Fatmire Duraku: Mozaik me copëza veçantie (8)
Nexhat Halimi bën pjesë ndër ata krijues që me këmbëngulje vazhdon të realizojë verbin poetik në suaza dhe tendenca të parashtruara edhe me librat e mëparshëm e që karakterizohen me plotëni idesh, motivesh, abstraksion dhe narracion të ndërlidhur mes vete me një magji interesante poetike, potencon A. Zeneli, duke e vlerësuar poezinë.
Libri “Gjeli i dylltë” mundëson përjetim të veçantë artistik që nga poezia e parë “Një pjesë e lindjes” e vënë jashtë njësive të ndërlidhura ciklike “Intermexo 1-7” e deri te poezia përmbyllëse “Reportazh nga kafeneja bliri” e “Intermexo 8”. Gjeli i dylltë” është një poemë emotive e poetit e lidhur ngushtë me pafundësinë e observimit të mjedisit me të cilin poetin e lidhin dhe e shkëpusin fije, gërshetë fijesh, të padukshme e që identifikohen me dhimbjen, ëndrrën, ambicien, dritën-ngadhënjimin, e që kjo e fundit madje del edhe nga vet titulli i librit. Më në fund “Gjeli i dylltë” është libër i poetit me shprehje të kondensuar dhe me reflekse të pasura poetike.
*
Mozaik poetik, e emëron poezinë e librit “Dita e daljes”, R. Musliu, për të cilin thotë se teksti poetik i përmbledhjes imponohet me shumësinë e vlerave, të cilat mund të shpalohen dhe të çasen nga kritika e specializuar. Kjo poezi ka pavarësinë e vet dhe shtrihet kryesisht nëpërmjet dy rrafsheve. Rrafshi ekzistencial dhe i atij të logës estetike e që në kohë të sotme janë në rrugë të fitojnë pavarësinë e vet dhe të qenmit individual në kaudër të qenies poetike. Poezia e sotme shton edhe një problem të cilin letëristë e mëdha e kanë zgjidhur qe shumë kohë, duke e krijuar antologjinë e artit respektivisht poezisë.
Kjo përmbledhje në vete sintetizon të gjitha veçoritë që e karakterizojnë poezinë, reduktimi i shprehjes poetike deri në nivelin metaforë e simbol, zgjerimin e kuptimit angazhim deri në poetizimin e të vetvetes, aplikim i një gjuhe të re në ligjërimin poetik, zgjerimi i botës problemore, ekuilibrin ndërmjet formës dhe përmbajtjes etj., e që shprehimisht iniciojnë problemin qenësor të çdo poezie autoktone: primaritetin e artistikes në kreacionin poetik.
Poezia e këtij brezi pati fatin e atillë që pas botimit të çdo përmbledhje të përcillet me ndonjë shënim ose recension të shkurtër vlerat e tyre kështu shënoheshin dhe mund të thuhet se poezia bashkëkohore u lirua nga inferioriteti dhe skaj tjetër paradoksal.
Në këtë mënyrë pos Beqir Musliut e cila shënon fazën tranzicionit ndërmjet dy brezave duhet veçuar dhe emrat siç janë Sabri Hamiti, Isak Ahmeti, Nexhat Halimi, Shaip Beqiri, Jusuf Gërvalla e më radhë, nëse është shkruar për ta si shprehje e moskuptimit të poezisë e cila dilte jashtë caqeve të mundësive të tyre për interpretimin analitik të një vepre letrare. Atmosfera e librit “Dita e daljes” qoftë objektive apo shpirtërore lidh edhe përditshmërinë fantazmogorike e cila është realiteti artistik dhe poetik. Qenia në kushte të tilla mbetet si qenie alienuar, e cila kërkon identitetin e vetë nëpër këtë botë, ky problem pak a shumë përvijohet në mënyra të ndryshme, por në trajtë mjaftë efektive mund të hetohet edhe në citimin e më poshtëm:
Krimba e fillikat vetëm
Të dielën pas dite
unë
koka e qeni
shëtisim nëpër shi
të tetovuar kokë e bisht
e sendet kthehen në varre
me pushkë
Këtë gjendje poeti ironikisht e përqaf. Madje ironia në poezinë e Nexhat Halimit është gjuha e dytë e ligjërimit poetik.
*
Na radhët e poetëve të gjeneratës së re, Nexhat Halimi i pari ka përbiruar, ka shpërthyer dhe ka dalë mu në qendër te vëmendjes dhe të interesimit të lexuesve të poezisë. Tash së voni doli në dritë përmbledhja “Afërsia e largësisë” e Nexhat Halimit i cili gjendet në hovin e krijimtarisë së poezisë dhe të përpjekjeve të gjetur fjalët e tij poetike dhe për të formuar një individualitet të vetin poetik. Këtu hasim realizime simpatike në lindjen e po asaj drite dhe të shpërthimit të tij poetik.
Niveli më i lartë i transponimeve shihet pikërisht në ciklet ‘E ngjashme me lindjen’ dhe ne ‘Stine e plagë’.
Rezultat konkret i stërvitjeve të bëra në tingëllima është aftësia për të këputur vargnimin aty ku duhet dhe për t’ju reshtur teprimeve. Nexhati bëri mirë kur vendosi të shkruaj së pari në këtë formë poetike që në radhe te parë e disiplinon poetin dhe e mëson të përqendrohet në esencën e transformimeve te fjalëve në kuptime e trajta poetike me domethënie të caktuar. Përvoja e fituar në tingëllima me të cilat krijoi librin e parë “Parakalimi i etjeve” i ka bëre te mundshëm para së gjithash te evitojë heterogjenitetin e vargjeve në një vjershë që zakonisht është dobësi evidente e debutantve. Përçarje të tilla të vjershës nuk ka ne librin e tij të dytë “Afërsia e largësisë”.
Rruga e përsosjes së fjalës poetike që bëri autori shihet në përpjekjet e tij për të selitur forma te reja poetike, ndryshe nga ato që krijonte përpara. Ai ka trajtuar në to ca preokupime, përjetime, emocionale dhe ambicioze.
Nexhat Halimi, po aq është në përmbledhjen e re ‘Afërsia e largësisë’ është një përpjekje për të krijuar dhe për të formuar një individualitet poetik.
Në ciklet “E ngjashme me lindjen” dhe në “Stinë e plagë” shihet përvoja e fituar për të krijuar vargje mbreslënse “Ngulje lopate në dhe” thotë poeti në vargje: “Dheut era i vinte lindje – Hej, lindja ime e dyte”.
“Do te jemi te afërt atëherë (Shumë shume më të afërt) Se ç’shkruhet”. (Diç me shumë se etja).
Libri i Nexhatit vetëm për nga titulli (kuptimi i të cilit sugjeron afërsi dhe ngrohtësi për te gjitha temat që trajtohen dhe realizohen me kuptimet afërsisë dhe largësisë në marrëdhenjet midis njerëzve varësisht prej qëllimit dhe motivit që i bashkon ose ndan, – shkruan ndër të tjera në gazetën “Rilindja” Mensur RAIFI.
*
Margjinat e këtij këndimi
Rrënjë – kornizë
Në momentin bashkëkohor të poezisë shqipe në Kosovë, rrjedha poetike, e cila e përjetoi paraqitjen e saj në fillim të viteve 1960, sot përbën një segment të rëndësishëm të arritjeve themelore të rrjedhave, – thekson përkthyesi i librit Ismet Markoviq “Prania e së dielës” të Nexhat Halimit.
Ndonëse kjo rrjedhë përbëhet nga poetë të personaliteteve të ndryshme në cilësi krijuese, ajo përmban edhe disa pika kontakti në mënyrën e të kënduarit dhe rrënjën e frymëzimit: temat e intimitetit (nganjëherë të ndërthurura me mitin dhe legjendën, folklorin dhe nënqiellin) e vendosur kritikisht me traditën dhe gjetjen e burimeve të reja tematike e shprehëse .
Ajo rrjedhë e poezisë po i takon të sotmes, me krijuesit e brezit që po arrin me vepra të reja, me ide e motive të reja poetike, në radhë të parë, duke sjellë kreativitet të ri dhe hapësirë të re, siç janë poetët: Imer Shkreli, Ibrahim Kadriu, Musa Ramadani, Beqir Musliu, Eqrem Basha, Nexhat Halimi dhe Sabri Hamiti.
Tre të fundit nga të përmendurit kanë më së tepërmi ngjashmëri në peshën e fjalës, në drejtim të hapjes së hapësirave të reja shqiptare poetike, me një qasje ndryshe poetike dhe zgjidhje të reja poetike, nga ata që i kemi njohur më parë në krijimtarinë në rrugët paraprake të atyre krijuesve të më hershm.
Burimi – gjurmimi
Energjinë themelore poetike, burimet e së cilës janë po aq emocionale dhe racionale, Nexhat Halimi e nxjerr nga meskoha e saj më e thellë, e cila shpalos patosin e domethënies dhe mesazheve lokale-historike, duke kërkuar atë që gjen në vetvete dhe rreth saj si kuptim të jetës.
Kalueshmëria – mjedisi
Poeti këndon për kalueshmërinë në një peizazh imagjinar ku bashkohen themelet dhe simbolet: deti, pylli, guri, zjarri, hiri, gjarpri, gjeli, lejleku, koka, miu dhe qeni, ku peizazhi dhe i çmenduri dhe kafshët, qielli dhe uji, janë dorëzuar, në ndryshim nga realja që hahet nga vetmia, e megjithatë aty diku, pranë nesh.
Loja – kuptimi
Halimi luan në krijimtari, por kuptimi i asaj loje me fjalë e figura nuk është as i thjeshtë dhe as i rastësishëm. Përthyerja e kësaj loje shumë shpesh tregon për ironinë në të cilën bashkohen trishtimi, klithma e vetmisë, natyra dhe jorealeja. Ata formojnë një mori asociacionesh në të cilat jeta është perceptuar përmes poezisë.
Fjalët – përditshmëria
Në kërkim të formës më të përshtatshme për t’u shprehur, Halimi u bë besnik ndaj vargut të palidhur të dydegësh, në të cilin kombinimet e fjalëve janë në kundërshtim me përdorimin e zakonshëm të përditshëm dhe zgjidhen mjetet gjuhësore (në një gjuhë që ai shpreh – që thuajse ishte e pamundur të ruhet në përkthim).
Moderniteti – komunikimi
Kjo poezi, e shkruar dhe e bazuar në modernitet, e pakalueshme për disa modele të rëndësishme, por ndonjëherë jo e lirë nga akumulimi i rrjedhës – paraqitet në aktin e të folurit që komunikon me lexuesin e një gjuhe tjetër jo si ndryshim, por si një ngjashmëri e çmuar, e cila vlen të njihet thellësisht
*
Libri “Takimi me vetën”, i Nexhat Halimit ngërthen në vete një tufë të larmishme të poezive. Në të cilat ka ngjarje të ndryshme, ka ankthe, ka dhembje, ka dashuri, verë dhe dimër. Duke filluar nga poezia e parë dhe të dytën me të cilën hapet libri “Gjashtëdhjetë vjet më vonë” dhe “Ëndrra apo amshimi” për të vazhduar deri në fund të librit, të gjitha poezitë kanë për tematik njeriun e tokës tonë. Poezia e autorit në fjalë në përgjithësi njihet për shtjellimin dhe trajtimin e vuajtjeve në të cilat ka kaluar populli shqiptarë në përgjithësi.
Libri nuk ndahet në cikle, por diku – diku hasim në tingëllima të realizuara me përpikëri duke respektuar normat e caktuara të rimave dhe ritmin e tingëllimave (Poezi lirike me katër strofa, prej të cilave dy të parat kanë nga katër vargje e dy të dytat nga tre vargje zakonisht njëmbëdhjetërrokëshe e me sistem rimash të ndryshme- sonet. Ndërsa kurora tingëllimash kanë katërmbëdhjetë këngë ku secila fillon me vargun e fundit të këngës paraprake dhe në fund kurora është magjistrali i cili përbëhet nga vargu i fundit i secilës tingëllimë). Me këto tingëllima forma klasike të poezisë dhe shumë të rralla tek ne Nexhat Halimi filloi dhe krijimtarinë e vet letrare, që nga libri i parë lexuesi është njoftuar me stilin e shkrimit të tij, njërin ndër autorët me të shquar të brezit te vetë dhe jo vetëm. Këto poezi e ngritin në piedestalin më të lart autorin, i cili tash më tek ne njihet si njëri ndër krijuesit më të mirë dhe më produktiv të të gjitha llojeve të letërsisë.
Nexhat Halimi ka të botuara deri më tani mbi shtatëdhjetë libra në poezi për fëmijë dhe të rritur, tregime për fëmijë dhe të rritur, disa romane dhe disa drama për fëmijë dhe të rritur, pra kemi të bëjmë me një autor shumë dimensional. Dihet se një nga parimet e njohura të krijimtarisë së Nexhat Halimit është ai që e quajtën kritikët letrar, “parimi i ajsbergut”. Fuqia e një ajsbergu, ka shkruar Heminguej, qëndron pikërisht në faktin që vetëm një e teta e tij lundron mbi ujë kurse shtatë të tetat, nën ujë. Edhe forca e një vepre letrare, sipas tij, qëndron pikërisht në gjërat që shkrimtari nuk i thotë shprehimisht po i lë te nënkuptohen. Sipas tij, vepër e madhe letrare është ajo që pjesën më të madhe të saj e le nën ujë”. Pikërisht këtij parimi, më tepër se çdo vepër tjetër e Halimit i përmbahet libri me poezi “Takimi me veten”, në të cilën duket sikur ka shumë vende bosh dhe shumë gjëra të pathëna gjer në fund që lexuesi mund t’i plotësoj vetë gjatë leximit. Të mos harrojmë se këtë parim e ndjekin edhe veprat e tjera të autorit, që janë mbi shtatëdhjetë, sidomos romanet, “E çara në zotin”, “Vigma e fajkoit”, “Demi i Tërbuar” dhe librat me poezi “Dega e varur mbi varr”, Udhëtimi në vete”, “Kaq vetëm Fedorë”, etj.
Libri ka njëzet e katër tingëllima, këto vargje klasike të cilat Nexhat Halimi i realizon në mënyrë precize duke i respektuar rimat dhe formën, pjesa tjerët është me vargje të lira të ndara në strofa të ndryshëm. Diku nga mesi i librit është poezia “Kulla” e cila ndahet në disa pjesë. Këtu autori e thotë në mënyrë artistike të kaluarën e hidhur të popullit tonë dhe të tashmen, në lirinë të larë aq shumë herë me gjak.
Dorëshkrimi mbyllet me poezitë “Prisja i vdekur para varrit”, “Ëndërr e vizatuar në gur” dhe “Nuk të dëgjon fyelli yt”. Poezi këto që flasin jetën e rëndë të njeriut tonë të robëruar e të ndjekur nga thika gjakatare e pushtuesve të ndryshëm.
Libri ka 116 faqe dhe është i shkruar me një stili mjaft joshës, me emocione të forta.
Një libër i shkruar me shumë përkushtim ku në të secili lexues e gjen vetën pothuajse në secilin varg, në secilën faqe, në secilën poezi.
Libri i përmbush të gjitha kriteret e librit të mirë dhe ia vlen të lexohet dhe rilexohet, ky libër në poezi është një pasurim i radhës i letërsisë shqipe te ne.
2
Autori krijimtarinë e vet poetike e ka të lidhur me çastet më intime, me dhembjet dhe shprehjet e reagimeve për çështjet që na trazojnë gjatë vlimeve e rrjedhave të tyre, në udhëtimet e gjata të jetës. Ai, secilën ditë e lidh me dritën, ndërsa secilën fjalë, varg, poezi, secilën shenjë në mbarë krijimtarinë e vet artistike e ka matur një kohë të gjatë mirë e mirë, ia ka dëgjuar ritmin dhe muzikën e brendshme, ia ka dëgjuar secilin tingull dhe vetëm atëherë do ta ketë hedhur në letër, që të bëjë jetë jashtë shpirtit dhe gjakut të tij, të bëhet pjesë e pandarë e lexuesit. Dhe kjo, padyshim, ka bërë që poezia e tij të rrjedh siç rrjedh lumi herë fare i qetë, herë me shkulma dhe gurgullima, deri në bubullimë, deri në vërshim. Ai, vetë është ai lumi, i cili ndonjëherë rrjedh qetë, ndonjëherë shpërthen.Kështu, poeti shpreh botën e vet të brendshme, shqetësimet, dilemat, zhgënjimet. Në këtë sferë të rrethit nëpër të cilin ecën dhe shkruan poeti gjithherë është i pranishëm uji dhe zjarri. Ndërmjet këtu ndonjëherë të shfaqet edhe thatësia.Në librin “Takimi me veten” të autorit Nexhat Halimit kemi vargje që mund të themi se janë pa dyshim perla të poezisë së sotme shqipe.
Veprimtaria e Nexhat Halimit është e begatë. Ai ka shkruar disa libra në prozë dhe në poezi. Vepra e tij është e vlerësuar dhe e pranuar. Çdo varg i tij është zot në vetën e vet. Poetika e Halimit letërsinë e bën më të afërt, më më të bukur, më të bubullimshme.
Po e mbylli këtë ese të shkurtër të kohës së poetit. “Jam mbytur me pyetje e kurrë asgjë kurrkujt nuk i thashë, sa jemi të ndryshëm aq jemi dhe të njëjtë. Çdo poezi imja, thotë poeti, në vetvete ka përjetimin, shëlbimin dhe të pashprehshmen e ashpër”, thotë një Dea Halimi.
Nexhat Halimi është autor i mbi shtatëdhjetë veprave letrare. Është përfaqësuar në shumë antologji në poezi dhe prozë, është fitues i shumë shpërblimeve brenda dhe jashtë vendi.
*
Poezia e situatave të subjektivizuara, – zgjon shkrimin e vet Ramadan Musliu, duke shkruar për librin e Nexhat Halimit «Truphija», në faqet e gazetës ‘Rilindja’. Ndër të tjera ai cek se ky libër është njëri ndër botimet e veçanta të autorit dhe në përgjithësi të letëresisë kosovare. Ai potencon se libri me poezi i «Truphija», për shumëçka lidhet me vëllimin pararendës, duke dëshmuar në këtë mënyrë edhe kontinuitetin poetik, por edhe individualitetin dhe identitetin krijues të autorit. Edhe në këtë vëllim i kemi disa nga tiparet e librit të përparshëm, vetëm se këto kanë një formë më koherente, më stabile edhe më të qëndrueshme, gjë që dëshmon insistimin e autorit për një perfeksionim permanent të thënies poetike dhe konsolidimin e të gjitha atyre vlerave, që më parë qenë vetëm të sinjalizuara. Kur themi kështu së pari mendojmë në thjeshtëzimin e prirjes solipsiste, e cila procedurën e subjektivizmit të perceptimeve të jashtme ka arritur tu japë një kuptimësim sa më logjik, ndërsa iracionalitetin e përfytyrimit poetik ta zëvendësojë me një imazh më te pastër, duke mos e lënë anash as prirjen për reduktimin e masës së vargut deri në të shprehurit gnomik.
Tematizimi poetik
Libri «Truphija» i Nexhat Halimit edhe në planin tematik shënon një ngritje cilësore, në radhë të parë pse temës përkatëse di t’i japë tretman të duhur artistik dhe, së dyti, kur bën seleksionimin e temës poetike orientohet kah ato që në njëfarë mënyre sa më lehtë do të inkuadrohen brenda sistemit poetik te librit. Te përmendim shkarazi se librin e sajojnë gjashtë tërësitë: «Fragmenti l», «Fragmenti 2» e kështu deri te «Fragmenti 6», që domethënë se libri sajohet si një tërësi, e cila i gjason poemës, ndonëse ndahet, siç pamë, në fragmente apo cikle, kurse fragmentet në vjersha të veçanta. Vjershat e veçanta, qoftë për anën kuptimore apo për atë tematike, më tepër i ngjasojnë ngjarjeve rrëfyese, ku secila, ndonëse janë të tipit defabular, e thotë apo e vë në spikanë një preokupim të poetit. Prandaj tematizimi, pra përqendrimi poetik në shtjellimin e preokupimit rreth një gjëje e fenomeni, ka një veçanti mbase cilësuese për gjithë poezinë e këtij autori, por që këtu shfaqet përmes një forme të veçantë. Poezia e ketij libri nuk ndalet vetëm në një temë të caktuar, kjo bën një amalgam temash, sintetizon një varg sosh, duke e dhënë tekstit në këtë mënyrë mundësinë për shtresëzim të kuptimeve. Prandaj për këtë libër së pari mund të flitet për një poemë, e cila është shumë afër antipoemës, meqë i bën disa thyerje të strukturës klasike të saj, sidomos sa i përket sferës tematiko-motivore. Ndërkaq nëse priremi kah të kuptuarit e librit si një tërësi të përbërë nga vjershat e ndryshme dhe të lidhura sipas një kriteri tematik, atëherë mund të themi se kemi të bëjmë me një libër që si parim qenësor ka realizimin gjegjës poetik të disa preokupimeve obsesive.
Prandaj tema e vetmisë dhe preokupimi me intimitetin, pastaj lashtësia, sfera e mitit dhe legjendës, jeta bashkëkohore dhe veprimi traumatizues i jetës së teknologjizuar, identiteti dhe çështja e kërkimit të identitetit të natyrave të ndryshme sikur janë pikat kryesore orientuese brenda të cilave përqendrohet vëmendja e poetit. Brenda këtyre sferave mbase primare koekzistojnë edhe një varg temash të ndryshme, të cilat arrijnë mjaftë mirë të inkorporohen brenda tërësisë, pra brenda logjikës së rrathëve tematikë, të cilët ndjekin një farë sistemi me mjaft konseguencë. Shkrirja e këtyre rrathëve tematikë sikur ka një qëllim të shtruar me një funksion të veçantë: ta japin vizionin e poetit për situatën ekzistenciale të tij. Pra, sikundër mund të shohim: në theks është ballafaqimi i vetëdijes me situatën jetësore. Si nismë dhe si çelës, me të cilin do të mund të depërtohej në kuptimin e kësaj poezie, është zbërthimi i domethënies i vetë titullit. Titulli truphija përbëhet nga dy fjalë që qëndrojnë në poezitë antinomike dhe që në esencë ngërthejnë paradoksin. Trupi është shenjë që realizon kuptimin e fizisit, pa marrë parasysh se a është fjala për trupin e njeriut apo për një trup natyror apo gjeometrik. Hija, në anën tjetër, shënon alienimin e trupit, pra shndërrimin e fizisit në një kualitet tjetër, në hije, pra në agjë. Prandaj që nga titulli shfaqet kategoria e dilemës, e cila shtron çështjen e të qenët (të trupit) dhe të mosqenët (të hijes,kujtimit). Pra fjala është për kalueshmërinë si proces univerzal dhe (për veprimin traumatizues të tij në (vetëdijen e njeriut.Nuk mund e të mos thuhet se që në titull shtrohet problemi i njohjes, perceptimit, mendimit dhe ai i vetëdijësimit për këtë situatë objektive. E gjithë energjia që konsumohet për njohjen e situatës së njeriut ka për qëllim të arrije deri te një cak, deri te një pikë aq të gjakuar për të, por edhe aq paarritshme: teidentitetit të tij historik, social dhe në instancën e fundit edhe natyror. Karakteristike është një strofë nga vjersha “Rrënohe ende murohet”: «natë e ditë hija kërkon trupin/ kurrë nuk mund të shërohet gjaku e tambli/ gurin shpon murin» (faqe 12). Strofa e cituar inkorporohet mjaft mirë në koncepcionin finalizues mbi botën, ku parimi kryesor është fundi i botës apokalipsa, pa marrë parasysh dhembjen e flijimit. Se është fjala për dhembjen e fatkeqësisë që s’varet gjithaq nga vullneti dhe imagjinata e poetit, porse kushtëzohet nga realiteti (qoftë social apo historik) shohim edhe nga një vjershë tjetër, në të cilën poeti na bën me dije se «libri hapet në faqen 13», ndërsa trembëdhjetësh është numër i fatkeqësisë.
Referenca mitike
Poezia e N. Halimit e librit «Truphija» mbruan një përvojë, e cila sa është sintezë e perceptimeve shqisore, po aq edhe përvoja e literaturës. Përvoja e pomendur vjen si një kujtim i mbetur dhe si një vizion postapokaliptik. Ndërsa gjurmët e apokalipsës, nuk janë vetëm në mbamendjen e njeriut, të asaj mbamendje që, sipas Jungut, shfaqet përmes formave arketipe, ajo sot e gjithë ditën ndodh në vetëdijen e njeriut, ku po ballafaqohet natyra e tij e kufizuar me kërkesat imagjinare. Një pjesë e apokalipses është produkt i konfliktit të brendshëm të tij emocional.Te poezia e Halimit shfaqet prapavija e këtij aksioni, jepën imazhet e një vizioni të këtillë. Mirëpo, në anën tjetër, insistohet që të ruhet kontinuiteti mes konfliktit që merret si konflikt biblik e që është bartur që nga koha profane, me konfliktin që lind në procesin e vetëdijesimit të njeriut për situatën konkrete. Poezia e këtij poeti, pra, nuk do të krijojë iluzion, kjo deziluizionon, e shfaq realitetin në përmasën që i jep poeti në imagjinatën e tij. Funksioni i imagjinatës mbetet vetëm në atë sa percepcionin ta shfaq me mjetet sa më impresive, me imazhe sa më groteske. Prandaj groteskja është, mund të themi pamëdyshje, imazhi më i shpeshtë dhe më funksional në realizimin e vizionit tërësor. Kjo bën që të dominojë peizazhi fantazmagorik: «gjeli i ngrirë rrëshqet në dritare/ terrin e dritën në lyth te prerë i kryqëzon në vetmi» («Pse nuk lëviz», faqe 24), «terri i shtrirë në dritare/ bëhet ujk» («Vdekja dhe uji» fq. 29) apo «fytyrëdjegurbie në mishin tim të këputur/ lyth i moçëm i gishtit të vogël zë të kullojë zi/ zo gjarpri vdes nga helmi» («Guri dridhet në mur», faqe 12).
Poezia e Nexhat Halimit në esencë bën dekonvencionalizimin temës, fakt që duhet të marrë si cilësi të tematizimit poetik. Mbase ky dekonvendionalizim kushtëzor, dhe qëndrimin e autorit ndaj çështjeve të ndryshme, për të cilat logjika banale ka formuar konvenën përkatëse. Kështu, tërësia e parë, «Fragment 1» meret kryekreje me përpunimin e motivit të flijimit, motivin e baladave për flijimin e gruas në muret e kështjellave, urave etj. por që te poezia në fjalë marrin kahje tjetër. Këtu fenomeni i besës (i cili është vlera fondamentale që e sublimuar poetikisht shfaqet si një referencë me kuptim gjithëkohor), zhvendoset si nocion, zhvendoset kuptimi i tij dhe identifikohet me traddhtinë.Këtu as viktima më s’është gruaja, por ka gjasa që të jetë burri. Ne poezinë e N. Halimit shih kjo zhvendosje e pozicioneve shndërrohet në revoltë ndaj rendit të ri në botë. Prandaj fëmija bonjak merr tjetër pamje: « e qan fëmija/ me gjarpër në qafë» («Rrënohet ende murohet», faqe 11). Mirëpo vetë ky realitet që korrespondon me atë te baladave tona, s’është aspak mitik, ai i identifikohet me realitetin e sotëm. Pra, poezia e këtij vëllimi arrin që mjaft mirë të realizojë referenca të natyrave të ndryshme, të cilat aq sa e thonë dhe e objektivojnë realitetin mitik, po aq edhe flasin për bashkëkohësinë dhe surrogatet e saj, të cilët e prishin ren- din e vlerave. Karakteristike është edhe vjersha «Zemra në gjethe të këputura», në të cilët vëhet në pikpytje trashëgimia e shëndosh e njeriut tonë, qoftë ajo edhe besa tradicionale. Duke e shfrytëzuar thënien e popullit «Bukë kripë e zemër» dhe absurditetin e së sotmes, poeti thotë: «a nuk të kujtohen/ thikat në tryezë të hajes e të pijes nga darka e varfër për dy vetë/ buka e kripa/ zemra në gjethe te këputur» (faqe 18). Karakteristik është vargu i fundit, i cili në pamje të parë lë përshtypjen se nuk ka lidhje logjike me strofën, mirëpo bart idenë e prishjes se zemrës, rënien në gjethet e këputura që janë të predestinuara për kalbje.
Poeti e dekonvencionalizon motivin dhe temën për të realizuar referenca të reja dhe për të qenë sa më afër të vërtetës. Mirëpo, të mos harrojmë edhe elementin solipsist, pra atë të subjektivizimit, i cili është cilësuar për poezinë në fjalë. N. Halimi do ti kundrojë gjërat nga këndi i vet personal dhe t’i shohë me syrin e vet, ndërsa kjo bën që realizimi poetik i temës të jetë hermetik, më i mbyllur dhe i thënë me një gjuhë specifike, me ç’rast referencat dhe idetë do të mund të jenë më të lira, kurse asociacionet më të shumënduarta. Për këtë arsye nuk mund të flitet për një ekzaktsi dhe për një konkretësi të idesë, të imazhit dhe të kuptimit.
Rekuizitariumi poetik
Poezia e librit «Truphija» insiston për përdorim sado-kudo të funksionalizuar artistikisht te fragmentit, duke e shtruar kështu fragmentaritetin si parim. Tërësia këtu duhet të kuptohet si sintezë e njësive të pavarura, por edhe të njëjësuara. Prandaj edhe e kemi sintezën e fragmenteve, të vjershave të strofave dhe të vargjeve, pra edhe të referencave dhe imazheve poetike. Kjo hedh në shesh parimin e dekompozimit, i cili edhe në planin tematik merr një kuptim të caktuar. Poezia sajohet prej lidhjes së njësive tekstore, ndërsa ideja dhe kuptimi prej suksesivitetit të imazheve. Ndërsa bartëse të imazheve janë figurat e veçanta. Në poezinë e këtij libri mund të bëhet një regjistrim i fjalve të përdorura, të cilat me masën e kuptimit që bartin më së shpeshti i afrohen simbolit. Prandaj funksionalizimi i këtillë kuptimor, duke mos e përjashtuar as risemantizimin, bën që mund të flitet për një rekuizitarium poetik, qëllimi i të cilit është» ta konstituojë idenë dhe, marrë në një plan më të përgjithësuar, vizionin poetik. Edhe një gjë është këtu me rëndësi: ekzistojnë poezi të veçanta ku regjistri i mjeteve përbëhen nga fjalët e përafërta për nga kuptimi dhe që lidhen për objektin e caktuar. Kështu kemi: thonjtë, ëndrrën, gjakun, gjuhën, balli, ashti, etj. që mundësojnë identifikimin e imazhit, pra të qenies, meqë të gjitha atributet lidhen me qenien njerëzore. Kjo na bën të themi se kjo poezi duhet të lexohet sipas një mënyre të veçantë, pra duke i lidhur figurat mes veti në bazë të afërsisë kuptimore. Është e vërtetë se një numër vjershash sikur vuajnë nga paqartësia, një numër jo i paktë shquhen për intensitetin e veprimit në vetëdijen e lexuesit.
Te tilla do të ishin: «Rrënohet ende murohet», «Darka për dy vetë», «Lule në gotë», «Zemra në gjethe të këputura», «Diçka zi bardh», «Guri dridhet në mur», «Pse nuk lëviz», «As zog nëpër qiell»», «Brenda vetmisë», «Mjegulla», «Jeta digjet vdekja kurrë», «Për kokë po» e disa të tjera.
Ndonëse me një regjistër të gjerë figurash, megjithatë kjo poezi herë-herë duket se vuan nga një ngushtësi idesh, meqë kemi përsëritje të shpeshta të disa konstrukteve poetike, të cilat lënë mbresën e njëtrajtshmërisë se rrjedhës së vjershës. Sidoqoftë, rekuizitariumi poetik që përbëhet nga figurat me prejardhje te përafërtë për nga kuptimi, ndikon që të ruhet uniteti i poezisë në tërësi, pastaj edhe i imazheve, ideve dhe i vizionit poetik. Kësaj duhet shtuar edhe faktin se tipi i këtillë i diskursit poetik shfaqet si mjaft i reduktuar, sa që ndodh të bëhet realizimi i mendimit edhe përmes formulave poetike, të cilat imponojnë leximin në formë të deshifrimit të tyre. Edhe për nga intonimi, po kjo poezi ndjek një linjë drejtvizore, aty-këtu shfaqet edhe intonimi autoironik, në veçanti përmes përdorimit të disa pyetjeve retorike, mirëpo revolta dhe qëndrimi ironizues janë dy intonimet kryesore të kësaj poezie.
*
Poezi e paradoksit, e kontrastit… – veçon Sabri Hamiti duke shkruar për librin “Truphija” të N. Halimit, të cilin e botoi “Rilindja”.
- Parakalimi i etjeve
Me botimin e vëllimit poetik “Parakalimi i etjeve” më 1969, kur i kishte njëzet vjet, po edhe më parë, Nexhat Halimi u shfaq shpejt dhe fuqishëm në mesin tonë, ashtu siç shfaqen rëndom këtu talentet. U vërejt menjëherë nga lexuesit dhe kritika. Mirëpo, më vonë sikur u la manash, edhe pse kujtoj se libri i tij i parë, që për shumëçka mbetet i veçantë, mbeti pa u shpjeguar, ndoshta pse ishte botuar në numër të kufizuar ekzemplarësh nga Jeta e re. Çfarë është parakalimi i etjeve? Është poema e dashurisë së parë e kënduar në dy pjesë. Në pjesën e parë është shpërthimi i drejtpërdrejtë i dhimbjes, pa kursim, një hapje totale në poezi, një shpërthim i sinqertë gati kemi harruar se në poezi kjo fjalë, ky për- kufizim, jo se nuk është i huaj, po shpesh është thelbësor). Pjesa e dytë vjen si shqiptim i kërkesës që të krijohet distanca në të vërejturit e vetvetes dhe arrin deri në shkallën kur ky proces, kjo ndjenjë emërtohet afërsi e largësisë, që do të bëhet më vonë titull i një libri të tij.
Duke lexuar këtë poezi të fortë e të sinqertë të dashurisë, të shkruar nga njëzetvjeçar, para një dekade e gjysmë, në mënyrë të veçantë në lidhje me poezinë e vetë këtij autori, po më shumë në kontekst me poezinë tonë, me një nostalgji mund të hetojmë se sa shumë ka humbur poezia nga ndjenja e saj e parë: sa tretet ndjenja, për t’u arritur pjekuria. Çështja mund të shtrohet ndryshe, edhe në nivelin e shprehjes: sa e si shkruhet e lexohet ndryshe poezia nga koha kur nga fillimi i drejtpërdrejt kalohet në alegori apo, në fund, në perifrazë, më shkurt, në figurshmëri.
- Poezia e kontrastit dhe e paradoksit
Kujtimi i librit te parë u bë për të parë çka ka mbetur e pandryshuar në poezinë e këtij autori dhe çka ka mbetur konstantë që vazhdohet.
Ankthi në shkrim, ajo ndjenja e rebeluar që dikur shfaqet në mënyrë të drejtpërdrejt në poezi, në trajtën e poezisë së rrëfimit personal, edhe tashti është po aty brenda në tekstin poetik, mirëpo manifestohet me një disipline tjetër të shkrimit, për aq sa poezia largohet nga rrëfimi i dhimbjes personale dhe kthehet në eksplikim, shqiptim të kësaj dhembjeje. tashti, duke njohur jetën dhe duke përjetuar rrethin. Pra, në këtë aspekt, poezia për aq sa i ka lanë anash shpërthimet e forta ndjenjore djaloshare, por aq ka fituar në thellësi dhe pjekuri të mendimit.
Transformimi më i madh është bërë në të folurit poetik. Tashti i gjithë teksti poetik kthehet në një figurë, më mirë te thuhet, në një mozaik figurash poetike që, duke u lidhur me njëra-tjetrën nëpërmjet asociacionit e simbolizimit, krijojnë një tabelë jetësore epike nëpërmjet pikave të shpërthimeve lirike. Ky epicitet krijohet vetëm po të shpalohet koncepti krijues asociativ i figurave autentike të nxjerra nga një rrëfim popullor shqiptar dhe nga kujtimet e fëmijërisë nga ana tjetër: molla mbi kokë, jaka e përgiakur,lejleku, thika, gjelie dritarja janë vetëm disa nga figurat e krijuara bukur të kësaj poezie për të rikrijuar format dhe situatat e njohura. Autenticiteti i figurës provohet edhe duke u vënë në referencë me ndonjë nga baladat e njohura shqiptaresiç është ajo e Gjergi Elez Alisë. Kjo bëhet, nga ana tjetër, edhe për te përafruar dy botë në kontrast: atë të dëshiruarën, të adhuruarën të baladës, dhe atë që zë frymën, realen, të përditshmen.
- Fragmenti poetik
Libri Truphija nuk ka cikle poezish, po përbëhët nga tërsitë që emërtohen Fragmente, dhe gjithë libri është bashkim i këtyre fragmenteve poetike në një tërësi. Kur lexohet libri si i tërë, i pashkëputur, titujt e tërësive nuk hetohen, harrohen dhe shumë mund të merren si pika pushimi në lexim apo nënvizime të ndonjë ideje. Sepse edhe vetë fillimi i poezive rëndom niset si një fragment i këputur nga një tërësi më e madhe. Kjo nuk ka të bëjë vetëm me përshkrimin e mënyrës së ndërtimit të vjetshës, po kuptimisht lidhet me një botë intensive poetike, herë – herë të shkëputur, ku kontinuiteti shpesh prehet me teh thike. Në këtë mes tekstet sërish përpiqen të lidhen me copa jete që duan të krijojnë një rend, të rrumbullakojnë tërësinë. Kështu, mundi i punës krijuese poetike është mund i shenjëzimit të përjetimit njerëzorë dhe konsiston në rrjetimin intensiv të këtyre plagëve të jetës që nisen në një varg të pambarim, nisin në fillim të librit dhe nuk përfundojnë në fund. Do të thotë, fragmenti poetik këtu nuk ka të bëjë vetëm me problemet e krijimit të formës poetike, ai është diçka më shumë, është gjakim për krijimin e forës poetike homologe me situata që i shpreh, lidhet më larg me botëkuptimin jetësor, mënyrën e përjetimit të aktualitetit dhe të historisë.
Pikërisht kjo mënyrë e perceptimit të situatave jetësore si dhe kjo mënyrë e krijimit të tekstit poetik ka kushtëzuar edhe një shprehje gjuhësore të copëzuar, më mirë «të prishur» në sintaksë, duke mënjanuar lidhëzat dhe fjalët pasive, dhe është kthyer kryesisht në figura të veçanta që emërtojnë drejt e intensivisht kuptime; gjuha është qëruar dhe është kthyer në thelbin e kuptimit. Kjo ka bërë që shprehja, fraza, posa nis të zhvillohet, prehet, ndërpritet, për t’u vazhduar diku më vonë, në një rast tjetër, për të plotësuar kuptimin tjetërkund.
- Peizazhi poetik
Poezia e Nexhat Halimit në librin Truphija krijon një peizazh poetik të ashpër dhe të dhimbshëm në ashpërsinë e vet, një rebebelim dhe një melankoli në të njëjtën kohë.
Peizazhi i tij i rënde, i ftohtë nuk krijohet nga përshkrimet, syzheu i tij vetëm mund të perceptohet dhe të rikrijohet në lexim, duke hetuar gjestin e shqiptuar fuqishëm, copën, fragmentin. Pamja krijohet duke lidhur këto me një imagjinatë krijuese. Duke lexuar këtë poezi, dhe peizazhin e saj, të dalin përpara hapësirat e pikturës surrealiste, më saktë, figurat e ngurtësuara egër në tablotë e Iv Tangisë. Duke pranuar formulimin e moçëm se peizazhi në poezi është gjendje e vetëdijes, vetvetiu shtrohet pyetja: ku është dalja nga kjo ngjethje, nga ky ankth i rëndë, kjo atmosferë që ngushton frymëmarrjen dhe prish ritmin e rrnesës? Poeti sikur e jep përgjigjen e vet implicite në këtë pyetje kur në poezi karshi dhimbjes dhe melankolisë shqipton revoltën dhe rebelimin, mospajtimin që qet krye në vargun e tij kryengritës e kryeneç. Në mesin e kësaj vije të dhembjes – kryeneçësisë, në këtë alternativë të përhershme ndërtohet e gjithë poezia e Nexhat Halimit, që nga fillimi deri më sot. Ne këtë pikë kundërshtuese, të papajtueshme, në mes të asaj që është dhe asaj që dëshirohet e adhurohet, ngrihet poetika e kontratit dhe e paradoksit të tij poetik. Paradoksit, në kuptimin e ikjes nga e njohura, e zakonshmja. Të bëhet shkrim i poezisë dhe të shenjëzimi në mënyrë tjetër. Vetëm kjo do të mjaftonte për një poezi të re, për një vlerë të poezisë si akt shkrimi, si projek, po dhe si kuptim në qëllimin e fundit. Leximi i këtillë i poezisë së Nexhat Halimit na shpie në pikat kulminante të paradoksit dhe te kontrastit të tij poetik, sidomos në librin e tij më të ri, që mund të niset nga vetë leximi i titullit të tij: Truphija.
Do të mund të thuhej, i çuditshëm, i pazakonshëm. Dhe është. Ç’është kjo fjalë, kjo kompozitë? Le të përkujtojmë edhe njëherë dy-tri sintagmat më të përafërta të saj: Trupi i Hijes, Hija e Trupit, Trupi e hija, apo, ku të dihet, Trupi si Hije, të gjitha këto vetëm e vetëm për të krijuar në emër paradoksal: Truphija. Për të parë më përafër këtë natyrë paradoksale poetike dhe jetën e shprehur në këtë proces, do të duhej të lexohej ngadalë poezia Dy jetë, po e zëmë, apo, më të fund, dysitë e preferueshme te një kontrasti të fuqishëm, i cili del në formë të rrumbullakuar e të përfunduar kuptimisht dhe sistematikisht në formën
a është
nuk është
e është
Problemi lidhet me botëkuptimin e autorit se një botë jeton e gjallë edhe po të jetë e mohuar, andaj ai me kryeneçësinë e vet e krijon në vjershë këtë kontrast dhe e nënvizon përherë pohimin e tij përskaj mohimit të përparshëm. Kështu merr formë të saktë dhe të përfunduar kontrasti ndërmjet dijes e bindjes dhe dëshirës ndërmjet ekzistueses dhe asaj që dëshirohet.
- Spiralja dramatike
Duke ecur nëpër një spirale dramatike arrihet në zemrën e librit ose në kulmin e tij, në pjesën që shenjohet Fragment 3. Kjo ngjet ngase në Fragmente të tjera shprehet udhëtimi i gjatë e i rëndë në vete, këtu në këtë pjesë të librit, ky udhëtim hapet jashtë, del në rrethin jetësor dhe aty gjen përgjasimin me udhëtimin e rëndë personal të shprehur më parë. Ky bashkëjetim poetik i udhëtimit në vete dhe në rrethin jetësor, në shqiptimin poetik bashkon dy anët e një kontrasti të madh: në një anë idealiteti, në anën tjetër realiteti, në një anë gjakimi, në anën tjetër dëshpërimi. I pari mund të krijohet në vizionin poetik ose edhe në kërkimin fëmijërisë, si dhe në baladën popullore, i dyti shpalohet me faqen e vet të ashpër në pamjet e botës. Le të vërehet ky kontrast i madh në rikrijimin e baladës së Gjergj Elez Alisë, në këtë hipertekst, i cili ngrihet mbi një hipotekst të baladës së bukur shqipe. Pra, hipoteksti, teksti bazë i baladës vetëm sa citohet në disa nga pikat e tij kryesore shenjëzuese, ku theksohen edhe temat kryesore: nderi, dashuria për jetën, lirinë, flijimi për to. Eksplikimi jepet në hipertekst, në tekstin e shkallës së dytë të poetit tonë dhe merr trajtën e një dialogu të hapët me realitetin dhe aktualitetin. Vetëm në këtë pikë del e qartë se paradoksi poetik i Nexhat Halimit është homolog me një paradoks jetësor dhe në fund të fundit s’është tjetër pos theksim i tij. Duke u vetëdijesuar për këtë në krijim, poezia merr trajtën e revoltës, mandej të një rezignimi që rri në kufi të melankolisë. Kështu balada e vjetër aktualizohet duke u lexuar me situata të reja jetësore, situata që përsëriten ciklikisht. Në këtë ndërlexim krijues formohet jehona e një mundimi dhe e një kërkesë; zëri i poetit del’ theksuar i nënvizuar në dy-tri vende, në dy tri pyetje-përgjigje që i drejtohen personazhit të baladës apo vetvetes. Forma ë parë: dil më dil/ e vdis, forma e dytë, e fundit: Dil më dil / e jeto. Përfundimi i këtij kontrasti sikur sublimohet në thirrjen që pason: jetë o vdekje. U përmend kjo poezi për të kujtuar remishencat që ka kjo poezi me të kaluarën, historinë, që janë të shumta në këtë libër, por jepen gjithnjë me figura të zgjedhura kurrnjëherë afishuara. Te kësaj natyre janë poezitë e tjera që lidhen me të shkuarën. Po kontrasti krijohet fuqishëm edhe duke përafruar situata të aktualitetit dhe të ambienteve të ndryshme, të cilat, duke u nisur nga theksimi i ndryshimeve, vijnë e afrohen në pikat e dhimbjeve, siç është rasti me vjershën e bukur Teatri, ku përafrohen e përgjasohen situata të botës me të ambientit të vet. Mendoj se citimi i vargjeve të poetit në një analizë, sidomos kur kemi të bëjmë me një vepër që konsiston në tërësinë e vet e jo në niësitë e vjershave të përfunduara, nuk mund të jetë frytdhënës dhe i sakët. Duhet përmendur vetëm me emra disa vjersha që me fuqinë e tmerrin e vet të thonë gjithnjë diçka, mbas secilit lexim, siç janë: Mjegulla, Jeta digjet vaekja kurrë, Emrin persëri ta ishen, Të jetojmë lulen, Në udhën e pafundme të lu- mit, Teatri. Kudo këtu shqiptohet vështirësia e ekzistencës, mundimi i rrnimit, mësimi i rëndë për jetën, në të shkuarën dhe në përgjasimin e saj me aktualitetin kur,
ti drejtpeshimin e mban në majë të gjilpërës
apo
me maje të gishtit ende tehut të shpatës kalon
Prandaj, ky udhëtim, ky kujtim personal dhe kolektiv, si histori dhe kërkim si realitet nganjëherë mbaron me një rezignim të shkallës më të lartë, me kuptimin më të rëndë:
Zot
tregohu me
a vdis.
- Portreti i vetmisë
Këto figura të rënda, shenja të jetës dhe të situatave të saj mjaftojnë për të krijuar portretin e vetmisë, të një vetmie totale, të përdysisë, të dy jetëve, të cilat nuk e bëjnë një të plotë. Në këtë kuptim në Fragment 5 dalin në pah: udhëtimet, zhvendosjet, truphija, kipci, vetmia dhe vetmia e qelqtë. Pra, mungon dialogu dhe ai shpiket si e folme me vetveten të ndarë në dysh. Kështu hetohet përpjekja e artikulimit të një gjendjeje të ndërmjeme, më të rëndë në jetë. Prandaj, kërkimi për të dalje nga kjo gjendje mosdurimi i saj shprehet me një pytje përforcuese pohuese: a mund më? Koha e mbetur përmbushet me kujtimet, ëndrrat, me bregun e largët të fëmijërisë, duke u arnuar me trohat, me mbetjet. Pikërisht në këtë valë është forca më e madhe shprehëse e kësaj poezie. Në krijimin poetik të një mungese. Mjeshtëria e krijimit të peizazhit shpirtëror e hapësinor rikrijohet lakuriq, nëpërmjet ambientit dhe figurave të fëmijërisë, të cilat nuk janë të rastit po të vëna në një sistem, në tekstin e ri poetik, edhe pse të nxjerra më parë nga balada e kallëxime dhe nga situata, tashti jo se krijojnë një atmosferë në tekstin poetik, po më në fund edhe një etos e etnos.
Leximi i librit Truphija të Nexhat Halimit krijon një kënaqësi, kënaqësi të rëndë, që mban në vete rrënqethjen dhe tmerrin. Kahdo të marrësh libër i rrallë i poezisë që kemi pasur rastin të lexojmë kohët e fundit ndër ne.