Gersa Rrudha: Alfabetet e shqipes në Europën e shekullit XIX
Pas Veqilharxhit, një protagonist të madh shqipja dhe rryma e fortë rilindase për pohimin tonë gjuhësor e arsimor, gjeti tek Konstandin Kristoforidhi. Kur ai studionte ne “Zosimea” të Janinës, drejtor aty qe filologu i përmendur Anastas Saqellari. Teoritë e filozofëve Lok dhe Kant ishin pjesë e programeve, kurse mendimet përparimtare që zgjoi revolucioni francez nëpër Europë ishin në rendin e ditës edhe në Janinë. Më pas i riu pati etje për dituri, duke i vazhduar ato në Maltë. Më 1859 Kristoforidhi është nga tepër të rrallët shqiptarë me studime universitare. Në ato kohë ai njeh një numër gjuhësh të vjetra dhe të reja, dhe me studimet që ka bërë në Londër, është gati t’ia nisë punës për pasurimin dhe vlerësimin e shqipes.
Kjo dëshirë duhet t’i jetë zgjuar që në Janinë, ku pati fatin e rrallë t’i japë mësimet e para të shqipes albanologut të shquar Georg fon Hahn, asokohe konsull austriak në Janinë. Hahni, i quajtur më vonë Dekan i albanologjisë, pasi kërkoi pa sukses mësues të vërtetë për të mësuar gjuhën shqipe, me rekomandimin e drejtorit të gjimnazit Zosimea, angazhoi dy nxënës shqiptarë nga më të shquarit e shkollës. I pari quhej Apostol Meksi dhe tjetri Konstandin Kristoforidhi. “Të dy nxënësit e gjuhës shqipe, mësuesi toskë dhe mësuesi gegë, e detyronin Hahnin të lakonte të gjitha emrat, mbiemrat dhe foljet që kishin nxjerrë nga libri “Gjuha e shqiptarëve” botuar në vitin 1835 nga Ksilanderi. Nga ana tjetër, Hahni, në rolin e mësuesit, u mësonte studentëve shqiptarë metodat e ndryshme për mbledhjen dhe analizën e materialeve folklorike” (284) shkruan Gerhard Grimm, biografi i Hahn. Vepra madhore “Studime Shqiptare” e botuar prej tij më 1854, puna e Todrit, rëndësia jashtëzakonisht e madhe që i dha Hahni alfabetit të tij, të cilin e pandehu pellazgjik, ushqyen te Kristoforidhi dëshirën e madhe për studime gjuhësore, me qëllim që t’i vihet pas lëvrimit të shqipes, të kësaj gjuhe që i paskësh rrënjët në thellësitë e shekujve të parahistorisë. Sipas dëshmive që na jep Jani Vreto, “ai ishte i pari që pati inisiativën për t’i organizuar shqiptarët e Stambollit për libra dhe shkolla shqip”. (285) Ai shkoi në Stamboll më 1857, dhe për të treguar nevojën e një pune të re me përkthimet shqip, hartoi një “Memorandum” për gjuhën shqipe. Kristoforidhi qëndron në Maltë deri më 1860, në një seminar protestant ku ndërkohë përfundoi përkthimin e Dhjatës së Re, në toskërisht e gegërisht. Ai paraqiti disa nga idetë e rilindësve për njësinë e Shqipërisë autonome, për lashtësinë e virtytet e shqiptarëve, si edhe gjendjen e arsimit e të dialekteve të shqipes në punimin “Shënime mbi Shqipërinë, gjuhën dhe përkthimine shkrimeve të shenjta”. Por çështja e vendosjes së një alfabeti s’ishte e lehtë. Vetë Kristoforidhi ishte për gërmat latine, por “bejlerët myslymanë e kanë të vështirë të heqin dorë nga shkronjat turke, edhe kur u pëlqen ta shohin shqipen me libra dhe shkolla, kurse tregëtarët ortodoksë ende nuk mund të shkëputen dot nga shkronjat greke”. (286)
Pasi nuk arrin zgjidhje, Kristoforidhi i nxitur nga kontaktet e tij të hershme me protestantët e Londrës, vendos t’i futet përkthimit. Që më parë ai mendonte se nuk do të qe mirë të bazohej vetëm te gegërishtja e Elbasanit, por te një gegërishte e përgjithshme. Njihet atëherë me veprat e G.Gualiatës, V.Baziles me shkokë si dhe ato të Grigor Gjirokastritit. Një ndikim i këtyre autorëve do të ndihet që në botimin e parë, më 1866, të përkthimit gegërisht të “Katër ungjijve” dhe “Veprave të apostujve”. Ky vit, mund të quhet vendimtar për historinë dhe zhvillimin e mendimit shqiptar të Rilindjes, pasi tek ai derdhen “rrëke” nga “burime të ndryshme”. Atë vit, De Rada dhe Kamarda botojnë përmbledhjen e tyre të famshme të këngëve popullore arbëreshe, kurse Dora D’Istria kalon në një stad tjetër mendimi, duke botuar shkrimin po aq të famshëm “Kombësia shqiptare sipas këngëve popullore”, çka do të ndërthurte idenë e pohimit kulturor me atë historik. Ndërkohë që botimet e Kristoforidhit bëjnë një ndërthurje të trefishtë të pohimit të shqiptarëve, duke i shtuar dy të parave edhe pohimin gjuhësor. Edhe në Shqipëri bëhen po të njëjtat përpjekje, edhe pse po atë vit Zef Jubani pati fatin e zi të humbiste një përmbledhje të madhe këngësh popullore të veriut.
Një kthesë vendimtare e gjithë kësaj ndërmarje të stërmadhe do të vinte veç një vit më vonë, kur Kristoforidhi do të njihej me shkrimet e vjetra të Budit dhe Bogdanit, çka do t’i siguronte një urë lidhëse të shqipes së tij me traditën e vjetër të humanizmit që kishte dashur gjithmonë të përdorte një gjuhë mbidialektore. Nga viti 1867 e deri më 1882 ai do të botonte rradhazi 14 vëllime të tjera përkthimesh, duke përparuar gjithnjë e më tepër në misionin e vet kah një gjuhe të përbashkët. Provoi madje edhe toskërishten në përkthimin e “Psaltirit”më 1868. Të gjitha këto botime nuk ishin vetëm krenaria e lindjes së një shkrimtari të madh për shqiptarët. Ato ishin shenjat përplotësuese që dëshmonin aksiomën e mendimit politik që rritja e ndërgjegjies kombëtare shkonte barazisht me lëvrimin dhe pasurimin e gjuhës. Ishte ai dhe përkthimet e tij që u zbuluan shqipëtarëve një të vërtetë të cilën asokohe ata nuk e njihnin mirë ose e kishin me dyshim, të vërtetën që dialektet e mëdha të shqipes nuk qenkëshin aq larg prej njëri tjetrit sa thuhej, që gegët dhe toskët, sado të përçarë, ishin shumë më afër nga ç’pandehej e pretendohej nga armiqtë e të huajt. Pavarësisht se dy tre tentativat e tij të mëvonshme për krijimin e një alfabeti të përbashkët latin, siç ai dëshironte nuk patën sukses, rruga që shtroi për një gjuhë të përbashkët, ishte ajo e sigurta. Vite më vonë, më 1892, do të vinte në dritë një vepër themelore për gjuhësinë tonë, “Fjalori etimologjik i shqipes” shkruar nga albanologu i madh Gustav Majer. Alfabeti i tij e rrëmben aq shumë studentin e ri, poetin e madh të ardhshëm Ndre Mjeda, aq sa që atëherë ai do të braktisw alfabetin e vjetwr tw klerit katolik me tw cilwn i shkruante poezitw e tij dhe do të përpiqet që ky alphabet i ri të bëhet alfabeti i përbashkët i gjithë shqiptarëve. Në të vërtetë alfabeti i Majerit, nuk ishte tjetër, përveçse ndonjë ndryshimi të vogël, alfabeti fonetik latin i Kristoforidhit që më 1864 dhe që mban emrin Lepsius. Këtë alfabet, me ndonjë ndryshim fare të vogël, do ta përdorte edhe Pederseni, një tjetër gjuhëtar i madh, më 1895, në “Albanische texte mit glossar”.
Alfabeti i Kristoforidhit, i pranuar më vonë nga Majeri, Pederseni dhe Mjeda me ndryshime fort të pakta, ishte një alfabet latin, ku 20 gërma janë të përbashkëta me të. Për 12 gërma të tjera, të tre përdorin po të njëjtat gërma të Kristoforidhit me shjenja diakritike që përdorte ai, kurse vetëm për 4 gërma – dh, j, ll, th – Mjeda nuk u mbështet te Kristoforidhi, kurse Majeri dhe Pederseni u mbështetën pjesërisht. Mjeda ndoqi këta dy të fundit duke u luhajtur prej Majerit te Pederseni. Gjithësesi derisa Mjeda ta konsolidonte në mënyrë përfundimtare alfabetin e tij më 1902, një paralele tjetër alphabet-krijimi do të merrte udhë nga Pal Doçi. Ai ishte lidhur që herët me lëvizjen e rilindjes, nëpërmjet arbëreshit Kamarda, i cili i boton edhe një vjershë patriotike në librin e tij kushtuar Dora D’Istrës më 1870. Doçi i kishte premtuar rilindasit arbëresh se do të punonte që shqiptarët të kishin një alfabet të përbashkët, ndaj i mbështetur nga Austria, me ndihmën e Ndoc Nikajt dhe në bashkëpunim me disa klerikë të tjerë, arrin të themelojë më 1899 shoqërinë kulturore “Bashkimi”. Prej korrespondencës së Doçit me Kamardën në vitet 1870-1872, konstatojmë se abati i ardhshëm i Mirditës nuk ishte për alfabetin latin të Kristoforidhit, që do ta bënte të vetin Mjeda 20 vjet më vonë; ai parapëlqente alfabetin e gjuhëtarit arbëresh, me ndonjë preferencë për variantet e ndryshme që propozonte Kamarda për njërin apo tjetrin tingull të shqipes. Doçi ishte i parimit të një alfabeti thjesht latin, pa shenja diakritike dhe parësisht praktik, për t’i botuar librat në çdo shtypshkronjë. Alfabeti i Kamardës përdorte disa grupe shkronjash për disa tinguj të shqipes si dh, gj, ll, nj, sh, th. Po një variant të këtij alfabeti filloi të përdorte edhe revista “Albania” që në vitin 1897. Mjeda u shpreh që në fillim kundër këtij alfabeti, pasi mbështetej në parimin që për çdo tingull duhej të kishte një gërmë të thjeshtë dhe besonte se ai alfabet nxirrte sadopak ngatërresa në shkrimin e gjuhës. Por, nga ana tjetër, duhet shënuar se alfabeti që ai propozonte paraqiste një adoptim jo fort të lehtë dhe nuk qe aq praktik sa duhej, për mundësinë e shtypshkrimit. Për këtë arsye, më 1901 ai formoi së bashk me të vëllanë, Lazrin, shoqërinë kulturore “Agimi”.
Më 1-6 Maj 1902 mbahet në Shkodër Konferenca VII e Ipeshkëve katolikë të Shqipërisë, për çështjen e unifikimit të alfabetit. Në përfundim, sic na nënvizpon Shuteriqi, u caktua se mbasi u kqyrën alfabetet e ndryshme të mëparshme, “asnjë system tjetër nuk u duk më i kënaqshëm se sa ai i Ndre Mjedës, i cili, sipas tyre ishte alfabeti i përdorur prej Kristoforidhit, e i ndjekur prej ndryshimesh të vogla prej Majerit, Burgmanit (gramatologut më të madh të kohës), Pedersenit dhe albanologësh të tjerë”. Megjithatë, shoqëria “Bashkimi” nuk e respektoi këtë vendim dhe vazhdoi të nxjerrë botime me alfabetin e saj, madje edhe “Fjalorin” e saj aq të njohur në vitin 1908. Po këtë vit, alfabeti i “Bashkimit” i përfaqësuar nga Fishta, do të triumfonte mbi alfabetin e “Agimit” të përfaqësuar nga Mjeda dhe alfabetin e quajtur të Stambollit. Gjithësesi, duhet nënvizuar në mënyrë të qartë se në polemikat e gjata që janë bërë për çështjen e alfabetit të sotëm, midis partizanëve të “Bashkimit” dhe të “Agimit”, se cili prej tyre është në bazë të alfabetit të sotëm , përtej të gjithë artikujve të shkruar, do të vlente përsëri vërejtja e bërë nga Shuteriqi. Sipas tij, “Alfabeti i sotëm, i adoptuar në Manastir, nuk është as alfabeti i “Bashkimit” dhe ca më pak ai i “Agimit”, por me ndonjë ndryshim, alfabeti i Kamardës i vitit 1989”.
Bëhet kështu e qartë që rrënja e Rilindjes sonë gjuhësore u hodh ndoshta 50 vite më parë me punën e nisur nga gjuhëtarët tanë të mëdhenj të gjysmës së dytë të viteve ‘800. Diçka e tillë nuk duhet konsideruar aspak vonesë, përçarje, pasi ky është një proçes nëpër të cilin kanë kaluar shumica e gjuhëve ballkanike. Madje ne vendin fqinj u shoqërua me akoma dhe më shumë përçarje dhe morri një kohë po kaq të gjatë. P.sh. katharevusa është gjuha që shfaqet për herë të parë gjatë periudhës së pushtimit otoman si formë pajtueshmërie midis arkaizmit bizantin dhe gjuhës së folur të popullit grek. Është një gjuhë e krijuar në mënyrë teknike nga intelektualët e kohës. Kishte si qëllim kryesor pastrimin e gjuhës nga fjalët e huaja që kanë zaptuar greqishten me kalimin e shekujve dhe ruajtjen e identitetit të saj. Për këtë u quajt gjuhë puriste, «katharevusa» (gjuhë e pastër). Në të u futën drejtpërdrejt fjalë nga greqishtja e vjetër për të plotësuar nevojat shprehëse të gjuhës, ose u krijuan fjalë të reja mbi kuptime të greqishtes së vjetër për të zëvendësuar fjalët e huaja. Gramatika e saj u mbështet jo në gjuhën e folur të kombit, por në dialektin e lashtë atik. Bëjnë përjashtim këtu vetëm rastet kur trajtat e lashta gramatikore lidheshin me struktura sintaksore specifike të greqishtes së vjetër. Kjo gjuhë u përdor vetëm nga një pjesë intelektualësh dhe nuk u bë kurrë pronë e popullit, i cili vazhdoi të shprehet me gjuhën popullore që quhej dhimotiqi. Me purizmin gjuha e shkruar bëhet gjithnjë e më arkaike, por në të njëjtën kohë edhe më e vështirë në të mësuar e në përdorim, duke humbur kështu destinacionin e saj. Kjo situatë e re diglosie zgjati për rreth 150 vjet dhe krijoi probleme në mbarëvajtjen e vetë shoqërisë greke. U krijuan dy kampe kundërshtare mbështetëse të secilës nga gjuhët, përplasjet e të cilave shpesh herë çuan edhe në lëvizje shoqërore të tensionuara.
Një gjë e tillë nuk i ndodhi rrugëtimit të shqipes dhe alfabetit të saj. Ajo pati më tepër vështirësi të pohimit nga ana e bashkësive të ndryshme fetare, se sa probleme të veta të brendshme apo të stisura artificialisht. Përkundrazi, rrugëtimi i saj u stigmatizua nga krijmi i shumë alfabeteve, por që në thelb ruanin organicitetin e shqipes. Në këtë epokë, siç e ka quajtur Fan Noli të “30 abecerave”, një pararendës i madh e bashëpunëtor i ngushtë i Kristoforidhit, ka qenë edhe Hasan Tahsini. Çështjen e gjuhës shqipe ai e trajtoi jo vetëm në nivel kulturor e shkencor, por dhe si elementin kryesor të komb-formimit tek shqiptarët. Madje, duhet theksuar se Hasan Tahsini nuk ka qenë vetëm teoricien, i cili hartonte alfabete apo parashtesa për rëndësinë e gjuhës. Ai të qënurit dijetar e ka konceptuar të bashkërenditur ngushtë me njeriun e veprimit politik. Kjo ka bërë që të jetë ndër nacionalistët e parë shqiptarë që krijuan një komitet për shkrimin e shqipes më 1864, dhe më pas të jetë aktivë në çdo iniciativë tjetër në këtë drejtim, deri në përpjekje konkrete për mësimin dhe përhapjen e gjuhës dhe shkollave shqipe më 1874.
Nga pikëpamja politike, zgjedhja e germave të alfabetit, një çështje teknike në dukje, përcakton dhe krahun e orientimit të shoqërisë dhe politikës shqiptare. Në këtë kuadër duhet analizuar edhe alfabeti sui generis që Hasan Tahsini përgatiti për gjuhën shqipe. “Një gjë të tillë e mbështesin dhe dy citatet që i ka bashkangjitur alfabetit të tij. I pari, i Lajbnicit i cili citohet të ketë thënë: “më jepni një palë shkronjëza të mira e t’iu jap një qytetërim fort të mirë”, kurse citati i dytë është i Volterit sipas të cilit “gjithë shkronjat e Evropës janë maskarallëqe, domethënë me të meta”. (287) Hasan Tahsini që në fillimet e veta për alfabetin e shqipes ka mbrojtur idenë e shkrimit të shqipes me gërma sui generis që nuk i kishte përdorur asnjë më pare. Më pas këtë pikëpamje ai e konkretizoi edhe me alfabetin e tij. Arsyet që parashtron Hasan Tahsini për këtë zgjedhje qenë së pari, se alfabeti i veçantë do të theksonte më shumë idenë e mëvetësisë tek shqiptarët. Ai mendonte se shqiptarët janë një popull i veçantë me një gjuhë të veçantë dhe për këtë arsye dhe alfabetin duhet ta kenë të tillë. Së dyti, germat sui generis do të theksonin karakterin teknik të alfabetit dhe nuk do ta ngatërronin atë me veshje të ndryshme ideologjike.Në këtë mënyrë, edhe funksioni përbashkues i alfabetit tek shqiptarët do të ishte më i lehtë dhe më i realizueshëm. Së fundmi, ishte dhe një arsye thjesht praktike. Gërmat e veçanta shkruhen me më pak lëvizje, domethënë më lehtë dhe më shpejt, kështu qëu sjellin përdoruesve të tyre kursim në kohë, dhe duke zënë më pak vend, librat e shtypura do të kishin një vëllim më të vogël dhe do të shtypeshin më shpejt. Kësisoj, do të kishim edhe një kursim ekonomik.
Këtë karakteristikë, ai e vë në pah me anë të një krahasimi me alfabetet që përdorin gjuhë të ndryshme të botës. për shembull alfabeti arab që përdorej për të shkruar turqishten në atë kohë kishte nevojë për 486 lëvizje të dorës, alfabeti frëng 444, alfabeti grek 438 kurse alfabeti i propozuar nga Hasan Tahsini kishte 245 lëvizje. Hasan Tahsini mendonte se shqipja duhet të shkruhej ashtu sikurse lexohej, domethënë në bazë të parimit fonetik. Alfabeti i tij pasqyron në mënyrë të saktë nivelin fonologjik të gjuhës shqipe, ka 36 shkronja, ndërkohë që ai ka përdorur shumë shenja për shpjegimin dhe përdorimin e tyre. Madje, ka përshkruar edhe lëvizjet që duhet të kryejë dora për secilin shkronjë.
Në brendinë e mendimit të tij iluminues, dy funksionet kryesore të gjuhës janë ai i komunikimit dhe i formësimin të mendimit. Kjo lidhje e ngushtë dhe e ndërsjellët e gjuhës me mendimin bën që gjuha të jetë mjeti kryesor për studimin e mënyrës sesi artikulon njeriu dhe më gjerë për psikologjinë dhe identitetin e përdoruesit të saj. Ndjeshmërinë ndaj gjuhës Tahsini e ka shprehur në mënyrë shumë të qartë, në një pjesë të veçantë të punimit të tij mbi psikologjinë, të botuar në vitin 1894, pas vdekjes. Ai ndalet në vetinë përgjithësuese që ka gjuha, në sajë të përdorimeve të koncepteve, të cilat kanë favorizuar mendimin abstrakt të njeriut, gjë që ka sjellë zhvillimin dhe civilizimin e tij. Për këtë arsye, funksionet dhe veçoritë e gjuhës e bëjnë të domosdoshme kujdesin ndaj saj dhe mënyrës se si ajo funksionon. Në këtë kuadër, ai projekton dhe cilësitë që duhet të këtë një gjuhë në mënyrë që ta përmbushë më mirë këtë mision. Së pari, pasurimi i vazhdueshëm për të lehtësuar funksionin komunikues të gjuhës. Së dyti, thjeshtësinë në mënyrë që të jetë e kuptueshme si nga elita ashtu edhe nga njerëzit me një arsim të kufizuar.
Në kujtimet e veta me titull Mendime për shkrimin e gjuhës shqipe rilindasi dhe bashkëkohësi i Hasan Tahsinit, Jani Vreto, shkruan se lidhur me ata që mendonin se për shkrimin e gjuhës shqipe ishte me interes të merej si shembull alfabeti arab, ky i fundit iu kundërvu atyre me argumentat e mëposhtme: “Çështja për të cilën diskutojmë ka të bëjë me interesin shpirtëror të të gjithë kombit tonë, domethënë me çështjen se si të shkruhet më lehtë gjuha jonë dhe të përparojë dituria e të çlirohet kombi ynë nga turpi i gjendjes barbare dhe nga të këqijat që rrjedhin prej saj…Gjuha jonë nuk mund të shkruhet me anë të alfabetit arab. Prova e madhe bindëse është fakti se ata, midis shqiptarëve që kanë mësuar gjuhën arabe, kur u shkruajnë fëmijëve të tyre, përdorin greqishten e re, të cilën nuk e dinë mirë, e që e kanë mësuar, vetëm duke u shoqëruar me grekë…Ngandonjëherë kur nuk e dinë greqishten, shkruajnë në gjuhën shqipe, por me shkronjat e alfabetit grek, të cilat i mësojnë me rast nga ata që e dinë greqishten…ndonëse shkronjat e greqishtes nuk mjaftojnë për të paraqitur të gjithë tingujt e gjuhës sonë”.(288) “Ne, shkruante Tahsini, jemi një komb i veçantë, kemi gjuhën tonë të veçantë, andaj duhet të mendojmë më vete, si edhe të tjerët”.(289) Ai ishte i parimit se në shkrimin e gjuhës shqipe duhej të përputhej parimi fonetik me atë morfologjik. Parim i cili gjeti zbatim edhe më vonë në shkrimin e gjuhës shqipe.
Në një artikull të shkruar në gazetën “Basiret”, krahas rëndësisë që i jepte shkrimit të gjuhës shqipe ai e vinte theksin tek pengesa që kishte sjellë për unitetin e shqiptarëve përdorimi i alfabeteve të ndryshme. Meqenëse këto lloj gërmashnuk i përshtaten gjuhës shqipe dhe disa prej tyre janë të rënda dhe plot të meta, ato në të vërtetë i kanë sjellë një pengesë të madhe realizimit të qëllimit kryesor. Sipas tij, duhej gjetur një alfabet që jo vetëm të ishte i përshtatshëm për gjuhën shqipe, por që të ishte edhe larg çdo ndikimi politik. “Po të mos krijojmë një alfabet për një gjuhë, që të jetë për këtë shekull i përshtatshëm, i sigurtë, i saktë dhe i mbrojtur nga ndikimet politike, shkronjat në të do të duken si të huaja dhe kështu nuk do të jetë e mundur të përfitojmë atë që dëshirojmë. Sado që janë të vogla si këmba e milingonës, shkronjat janë arma më e fuqishme e përparimit dhe e diturisë. Prandaj, t`i pranosh ato pa treguar kujdes të veçantë është më e dëmshme se të zgjedhësh një armë e, pa e provuar, të luftosh me të”. (290)
Kuptohet qartë, se kemi të bëjmë me një mendim të përparuar për kohën, pasi në vitet e veprimtarisë së tij e më pas, alfabetet me gërma arabe në Shqipëri nuk do të mungojnë. Më i njohuri prej tyre ka qenë ai i Daut Boriçit (1825-1896). Ai lindi në qytetin e Shkodrës më 20 dhjetor 1825, në një familje të vjetër dhe të njohur për traditat e saj patriotike. Pas kthimit në Shkodër, fillimisht Daut Boriçi e nisi karrierën si mësues në shkollën Ryzhdije, që ishte hapur në Pazar të Vjetër në vitin 1858. Shumë shpejt si rezultat i punës dhe kontributit të tij në fushën e arsimit ai fitoi respektin jo vetëm të bashkëqyetetarëve shkodranë, por edhe të autoriteteve më të larta të Ministrisë së Arsimit të Perandorisë Osmane. Jo më kot nga kjo ministri ai u ngarkua edhe si kryeinspektor i arsimit për të gjithë Vilajetin e Shkodrës. Abetareja e Daut Boriçit e shtypur në Stamboll më 1861 e më pas edhe në vitin 1869, është një abetare shqip-turqisht, me shkronja arabo-turke dhe me krijime origjinale të autorit, pa asnjë shënim në frontespic, pa vit e vend botimi. Me këtë abetare, sipas studiuesve, ai zuri në Veri këndin e trinomit që kishin plotësuar më parë Naumi në Jug dhe Kristoforidhi në kërthizë të Shqipërisë.“Shqiptari me mënyrën e shkronjave që kam kallzue në alfabetin shqip, mbrenda pak kohe mundet me shkrue gjuhën e vet”. Këtë deklaronte Daut Boriçi si kredo të tij politike, në librin e tij, më 1869.
Abetarja në fjalë ka gjithsej 37 shkronja, nga të cilat 28 janë të alfabetit arab; 2 i ka marë osmanishtja dhe për të plotësuar nevojat e gjuhës sonë, 7 shkronja Daut Boriçi i hartoi vetë, nga ato fonema që i korrespondonin gjuhës shqipe. Me këtë, ai provoi se shqipja kishte veçoritë e veta, se alfabetet e grafitë e gjuhëve të tjera nuk i plotësonin kërkesat gjuhësore të saj, se nga ana didaktike duheshin hedhur hapa të tjerë, se nga ana pedagogjike duhej përdorur një metodë e re, dhe se nga ana edukative-kombëtare duhej mësuar në gjuhën amtare, etj. Nga transkriptimi thuajse i plotë i abetares së tij, duket se ajo ka këto veçori: është hartuar sipas metodës sintetike. Pikënisje janë marë njësitë e vogla të gjuhës, tinguj-shkronjat. Teksti fillon me paraqitjen e të gjitha shkronjave të alfabetit të cilat vendosen në katër kolona ku shkronja është në pozicione të ndryshme: më vete, në fillim, në mes dhe në fund të fjalës. “Porosia e tij drejtuar nxënësve shqiptarë: “…xen me shkrue shqip…” që lexojmë në faqen 32 të abetares, është vazhdim i kredos së tij politike, është plan-programi i punës së tij, është synimi për ta bërë gjuhën shqipe gjuhë mësimi”.Abetareja shqipe e Daut Boriçit e vitit 1861 është e para abetare shqipe që është botuar në Shqipërinë e Veriut. Ndonëse e botuar me alfabet arabo-turk, ajo ka përmbajtje krejtësisht shqiptare dhe me krijime origjinale të autorit. Kjo dëshmon për një hop në fushën e arsimit fillor kombëtar, me bazë gjuhën shqipe. Botimi i kësaj abetareje më 1861 si tekst i litografuar në Stamboll, me një tirazh të konsiderueshëm, kopjet e së cilit do tëgjenden pas më vonë se një shekulli në disa familje shkodrane dhe në fondet e bibliotekave të tyre, të bindin se në shkollat e trevës së Shkodrës dhe të territoreve që mbulonte Daut Boriçi, si drejtues arsimi i Vilajetit të Shkodrës, ajo është përdorur gjerësisht.
E ndryshme prej tij është abetarja shqip, e propozuar nga një klerik tjetër myslyman, Hoxhë Said Najdeni (1864-1903). Në vitin 1900 ai hapi për herë të tretë shkollën shqipe në Dibër. Po në këtë vit në Sofje botoi “Abetare e gjuhës shqip nde të folë gegënisht”, me gërma latine, pa emër autori, dhe “Fe-rrëfenjësja e myslimanëve”. Abetareja e Said Najdenit është hartuar me alfabetin e Stambollit, me të vetmin ndryshim se ajo i është përshtatur dialektit gegë, pjesë e së cilës ishte edhe popullsia e kësaj krahine. Alfabeti ka 36 shkronja të vendosura vertikalisht e horizontalisht, bashkëngjitur me alfabetin e gjuhës frënge dhe greke. Në abetare janë vendosur ushtrime gramatikore si dhe pjesëza leximi në dialektin e Dibrës, Shkodrës, Tiranës, Elbasanit dhe në dialektin tosk. Said Najdeni i përket atij grupi klerikësh që mendonte se alfabeti më i përshtatshëm për shkrimin e gjuhës shqipe ishte alfabeti latin.