nuk ndrrohet; nji sênd âsht, qi do t’ruhet si nji gur i çmue, do t’ruhet si nji dhântii e posaçme e Perendîis e si nji trashigim i t’parvet tonë… do t’ruhet si drita e synit. Kjo dhântii… âsht giuha shqype”. Bashkëkohës dhe studiues të të gjitha kohrave përbashkohen në vlerësimin e figurës së Shtjefën Gjeçovit: Figurë poliedrike e historisë dhe kulturës shqiptare, që punoi fort në gjithë fushat e diturisë, që çuditi me kulturën e tij Faik Konicën, i cili e përshkruan me nderim e simpati të thellë; mrekulloi shkrimtarin e ri të shkollës letrare shkodrane, Dom Lazër Shantojën, i cili i kushtoi një portretizim të veçantë, duke e radhitur përkrah Fishtës e Harapit. Gjeçovi është klasifikuar si historian, etnograf, arkeolog, mbrojtës i flaktë i sigurisë njerëzore gjatë Luftës së Vlorës.
*
Kolonat arbërore të Kanunit të Lekë Dukagjinit të qëmtuar nga Gjeçovi
Një ndër kontributet e jashtëzakonshme në jetë të Shtjefën Gjeçovit është padyshim “Kanuni i Lekë Dukagjinit”. Vepëra e Gjeçovit të cilën e mblodhi dhe kodifikoi me sukses është ndërtuar mbi bazën e katër kolonave të mëdha që janë: “nderi, mikëpritja, sjellja dhe fisi”,. Kanuni i Lekë Dukagjinit i përbërë nga dymbëdhjetë libra: Kisha, Familja, Martesa, Shpi Gja e Pronë, Puna, Të dhanunat, Fjala e Gojës, Ndera, Damet, Kanuni kundër mbrapshtinëvet, Kanuni i Pleqnisë, Shlirime e përjashtime. Edhe pse praktika e ligjeve të kanunit mund të datojë që në kohën e bronxit (pikëpamje e Edit Durham), disa gjykojnë se kanunet vijnë nga fiset tribale ilire, ndërsa të tjerë gjykojnë se kanuni mbart element të epokave prehistorike indoeuropiane. Edhe pse gjithë kanuni që mblodhi dhe kodifikoi Shtjefën Gjeçovi, i atribohet Princit shqiptar Lekë Dukagjinit, rregullat e tij evoluan si rrugë për të sjellë rregulla e ligje në truallin shqiptar të gegërishtes. Shtjefën Gjeçovi, me veprën e tij ngelet ndër figurat më të mëdha të krishterimit që ju përkushtua kulturës kombëtare shqiptare, me kontribut me shpirt e zemër prej gjeniu krahas Pjetër Budit, Pjetër Bogdani, Gjon Kazazi, Gjergj Fishta, Atë Anton Harapi etj. Shtjefën Gjeçovi mbeti përjetësisht pishtar i gjallë i ndriçimit të historisë dhe kulturës së kombit të tij, të cilat u bënë për të pashaporta shpirtërore e qëndresës deri në frymën e fundit. Kur Faik Konica u njoh me dorëshkrimin e “Kanunit…” me 2000 faqe, ta hartuar nga i pavdekshëmi Shtjefën Gjeçovi, i cili “kish mbledhur, radhitur dhe ndritur të gjitha sa kanë mbetur nga mendimet juridike të Shqipërisë në kohën e mesme…”, Konica e mbylli shkrimin me këto fjalë: “Emri i këtij njeriu të rrallë do të vejë duke u rritur dhe një ditë famullia e Gomsiqes do të jetë një nga gurët e shënjtëruar të Shqipëtarësisë”. Po kaq i nderuar e respektuar në rrethet akademike shqiptare ngelet edhe “penalisti me moshën e shtetit”, Profesor Ismet Elezi me dy librat monumentalë: “E drejta zakonore labe” dhe “Kanuni i Labërisë”. Profesor Ismet Elezi është Gjeçovi i Labërisë, që materializoi në nene atë kanun, që rronte në popull shekujve, të njejtën punë që kishte bërë dikur Shtjefën Gjeçovi.
*
Shtjefën Gjeçovi në fokus të penave që i bëjnë nder kulturës kombëtare shqiptare
Të marrësh penën dhe të shkruash nuk është një punë e lehtë sepse kërkohet impenjim serioz për të shprehur mendimet, ndjenjat, përjetimet, imagjinatën për tipe e karaktere, që në fakt për figura që ndritin në historinë e kombit sikurse është At Shtjefën Gjeçovi, figura e tij ta lehtëson punën. Këtu nuk hyn shumë në punë as fantasia dhe as imagjinate kur “përballë”, në “prehërin” e historiografisë ke një figurë të përmasave kombëtare, Gjeçovin e madh. Nuk ka nevojë të jesh as “piktor telajoje”, as “fantazist”, mjafton të shfeletosh e hulumtosh, të tregosh për njeriun e thjeshtë, të mundësosh depërtimin në arkiva e biblioteka, të grumbullosh e hulumtosh mbi të shkuarën që i dha dritë e mençuri shqiptarizmës. Vetë jeta e Shtjefën Gjeçovit është një imazh drite dhe pune, një meteor gjithmonë i ndriçuar, një pasionant atdhetar që përhapte dritë shprese, mbrojtjeje e gëzimi, një personalitet i cili është si një shkollë mendimi e veprimi, një aktor real i përditshmërisë shqiptare, mësues i paepur i shqipes që synonte të kapërcente ndarjet dialektore duke e quajtur gjuhën pasurinë më të madhe që kishin krijuar e ruajtur shqiptarët, që mishëron përhapjen e kulturës kombëtare kudo ku flitet gjuha arbërore. Mjafton të shfletosh dhe të shfrytëzosh burimet e shkruara nga Faik Konica që botoi një shkrim në gazetën “Dielli” të Bostonit, më 1930, me titull “Ca kujtime mbi At Gjeçovin”, që më pas u përfshi në veprën “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, më 1933, por edhe shkrime të Moikom Zeqo, Pëllumb Xhufi, Shaban Sinani, Bardhosh Gaçe, Njazi Kazazi, Jaho Braho, Bajram Xhafa, Bilbil Dervishi, Xhemal Meçe, Ruzhdi Mata, Biblioteka Françeskane e Shkodrës, Karl Gurakuqi, Muhamet Bela, Laurant Bica, Isak Ahmeti, Tomor Osmani, Kujtim Dashi, Lazër Radi, etj., për të plotësuar figurën e plotë të atdhetarit françeskan Shtjefën Gjeçovi. Edhe pse duhet thënë se kryevepra e Gjeçovit është mesazhi njerëzor i veprës së tij, vepër e mbushur me plot atdhedashuri, që edhe pse u vra pas shpine nga qarqe thellësisht antishqiptare nuk mundën as ta shuanin dhe as ta fshinin punën e një titani të letrave shqipe dhe luftëtari të çështjes kombëtare, ndërkohë që ai la 10.000 faqe dorëshkrime. Mesazhi i veprës së tij do të flasë qartë nëpër breza. Sikurse Aristoteli që meriton nderin e të qenit “Mësues absolut” ose “Mësuesi i parë” i perëndimit, për shqiptarët Shtjefën Gjeçovi konsiderohet si mësues absolut. ‘‘Shkrimi’’ që latinisht quhet ‘‘scriptum’’, është një art i veçantë për t’a nxjerrë fjalën sa më të bukur, atë që gjatë gjithë jetës Gjeçovi e ngriti në art. Përtej legjendave të shkrimit “ideografik”, nga kinezët, meksikanët, egjiptianët e deri amerikanët, Çdo komb e kombësi i dha gjuhës së vet formatin e shenjtërisë si gjuhë “gjuhë perëndie”. Kështu edhe shqipja kishte shkrimin e saj si çdo gjuhë, por edhe kaligrafinë aq të folur e përfolur shekujve, aq sa Aristoteli, ish-mësuesi i Aleksandrit të Madh thoshte: ‘‘Shpirti i njerëzve përcaktohet sipas kaligrafisë së tyre’’, Ndërkohë që Johan Volfgang Gëte shkruante se ‘‘Kaligrafia përcakton edhe shumë anë të karakterit të njeriut”. Prandaj edhe Shtjefën Gjeçovi mendonte se, “…gjuhën shqipe e ka gdhenduar Perëndia në trurin e shqiptarëve dhe për shqiptarët”, një format karakteri të qëndrueshëm dhe besues. Gjithçka e bënte për “naltësimin e atdheut, tue qitë në dritë visaret e panjoftuna të folklorës, të etnografisë, të arkeologjisë e të historisë sonë të lashtë”, edhe përmes zbulimit të tumave ilire si dhe duke bërë të njohur punimet e arkeologëve të njohur si Ugolini, Marucchi, Nopçe etj. Sot emrin “Shtjefën Gjeçovi” e gjen në shumë shkolla në Shqipëri dhe në Kosovë, në emërtime rrugësh, në libra shkolle. Ai është dekoruar me Urdhrin “Për veprimtari patriotike”, Urdhrin “Naim Frashëri” të kl. I., “Mësues i popullit”, Universiteti i Lajpcigut ndër universitetet më të vjetra të botës, (themeluar më 2 dhjetor 1409 nga Frederiku I) i dha titullin “Doctor honoris causa” mw 1936; është përfshirë në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar, janë ngritur buste e memorialë, por sigurisht nderimi për këtë figurë mbarëkombëtare do të vijojë.
*
Kryeziu-Djepi i kulturës që lindi burra të mëdhenj të kombit
Shtjefën Gjeçovi u lind, rrit dhe edukua në një truall me atdhetari të rrallë, por krenaria e origjinës së prindërve të tij e Kryeziut është krenari legjitime. Ligjimiteti i origjinës është frymëzues për brezat e një treve atdhetare, që krenarinë e të qenit bashkëfshatarë të Shtjefën Gjeçovit nuk e fshehin, duke e mbajtur lartë frymën e besnikërisë dhe shërbimit ndaj kombit. Kryeziu i shquar për qëndresë heroike mbarëpopullore kundër egërsisë pushtuese osmane e ka përjetuar këtë qëndresë në një lapidar. Lapidari u flet brezave të Kryeziut për traditat malësore, për qëndresën e Fletit, luftimet e Bardhetit, në pritën e Shkallës së Bushtrës etj. Prandaj me të drejtë Kryeziu i luftave, mençurisë, luftës për jetën dhe ku jeta rilindet përmes fushëbetejash është mjaft i përmendur në historinë tonë kombëtare. Kryeziu është vetëm gjashtë km nga Fushë-Arrëzi, në verilindje të tij përbri burimeve të Fanit të Madh. Burimet e Fanit të Madh zbresin përmes katër përrenjëve krysorë: Përroi Ndërmjec, Bens, Oroshit dhe Lajthizës. Fshati përbëhet nga tri lugina të thella pjellore, aq sa dikur quhej Kosova e Vogël. Në lindje të fshatit është Kodra e Madhe, që vazhdon nga Qafa Bens deri tek Ura Bardhetit. Në verilindje shtrihet Kunorë Dardha, që lidhet me Majën e Malit e Kodrën e Madhe, për mes Lak Hithit e Qafë Bens. Kryeziu ose “Bardhet” siç thirrej deri në mes të shek. XVII, sipas Frang Bardhit, ky fshat ishte një nga më të mëdhenjtë e Pukës, fshat që ka qenë luftë të përhershme me pushtuesit osmanë. Nga këto luftra detyroheshin të largoheshin, herë pas here banorët e këtij fshati e vendin e disa fiseve e zinin fise të tjera. Gojëdhënat tregojnë se, fshati ka marrë emrin “Kryezi” nga fakti se sipër fshatit, në krye të tij, ishte një pyll i dendur e i zi pishash; ndërkohë që një gojëdhënë tjetër thotë se, fshati e ka marrë emrin nga Kryezezët e Mirditës, (një ndër dymbëdhjetë bajraqet e trevës veriore), të cilët janë vendosur këtu në shekullin XVII-XVIII, edhe pse sot ky fis nuk ekziston në këtë fshat. Nga mesi i shekullit XVII, në Kryezi vijnë nga Iballa, nga dera e zotrinjve një burrë dhe një grua, të cilët dalngadalë ata u shumuan dhe u forcuan aq shumë, sa u bënë pronarë të mëdhenj, duke e shpallur pronë të tyre vendin që nga Ura Bardhetit, Qafë Mali, Qafë Bena, lak Hithi, Kunorë Dardha, Qafë Ballshi, Fushë Mrijaj e Kodër Nushaj. Kushdo që të vinte, pas tyre duhej që të bëhej çifçi, bujk i përkohshëm në tokat e zotërinjve, të cilëve u paguanin rreth një të tretën e prodhimeve bujqësore. Çifçinjtë filluan të vijnë nga krahina të ndryshme, për vështirësi jetese ose për t’u larguar për arsye të gjaqeve. Herë-herë zotërinjtë binin në përleshje me çipçit, sepse ata nuk e duronin shtypjen dhe dhunimin. Kështu, në mes të zotërinjve të Aliajve shpërtheu grindja. Në shekullin XIX zotërinjtë u fuqizun edhe më shumë dhe bënë përpjekje për të sunduar në gjithë trevën e Pukës dhe Iballës. Më 1911 malësorët e Kryeziut u bashkuan me Bajram Deklanin dhe luftuan rreth tre muaj kundër osmanëve, në atë që quhet “Kryengritja antiosmane e Qafë Malit” duke e bërë rrugën Shkodër-Prizren të pakalueshme tek Ura Bardhetit. Kryeziasit ishin mbështetës aktiv të lëvizjeve patriotike për pavarësi, liri e demokraci si dhe në mbrojtje të kufive të Shqipërisë e deri te Revolucioni i Qershorit 1924. Kryeziu u bë streha e patriotëve dhe luftëtarëve të mëdhenj si Isa Boletini, Hasan Prishtina, Bajram Curri, Shote e Azem Galica etj. Më 1912 kryezezët i shkuan në ndihmë Shkodrës, që luftonte kundër ushtrive serbo-malazeze., por edhe më vonë fshati pati një orientim të qartë në drejtimin e duhur të historisë. Aktualisht Kryeziu është përzgjedhur në projektin e qeverisë shqiptare të 100 fshatrave me perspektivë zhvillimi turistike për bukuritë e luginës, mozaikun piktoresk natyror, për trashëgimitë e pasura natyrore dhe humane, relievin e larmishëm kodrinor e malor, për klimën e bekuar malore shëruese, resurset e pafundme medicinale aromatike e ujor, objektet monumentale natyrore ujvara, gjelbrim, histori e traditë, performacë gjithëvjetore për zhvillimin e turizmit të gjelbër, të bardhë, kulturor, sportiv, kurativ, agroturizëm etj., kisha e Kodër Gegës, xhamija Arifaj, objektet e lashtësisë mesjetare si Rruga antike Adriatik – Dardani; mullinj të blojes në Gegaj, Fercoj, Lajthizë, Arifaj. Frang Bardhi më 1637 ka celebruar meshë për banorët e zonës në kishën e Shna Prenës që është shumë e hershme. Kryezi është vendi i bashkëjetesës së dymbëdhjetë fiseve me dy besime, katolik e mysliman me bashkëjetesë fetare e fisnore nëpër shekuj, e trashëgueshme në breza. Djemtë e vajzat e Kryeziut ecën në gjurmët e Shtjefen Gjeçovit për shkollim, arsimim e prosperitet duke u dalluar e cilësuar në të gjithë zonën por edhe më gjerë për zgjuarsi, atdhetari dhe përkushtim. Puna dhe djersa janë simbolika e së sotmes dhe garanci e së nesërmes për ta kthyer vendlindjen në vëmëndjen ekonomike të së sotmes dhe të së nesërmes. Patëriotizmi dhe atdhetaria e djemve të Kryeziut si dhe gjithë trevës pukjane spikat në mençurinë dhe përfaqësimin dinjitoz në çdo fushë të jetës dhe të dijes, duke i bërë nder vendlindjes, trashëgimisë historiko-kulturore, që po t’i shtosh gjakun e derdhur të bijëve të saj e rendit trevën në avangardë të një prej trevave më të shquara të Republikës. Kryeziu është djepi i kulturës që lindi burra të mëdhenj, prandaj është i mbushur me histori, traditë, e kulturë, sepse është origjina e korifenjve të letrave shqipe At’Shtjefen Gjeçovi-Kryeziu dhe Ndre Mjeda, me të cilët krenohet kultura kombëtare shqiptare. Vatra e arsimimit që është shkolla e Kryeziut ku përgatiten brezat e së ardhmes mban emrin e shkrimtarit, poetit kombëtar, françeskanit dhe mëmëdhetarit të spikatur “Shtjefën Gjeçovi”.
*
Bibliografi: Ago Agaj, Lufta e Vlorës, Tiranë, Toena, 2002; AQSH, Fondi 58, Shtjefën Gjecovi, Dosja 95/14 dhe 95/15; Arben Puto, Shqipëria politike 1912-1939, Tiranë, 2009; Bardhosh Gaçe, Osman Haxhiu, Tiranë, 2020; Bardhosh Gaçe, Spiro Jorgo Koleka dhe fati tragjik i atdheut, Tiranë, 2010; Bernard Zotaj, Shahin Leka, Strategjia dhe taktika e Luftës së Vlorës, Tiranë, 2016; Donat P. Kurti, Provinça Françeskane Shqiptare. Shkodër: Botime Françeskane, 1965; Faik Konica, portret mbi At Gjeçovin, “ca kujtime mbi At Gjeçovin”, 1925; Gani Iliaz Abazi, “Lufta e Vlorës në kujtimet e mia”, Tiranë, 1995. Gazeta “Koha”, Korçë, nr.10, datë 11.9.1920 si dhe 13.11.1921; Gazeta “Mbrojtja Kombëtare”, nr.4 datë 4.11.1920, nr.9 datë 2.12.1920 si dhe nr.46, datë 28.11.1921; Gazeta “Politika”, Vlorë, periodiku, 1923-1924; Hamza Isai, Një jetë në shërbim të kombit, Tiranë, 2000; Historia e Shqipërisë, vëllimi II, Tiranë, 1965; Lufta Kombëtare e Vlorës, Rilindja e Pavarësisë, Përmbledhje e kumtesave të mbajtura për 100 vjetorin e Luftës së Vlorës, Tiranë, Onufri, 2020; Mihal Peço Doko, Kujtime për Lufta e Vlorës, Tiranë, 1964; Muin Çami, Lufta çlirimtare 1918-1920, Tiranë: Toena, 1969; Muin Çami, Lufta e Vlorës, Tiranë: Toena, 2000; Pavarësia e shqipërisë dhe sfidat e shtetit shqiptar gjatë shek.XX, Tiranë, 2008; Revista “Arsimi Popullor”, nr.3,viti 1963 botohen dokumente në lidhje me Gjeçovin-mësus i gjuhës shqipe; Ruzhdi Mata, “Shtjefën Gjeçovi, Jeta, vepra”, Tiranë, (me 184 faqe); Ruzhdi Mata, Komisia Letrare Shqipe për lëvrimin e gjuhës shqipe, gazeta “Mësuesi”, 28.8.1916; Shtjefën Gjeçovi, Agimi i Gjytetniis, Shkodër, 1910; Shtjefën Gjeçovi, Vepra 4 – Redaksia e Botimeve Rilindja, Prishtinë, 1985; Lila O., Letrat e panjohura të Shtjefën Gjeçovit: korrespondenca në dorëshkrim, Gazeta shqiptare (“Milosao”- suplement). – Nr. 4295, 27.07.2007, faqe II – III; Shtjefën Gjeçovi, Parradija e popullit ase Kryengritja e Dheut të rrethit të Krues me 54 pleq në krye, kundra urdhënve e dokeve të reja t’osmanllive: 1903-1904-1905-1906, (dorëshkrim), Laç-Sebaste, 1922; Dhimitër Shuteriqi, Shtjefën Gjeçovi dhe kambana e Sopotit shkëputur nga Ditari i Dhimitër Shuteriqit, Belësh 7 maj 1972; Robert Elsie, Histori e Letërsisë shqiptare, përktheu Abdurrahman Myftiu, Tirana & Peja: Dukagjini, 1997.
-&-