Flet studiuesja Amy: Ja si mund të shërohen traumat e komunizmit në Shqipëri

Lori Amy, profesore në Universitetin Jugor të Xhorxhias, thotë për Zërin e Amerikës se krimet që shkaktoi komunizmi nuk mund të harrohen, por çështja është se si duhet kujtuar kjo e kaluar, në mënyrë që shoqëria të mos mbetet tek akuzat dhe viktimizimi. Profesorja, e cila viziton shpesh Shqipërinë, po merret me studimin e traumave që përjetoi shoqëria shqiptare dhe të rrugës për shërimin e tyre.

Zëri i Amerikës: Profesore Amy, jeni duke shkruar një libër që mund të përmblidhet si një analizë e plagëve që la pas regjimi komunist në Shqipëri. Nga kërkimet tuaja në thelb çfarë keni gjetur?

Prof Lori Amy: Ka dy mënyra për të menduar rreth plagëve. Së pari: Çfarë ndodhi, çfarë konkretisht na i shkaktoi plagët? Por ajo që mua më intereson më shumë janë efektet e këtyre plagëve. Pesëdhjet vjet të një dikatature të egër totalitare i kanë bërë njerëzit të ndihen sikur nuk kanë shpresë. Një nga efektet e kësaj diktature, ku njerëzit kishin frikë se mos po i spiunonin, se mos burgoseshin apo vriteshin, është se ata krijuan një ndërgjegje të dyfishtë. Kjo i bën disa njerëz të mos ndihen vetvetja, të humbasin aftësinë për të treguar të vërtetën.

Zëri i Amerikës: Pra, në thelb flasim për pasoja të traumave nëpër të cilat ka kaluar shoqëria shqiptare dhe që mbeten të patrajtuara siç duhet?

Prof Lori Amy: Për t’i zgjidhur ato, gjëja e parë që duhet të bëjmë është t’i trajtojmë ato me integritet, guxim dhe ndershmëri, pra të kthehemi pas dhe të shikojmë se si struktura e terrorit krijoi një ndërgjegje të dyfishtë, duke i bërë njerëzit të humbisnin shpresën.

Zëri i Amerikës: Por kush e mban përgjegjësinë që këto trauma vazhdojnë të mos trajtohen siç duhet?

Prof Lori Amy: Të them të drejtën, kjo është një përgjegjësi që ne e mbajmë të gjithë. Pra edhe shqiptarët, por edhe ndërkombëtarët. Në këtë rast, përgjegjësi do të thotë të kesh guximin të përballesh me ndershmëri me atë që ndodhi. Kur ne kemi frikë, atëherë ne gënjejmë veten, mohojmë gjëra që nuk duam t’i dimë dhe i mbajmë ato përbrenda. Edhe ndërkombëtarët kanë fajin e tyre. Sepse sapo ndodhi tranzicioni, ata erdhën në Shqipëri me planin e tyre ekonomike, duke thënë se tani vendi është një treg i lirë. Ndërkaq, nuk pati kohë që njerëzit të analizonin atë që kishte ndodhur, por u kalua me shpejtësi nga një kuadër ideologjik në një tjetër.

Zëri i Amerikës: Le të flasim pak për krimet e regjimit komunist. Duket sikur politikanët sot dhe në përgjithësi njerëzit në pushtet përpiqen hapur të provojnë se krimet e komunizmit mund të harrohen tani që kanë kaluar kaq shumë vite. Ata përpiqen ta fusin këtë ide në mendjet e të rinjve, duke u thënë të gëzojnë jetën dhe të harrojnë të kaluarën. A mendoni se skena e krimit të dhunës shtetërore ekziston ende?

Prof Lori Amy: Ne mund të harrojmë hollësi historike konkrete, për shembull njerëzit që kanë jetuar atë kohë mund të harrojnë hollësi konkrete, njerëz që kanë vdekur mund të mos kenë në gjendje të tregojnë historitë e tyre. Por efektet e atyre ngjarjeve vazhdojnë.

Gjysma e popullatës është nën 30 vjeç dhe shumë prej tyre mund të mos e kenë mësuar atë që kaluan prindër apo gjyshërit e tyre. Por e vërteta është se i gjithë vendi, çdo centimetër e tij, u ndërtua nga puna e detyruar: nga të burgosurit ose nga puna vullnetare që në fakt ishte e detyruar. I tërë vendi është një skenë krimi. Asgjë nuk mund të harrohet.

Çështja është se si duhet kujtuar kjo e kaluar në një mënyrë që të mos mbetemi tek faji, akuzat dhe viktimizimi, por në një mënyrë që të ketë efekte shëruese. Për ta bërë, këtë fillimisht duhet të analizojmë se çfarë ndodhi dhe pastaj të shtrojmë pyetjen se si mund t’i rindërtojmë marrëdhëniet me njëri-tjetrin.

Zëri i Amerikës: Cila është përvoja juaj nga bisedat që keni patur në Shqipëri me njerëz që mund të kenë qenë burgosur apo të dënuar me punë të detyruar.

Prof Lori Amy: Shumë prej tyre janë të traumatizuar thellë. A e dini se si mund të shërohet dikush që ka qenë i traumatizuar? Së pari, pala tjetër duhet të pranojë dhe të thotë: Më vjen keq për atë ju keni hequr. Një pranim i thjeshtë se kjo vuajtje ka ekzistuar ka një efekt shumë të madh. Por të pretendosh se gjërat nuk kanë ndodhur, kjo nuk mund të shërojë askënd.

Zëri i Amerikës: Ndoshta një shembull i mirë për të ilustruar këtë që ju thoni është zgjedhja kohët e fundit si kryetar i Parlamentit e zotit Gramoz Ruçi, ish ministër i Brendshëm në vitin e fundit të regjimit komunist, kur në Shqipëri ndodhën disa gjëra mjaft të trishtueshme. A mund të na thoni se çfarë mund të nënkuptojë kjo për shoqërinë në Shqipëri?

Prof. Lori Amy: Është pikërisht ajo për të cilëm folën. Nëse nuk e shohim të kaluarën tonë me guxim dhe integritet, atëherë nuk do të mund të kuptojmë dot se po e përsërisim atë. Këtu vijmë përsëri tek ndjenja e mungesës së shpresës, e cila vjen kur ne mendojmë se çfarëdo që të bëjmë asgjë nuk do të ndryshojë. Megjithatë, vitet e fundit kemi parë mundësi shumë reale për ndryshim. Për shembull, më në fund është ngritur një komision për hapjen e dosjeve të policisë sekrete të regjimit komunist. Si do të veprohet me këtë komision? Çfarë duhet bërë që komisioni të punojë me transparencë? Si duhet të trajnojmë njerëzit që do të merren me studimin e arkivave? Kjo është një mundësi, e cila nëse shfrytëzohet, atëherë kjo mund të sjellë shpresë.

Zëri i Amerikës: Edhe ky komision që ju përmendët ka nevojë për mbështetje nga shumë njerëz. Sepse, nga përvoja e së kaluarës, shumë njerëz kanë shprehur mosbesim se edhe ky komision nuk do të bëjë asgjë.

Prof. Lori Amy: Komisioni nuk janë vetëm ata pak njerëz që bëjnë pjesë në të. Jemi të gjithë ne që shkojmë në zyrat e tyre, që kërkojmë dokumente, që fillojmë t’i studiojmë ato dhe që flasim për ato që gjejmë.

Zëri i Amerikës: Ka shumë njerëz që thonë se jemi tepër të dobët për t’u përballur me të kaluarën komuniste, sepse ata që janë në pushtet janë mjaft të fuqishëm dhe një pjesë e tyre vijnë nga ajo e kaluar. Si do t’i përgjigjeshit ju kësaj?

Prof. Lori Amy: Pata një drekë jashtëzakonisht të bukur para pak ditësh me ambasadorin John Ëithers, për të cilin shumë njerëz kanë respekt në Shqipëri. Ai më kujtoi historinë me hebrejtë gjatë Luftës së Dytë Botërore në Shqipëri. Asnjëri prej hebrejve që shkuan Shqipëri në atë kohë nuk u vra. Të gjithë ata u mbrojtën. Një popull që bëri këtë nuk mund të jetë një popull i dobët. Njerëzit që e bënë këtë janë njerëzit e besës dhe të mikpritjes. Këto cilësi janë thelbi i identitetit shqiptar. Në identitetin shqiptar ka një forcë të jashtëzakonshme, që unë jam 100 për qind e sigurt se do të gjejë përgjegjësinë, guximin dhe shpresën për të përfituar nga rasti që kemi tani për të filluar realisht shërimin e shoqërisë, i cili duhet të ishte bërë me kohë.

Zëri i Amerikës: Vitet e fundit ju jeni përfshirë në një projekt të quajtur OTTOnomy dhe që synon ruajtjen e trashëgimisë kulturore shqiptare. Na thoni diçka më shumë ju lutem.

Prof. Lori Amy: Koncepti është të ruajmë vlerat më të mira nga e kaluara dhe e tashmja, nga Lindja dhe Perëndimi. Shqipëria është në zemër të lindjes së qytetërimit perëndimor. Shqipëria të jep hartën e evolucionit të qytetërimit njerëzor nga kohët parahistorike e deri më sot.

Në Shqipëria tani ka aq shumë njerëz që i kanë drejtuar sytë nga Bashkimi Evropian dhe duan të bëhen pjesë e Perëndimit. Por shqiptarët vetë janë më shumë se aq. Historia e Greqisë së vjetër, e Perandorisë Romake, e Bizantit, e Perandorisë Osmane dhe Austro-Hungareze, të gjitha këto qytetërime të mëdha përmblidhen në Shqipëri. Shqiptarët nuk janë një gjë e vetme, por janë shumë gjëra bashkë. Prandaj, ruajtja e kësaj trashëgimie na ndihmon të ruajmë edhe elementët bazë të identitetit shqiptar, që janë besa, mikpritja, guximi, shpresa.