Izet Shehu, poezi dhe prozë

1. IZET SHEHU 

   DRIDHËRIMAT E MUZGUT TË VONËPOEZI

   Tirane 2006

   Redaktor: Çerçiz Loloçi

   Izet Shehu lindi në Lushnjë më 15.12.1942.
   Mbaroi gjimnazin në Lushnjë më 1960, ndërsa studimet e larta në Universitetin e Tiranës, Fakulteti Histori-Filologji, dega gjuhë letërsi shqipe.
   Më 1995 ka kryer Kolegjin e Mbrojtjes së Shqipërisë. Ka punuar si mësues i gjuhës dhe i letërsisë shqipe në Lushnjë dhe Elbasan.
   Krijimtarinë letrare e nisi qysh në bankat e shkollës. Botoi dendur gjatë viteve gjashtëdhjetë, por, për shkak të biografisë politike, pasi iu pezullua vëllimi poetik “Gjaku im”, do t’i hiqej përfundimisht e drejta e botimit deri në vitin 1990.
   Është një prej inicuesve dhe themeluesve të Partisë Demokratike dhe në vitin 1991-1996 u zgjodh deputet i kësaj partie në Kuvendin e Shqipërisë. Është dekoruar si mësues me urdhrin “Naim Frashëri të klasit I” dhe me medaljen “Pishtar i demokracisë”.
   Pas viteve ’90-të boton artikuj, polemika, ese, prozë e poezi në disa nga organet më të rëndësishme kombëtare.
   Ka botuar këto libra:
   “Çiltërsi lirike”, përmbledhje poetike
   “Vjeshtë njerëzore”, përmbledhje poetike
   “Ëndrra trëndafilash në borë”, përmbledhje poetike
   “Brohorima e një dimri”, përmbledhje me tregime dhe novela
   “Troku i fatit të verbër”, përmbledhje poetike
   “Mjegulla e trishtimit”, përmbledhje me tregime
   “Fatkeqja e bukur”, novelë
   Perëndimi në zabelin plak”, përmbledhje me tregime
   “Mbi qerpikë çlodhet agu”, përmbledhje me poezi
   “Drithërime muzgu”, përmbledhje poetike

I

UDHËTIM MË LUGINËN E VERDHË

SOT

Sot, në moshën gjashtëdhjetetrevjeçare,
Shpall para jush të vërtetat e shpirtit tim:
Pasi kapërceva lumenj, detra, male
Kuptova mirë çdo të thotë triumf e dështim.
Sot, kur ndjehem i zhveshur si lisi në bjeshkë,
Ku krihet e hirtë një re e pikëlluar,
Ku grinden e ndërzehen erërat në vjeshtë,
Ku gjak kaltëror rrjedh mbi peisazhin e cunguar.

Sot, kur nga duart e mia të mpira breron shi,
Kur rrëke dhimbjesh shkasin gjetheve të rëna,
Kur qajnë, kur qeshin, kur puthen në thellësi
Dhe shuhen në guaskën e vetmisë balada dhe ëndrra,
Sot, në moshën gjashtëdhjetetrevjeçare,
Shpall para jush agjërimin tim të madh,
S’krraurriva si korb,
S’u bëra manar,
po shirave të verdhë pak kuptim u dhashë.

Sot, në moshën gjashtëdhjetetrevjeçare,
Kur jam edhe s’jam i gatshëm për qefin,
Ty, që më përgjove pas kuintave e gardheve,
Në ta fal unë, s’ta falin shirat e shpirtit tim.
Sot, në moshën gjashtëdhjetetrevjeçare
Me fasho drite e errësire mbështjellë,
Shpall para jush të vërtetën e madhe:
Asgjë… Asgjë s’më rrjedh në trup pa më përqethur thellë.

SHTEGU I ARTË

Më kot i kthej unë sytë mbi shtegun mbetur shkret,
Mos shoh një rreze drite, një trëndafil kërmëz.

Këtej e nisi rrugën, mbi shteg e vuri këmbën,
Këtu e la tek unë a pas e mori ëndrrën.

Sa zogj e prekën shtegun, sa drerë qanë aty,
Po mua më ka zënë, do mbaj shtegun në sy.

Mbi të fërshëllen era, tufani shfryn si ujk,
Po unë rri e pres, i heshtur mbledhur shuk.

Gjithë natën gjer sa zbardh, gjithë ditën gjersa ngryset,
Aty numëroj yjet, aty numëroj sythet.

Mbi shteg e pres pranverën, si hyn edhe si del,
Mbi shteg shoh jargavanin, si zhvishet e si çel,

Më ëndërrtar i flaktë a gjendet vallë në botë,
Që prêt te shteg’ i artë e prej atij nuk lot?

Më kot i kthej unë sytë mbi shtegun mbetur shkret,
Gjithmonë si shkabë mali dhe asnjëherë si shterg.

BREGU I BRENGËS

M’u thërmua breg i brengës,
Po durimi nuk m’u sos.
Në kafaz
Tërbim i zemrës
Pikëllimin ma rropos.

Në rrëpirën shkëmb e gurë
Qielli im loton i kaltër.
Pse kjo xhungël-
Katrahurë
Mbeti tempulli i varfër?

Edhe pse plot ajër e diell,
Heq gërmuqur sa më s’ka.
M’u thërmua breg i brengës,
Krahërori keq m’u ça…

* * *

“Vetëm në varrezë gjen prehje udhëtari”,
Vetëm në varrezë… Po ku tjetër?
E ka thënë me mendje ari,
Ndjesë pastë, i urti i vjetër!

DITA IME E KAFSHUAR

Janë ca bisha që më ndoqën, që më ndjekin edhe sot,
Që më grryen, më kafshuan, më mbuluan gjak e lot.

Dhe s’mu hoqën, dhe s’më hiqen përsëri e përsëri,
Bishëzeza zeooparku, këlyshë bishash sterrë të zinj.

Thonë qemë, thonë jemi, edhe sot, edhe nesër,
Shkelin barin, shkelin zallin, shkelin brishtësin’ e jetës.

Janë ca bisha, ca pjellë bishash, që kërcasin dhëmbët prapë,
Zot më ruaj, më mbaj mendjen nga këta kuqalë dinakë.

* * *

Dit’ e mugët ishte dje, po, për dreq ashtu dhe sot,
Diell i akullt dhëmbërënë përsëri s’më ngrohka dot.

Prapë një tigër zeooparku skërmit dhëmbët e më ndjek
Nëpër fusha, nëpër male, nëpër borë, nëpër zheg.

Dita ime e kafshuar nëpër mjegull hiqet zvarrë.
S’dihet, jo, se ku po vete, s’dihet, jo, se ku do të dalë.

* * *

Shkelja rrugëzën si gjarpër, përmes pllajës plot kaçube,
Tej mbi breg shkundej një frashër, një mështeknë dridhej tutje.

M’u drodh zemra, m’u ftoh kurmi, kur pashë pyllin e rralluar,
Mbi një trung të mugët lisi qante qyqja e malluar.

Shkelja rrugëzën si gjarpër, se për ku as vetë s’e dija,
Tej mbi breg shkundej një frashër i marrosur nga mërzia.

UDHETIM NË LUGINËN E VERDHË

Udhëtojmë
Në luginën e vdekjes,
Të dy të heshtur udhëtojmë.
Unë pres orën e prehjes,
Ajo prêt të më kafshojë.

Udhëtojmë
Në luginën e verdhë,
Nën dënesën e verdhë të shiut.
Ajo më pret gojën shpellë,
S’gjej tjetër rrugë i ziu.

Dhe
Në çastin fatal në luginë
Me të s’kam për t’u takuar:
Unë mbështjellë me qefin,
Ajo me kosë ndër duar.

NË VARREZË

M’u rralluan të afërmit,
M’u rralluan…
Si drurët e pyllit një nga një.
Në ç’livadh të Elizeut kanë qëndruar,
Që s’i shoh e s’i dëgjoj më?
Në ç’tempull qiellor të kaltëruar,
Falen e s’i sheh njeri?
M’u rralluan…
M’u rralluan të dashurit e mi.

Lule e kilkaza në varrezë,
Bari i pafajshëm, i bleruar!
Hesht mos qaj… mos qaj me dënesë,
S’kemi kohë, jemi të vonuar.
Vënë radhë varret, pran’ e pranë,
Edhe këtu të ngucur, të shtrënguar
Ah, këtu të vdekurit e mi janë,
Apo lart në kopshtet e lulëzuar?

M’u rralluan të afërmit
M’u rralluan…
Cili i shpëtoi atij rrallimi?
Ah, moj botë dinake e trazuar
Si s’pëlcet e shuhesh nga lëndimi?!

* * *

Brenda meje shtegton vjeshta,
Rrëzon fletët zverdhur, tharë,
Në varrezë si bari heshta,
Ah, më mirë të isha bar!

PASMESNATE

Sa trishtim!
Pasmesnate
Një qytet i tërë në hije.

Vetëm qentë nëpër parqe
Bëjnë orgji edhe lëpihen.

Syt’ e zgavërt nga pallatet
Shohin zbraztësinë e rrallë.
Gratë e majmura si pata
Ëndërrojnë ëndrra me pallë.

Mal’ i Shenjtë mezi shquhet,
Mbledhur me jorganë resh.
Tek dremit,
Mbase i kruhet
Njëri sy a njeri vesh.

Sa trishtim!
Pasmesnate
Një qytet i tërë në hije.
Syt’ e zgavërt nga pallatet
Shohin ëndrra hiçërie

BËHEM GATI

Bëhem gati, pa u tutur, fatin tim mbaj ndër duar,
Para se të shkoj atje, kafka ime e munduar.

S’dua ta humbas mëngjesin, trëndafil i vesuar,
Thellë luginës së dremitur pa një britmë të gëzuar.

S’dua ta lë qiparizin kokë ulur nëpër erë,
Para se të bëhem baltë, pluhur yjesh të jem bërë.

S’dua të më shkoqet dita, borzilok në diell tharë,
Para se të lë mbi tokë: yjet kaltëroshë si farë.

Bëhem gati i stolisur, drit’ e nur dashurie,
para se të më përcjellin: me qefin i bërë hije.

* * *

Mos u tremb, ti zemra ime, bëhu gati për atje:
Ku lulëzojnë jargavanët, ku përndritet dit’ e re.

Ah, kjo brengë, breng’ e shenjtë, paska fytyrën e saj;
Unë po iki, mik i dashur, prapa s’dua kënd të qaj.

S’dua të lotojë agimi, s’dua të rrëqethet bari,
Unë po iki, mik i dashur, hipur mbi një karrocë ari.

HËNA DHE RETË

Retë në qiell ven’ e vinë
Ç’ndodh mbi dhe
S’duan ta dinë

Vetëm hëna
(Një gjysmë hëne)
Sheh me syrin e një nëne.

Sheh bjondinën në dritare
Çakërdisur,
Humbur fare.

Sheh pas shelgjeve rruspinë
Tek zbulon
Edhe fsheh gjinë.

Retë në qiell ven’ e vinë
S’dinë ç’të bëjnë,
Ç’të bëjnë s’dinë.

Vetëm Hëna
(S’ka si hëna)
Sheh çdo gjë dhe i ruan brenda.

ZËRI I ZEMËRUAR

Dridhen drurët nga zëri i zëmruar,
Kafshimi i tij, mëkati i vetëm i poetit,
Vargu vrullon
Duke gurgulluar
Në çdo kupolë e skutë të planetit.

Fjala e tij i rrëzon muret,
Përtokë shtrin dhe elefantin,
Akujt shkrin,
Forcon urat
Lumenjtë vrullshëm shpërthejnë shtratin.

Duke e ngrënë pareshtur mllëfin,
Vetëdijen e tij duke kafshuar,
Heshtja, faji i poetit,
Lëkund botën e trazuar.

Dridhen yjet nga zëri i zëmruar,
S’jetohet më në guackë mbledhur.
Vrungull i vargut s’mbahet në duar,
Prushi i shpurritur i zjarrit
S’mbahet në gji ndezur.

Dridhet bota nga zëri i zëmruar,
S’kalohet jeta me mllëf të kafshuar.
Dëgjojeni zërin e shënjtëruar të poetit
Në çdo kupolë të praruar
Në çdo skutë të planetit!

DRAMA IME

Nuk kam pritur nga Ariu i Polit
Lule, paqe dhe mëshirë.
Më të skamurin më nxorri,
Zhveshur, zbathur,
Në errësirë.

Sot nuk pres
Nga Kauboi i Çmendur,
Nga Tenardieja jo dhe jo.
Ç’fat të keq më paske gdhendur,
Pse kështu, i Madhi Zot?!

Nuk kam pritur nga viganët,
Nga liliputët kurrësesi.
Vetëm Ti, po ma dhe dorën,
më jep shpresë
E gjallëri.

Vetëm Ti s’më lë si trungu,
Bërë cung,
Gjymtyrë prerë.
Fati im si fat murgu,
Zoti im, kështu përse?

Nuk kam pritur nga të mëdhenjtë,
Dramën time nuk e fsheh.
Tokën time,
Dheun e shenjtë,
Të gjymtuar më s’e lë.

ERDHA

Erdha nga kurbet i largët,
Ndala në prag të shtëpisë.
Hodha sytë:
Kë kisha mangët,
Cila pjesë e zemrës s’ish?

Ku është motra?
Po babai?
Bota qark m’u rrokullis
Degën e blertë tundi mani,
Qeni bishtin zë lëviz.

Erdha nga kurbet i largët,
Më coptoi, më griu malli.
Hodha sytë:
Kë kisha mangët?
Bula djerse buluan ballit.

KULLIM

Diçka kullon nga zëmërimi fëminor,
Diçka nga hidhërimi rinor pikon mbi lule.
Rrjedh, gjëmon, shfryn e gurgullon
Jetëshkreta ime me prita e shkulme.
Diçka e zbrazët,
Fund e krye e zbrazët,
Rrëqeth horizontet e ngrirë rreth e qark.
Ku ta vë gishtin: mbi lulet a plagët,
Kujt t’i bëj lutje të shpëtoj nga ky çark?

Diçka brenda meje rrjedh duke gurgulluar,
Kullon pikë-pikë
Afër e larg.
Kujt t’ia vë syrin: qiellit të bekuar,
A truallit tim të mbrujtur me gjak?
Diçka kullon e gurgullon përherë
Në dejet e shkruara të fatit tim:
Me dimra të acartë me shi e erë,
Gjithmonë në pritje
Gjithmonë në kërkim.

LETRA NGA HADI

Më vijnë letra nga Hadi
Çdo orë,
Çdo ditë,
Çdo natë:
“Çfarë pret tjetër nga gjarpëri,
Çfarë pret tjetër, mor plak?
Kur ishim atje lart
Në tokën e të vdekshmëve
Pikcikim patëm fat
Dhe fshehjen midis njerëzve.
Ndaj merri këto letra,
Shpërndaji anembanë
Që prej kohërave të vjetra
Na mban ky Had katran”

* * *
Më vijnë letra nga Hadi,
Unë Elizeun dua.
Ngaqë s’e shtypa gjarpërin,
Pickimin e tij vuaj.

* * *

Se Hadi, dihet Hadi
Dhe Elizeu dihet.
Kush pati fat prej gjarpëri,
Edhe në Had s’i rrihet.

PLEQËRI E GJORË

Në skaj të pyllit struket një dre,
Në majën e malit bën fole një re.
Lejleku mbi plep: Ah, të isha atje!

Unë mendjen shtrydh… numëroj me gishta:
Kaq humba, kaq fitova, kaq, për dreq, prisha.
Më ngecën në buzë ca vargje nga Fishta.

Tjetri prêt të paguajë energjinë në radhë,
Bën gjestin e memecit: qenka i marrë,
Ky plak i rrjedhur me kokën si dardhë.

Unë eci e eci ngadalë në trotuar,
Më bëhet sikur: dy arinj të bardhë.
“Kujdes, babush, bëj ca mënjanë”!

A, s’qenkam në rregull, bie në hatër,
Më bëjnë veshët sikur rreh një flatër,
Ah, pleqëri e gjorë: sa larg dhe afër!

LOTËT E KAPROLLES

Ke parë kaprollen duke qarë
Hë, thuam mik, a e ke parë?
I binin lotët qelibar
Mbi gjethurina e mbi bar

Me ngashërim kafsha e gjorë
Kërkonte ndihmë pror e pror.
Atje nën lis,
Atje në hije
Qante me dënesë se kishte dhimbje.

Ke parë kaprollen duke qarë,
Hë, thuam mik, a e ke parë?

* * *

Sa enigma brenda meje
Hyn e dalin nëpër zgavra.
Hë, më thuaj, mik i dashur,
Cila syresh është e para?

Mos janë lotët e kaprolles,
Rruzuj dhimbjesh pranë lisit?
Sa enigma brenda meje
S’dinë ku lindin e bitisin.

KËNGA

Unë zën’ e dytë e bëja mirë,
Babai bënte zën’ e parë,
Në mes të barit në çair,
Ku iso mbante plep i bardhë.

Dhe trembesha mos binte kënga
Si zog i kaltër përmbi bar,
Unë zën’e dytë e thekja mirë,
Babai thekte zën’ e parë

Eh, kur një ditë m’i morën të gjitha:
Babanë, çairin, plepin e bardhë,
Unë zën’ e dytë e qava mirë
Po s’gjeja dot zërin e parë.

* * *
Mbaj mend
Nga mesi i muajit maj
M’u bë sikur një melodi:
Zërin e parë bënte babai
Dhe ishte krejt si zë i tij.

Dhe unë pas zën’ e dytë,
Një zë të dridhur si në vaj.
Me lotë krejt m’u mbushën sytë,
Këndoja unë dhe babai.

Kënduam këngën e përjetësisë,
Se s’duhej lënë përgjysmë kënga.
Ah, dheu ynë! Më i shtrenjti vis,
S’të ndamë asnjë çast nga zemra!

TIM ETI

Në pëllëmbën tënde bleronte fush’ e bekuar,
Këndonte lumi tek rridhte tatëpjetë,
Flatëronin zogjtë zabeleve të trishtuar
Dremitnin pellgjet e shtegtonin retë.

Në pëllëmbën tënde kërcenin stërkala argjendore,
Drurë të shkallafitur vraponin në shtërngatë,
Malet e kaltër me vezullime diellore
Në ëndrra të hynin,
E nga ëndrrat dilnin prapë.

Në pëllëmbën tënde vallëzonte vdekja,
Dhe duke vallëzuar në prehër të ra,
Nën një muzg bojëhiri zymtuar mbi kreshta
Të mori me vete e të ngriti, baba!

* * *

Ngriu, or ngriu me shpirt në dorë
Karakoll në majë të malit,
Duke pritur mbi dëborë
Ditën,
Që s’e pa të zbardhi.
Sy mbërthyer lart nga qielli,
Me besim te Perëndia.
Ngriu e s’e pa dot diellin,
Ëndërr i mbeti liria.

EJA…

“Eja… eja”!…
Më thotë nëna.
(S’është si nën’ e Eseninit)
S’e kanë thyer dot dy gjëma,
Më të tmerrshmet e njerëzimit.

Shkel mbi shkallën tetëdhjet e shtatë,
S’mban as shkop,
S’mban as syze
Vjen e mpakur ca në shtat,
Ballin plot fidanë e sythe.

“Eja…eja!”
Më thotë nëna,
Zërin zog në celular.
“Tani s’më bëjnë fajde ëndrrat,
As më ngroh virani zjarr”

“Eja…eja!”
Më thotë nëna,
Fllad i shpirtit zë i saj.
Mua s’di pse m’u drodh zemra
Si një zog i zënë në faj.

O NËNË!

Pse
Njeriu
Thërret: “O nënë!”
Edhe kur e ka të vdekur?

Duket: zëmrën ia ka zënë
Veç ajo e askush tjetër.

Pse
Njeriu
Thërret: “O nënë!”,
Pse kërkon ndihmën e saj,
Edhe kur vajton me këngë,
Edhe kur këndon me vaj?

Pse
Njeriu
Thërret: “O nënë!”
Fjal’ e parë dhe e fundit.
Lule, rreze, shpresë, këngë,
Ëndërr në sqep të pëllumbit.

NIPIT TIM, ENDRIT

Ti, nipi im,
Ti, gjak i gjakut tim,
Që linde në qytetin e madh atje larg,
Mësoje nga gjyshi: nuk gjen si ky vend
Me dimër të bardhë e vjeshtë të artë.

Nuk gjen ditë me kaq shumë diell,
Nuk gjen net kaq të magjishme.
Rrënjët e tua gjallojnë këtu thellë
Në këtë kënd hyjnor,
Në këto të kaltra vise.

Dhe, kur të shohësh Diellin,
Thuaji: jam gjak arbëri,
Dhe, kur të shohësh Hënën,
Thuaji: jam biri yt, o Hënë!
Këtu, mbi këto male të sertë e krenar
Do ndjehesh qiellor me rrënjët në këngë.

Ti, nipi im,
Ti, gjak i gjakut tim,
Jetofsh ditë të bardha në atë qytet të madh
Dhe kurrë mos harro se në këto brigje të artë
Gjallon fisi yt bujar e i lashtë!

GJURMË E ARTË

As më shumë
Dhe as më pak
Jam përtëritja e beftë e muzgut.
Tulipan i ndezur flakë,
Gjurmë e artë e Gjon Buzukut.

Jam qiri ndezur në Frashër,
Baltëmjaltë në Çajup,
Eshtër e hedhur në Bunë,
Flatër lirie në Kukël.

Urë me plagë në Mitrovicë,
Gji i prerë në Filat,
Foshnjë që sërish pi sisë
Në legjendë dhe në Rozafë.

As më shumë
Dhe as më pak
Jam një lule e re e muzgut.
Tulipan i larë me gjak,
Gjurmë e artë e Gjon Buzukut.

VYSHKJE TRËNDAFILI

Një strehëz të bardhë të kem në breg të detit,
Një kopësht të vogël me limonj e portokalle,
Kujtesën ta var në degën e plepit,
Të luaj me zogjtë
Me perëndimet ngjyrë alle.

Një strehëz të thjeshtë, ku të rroj i mënjanuar,
I plagosur nga ndonjë pikëllim i beftë.
Mbase gjej paqen e mohuar,
Mbase gjej lirinë e vërtetë.

Një strehëz të qetë, ku të më zërë bora,
Tek shpurrit hiret e zjarrit të shuar.
Mbase më kuptojnë njerëzit,
Mbase më kupton koha,
Se jo për nam, po për shpirt kam shkruar.

Një strehëz ju kërkoj,
Plotësomani këtë dëshirë,
Këtë vyshkje trëndafili në një buzëmbrëmje të ngrirë.
Kështu, kur të iki, s’do më tundojë frika
Kur t’ju them zëshuar:
Natën e mire! Ika!

ÇAST I PIKËLLUAR NË MUZG

Muzg i pikëlluar përpëlitet mbi pyll.
Hapma portën qiell, hapma mos ma mbyll!

Le të shkundet vjeshta: e ëmbël, e mekur.
Veten pyes në heshtje: gjallë jam a vdekur?

Heu, sa tmerr, sa dhimbje, sa ndrydhje në gji
Ndiejnë këto male gjithë madhështi.

Kur i mbështjell muzgu, u hedh pelerinë.
Ah, shtegtar i egër, mbledhur me qefin!

Muzg i pikëlluar përpëlitet mbi bar.
Ndjeje si rrjedh qark: vdekja-lum i tharë!

HOMERI

Mbi një muzg shkon shaluar
Homeri i lashtësisë
“Iliadën” e mban ndër duar,
“Odisenë” mbi kurriz.

Preku mjekrën
Edhe tha:
“Fati është si unë i verbër.
Dhelpra lindi në Itakë,
Qyqja në Trojën e vjetër.
Kal’ i drunjtë nuk është zhdukur,
Rri i strukur në çdo skutë.
Hapni sytë,
Një ditë të bukur
Dheun prapë do ta tund”.

Pastaj shkon mbi muzg shaluar
Sipër maleve me borë.
“Iliadën” e mban në duar,
S’e lëshoka plak i gjorë!

CIGANI

Re e bardhë lëshon breshër,
Re e zezë lëshon shi.
Këto thotë cigan i vjetër
Tek tymoset nën ulli.

Nuk më tremb
Ngrica dhe bora
Nuk më tremb
Breshëri dhe shiu.
Fyryfyckën e marrosur,
S’e durokam dot i ziu.

Re e bardhë lëshon breshër,
Re e zezë lëshon shi.
Këto thotë cigan i vjetër
I pa strehë,
I pa çati.

NË FIRENCE

Tek shëtisja në Firence,
ndiej një zë si fllad i lehtë:
“Jam i pari i poetëve,
Dante Aligieri vetë”

Nëpër dhëmbë mërmëriste,
Qiellin rrëfente me dorë.
“Beatriçe…Beatriçe…
Ku je strukur, moj e gjorë”?

Po kërkonte Beatriçen
Atë munda ta shoh vetë:
Nëpër rrugë vente e vinte
Si një magjistar’ e shkretë.
“Dantja, -tha,- ishte qiellor,
qiellorë janë gjithë poetët”.
Unë i thosha: digjem horë,
Ai fliste me planetet.
Pastaj më fliste për ferrin,
Sikur e kishte parë vetë.
“Janë të rrjedhur ca poetët,
Mjerë ajo që do poet”.
Tek shëtisja në Firence,
Ndiej një zë të lehtë si fllad:
“Jam i pari i poetëve,
Rroj këtu e jo në Had.

NËSE…

Nëse
Një ditë
Do më gjeni
Buzë lumit duke qarë,
Për të marrë, mos më merrni,
Rri aty mbushur me mall.

Rri aty,
Kujtoj rininë
Të sfilitur… Të pangrënë.
Fërshëllima e gjarpërinjve
S’më linte të ngrija zënë.

Nëse
Një ditë
S’do më gjeni
Buzë lumit tim të vjetër,
Dijeni: s’më deshi qielli,
Ndryshe, s’do ma zbehte jetën.

II

TULIPANI PLAK

TULIPANI NË MAJ

Ajo lulëzon brenda meje si tulipani në maj,
Qan hallet me mua, me të unë hallet qaj.

Dor’ e saj e brishtë këput lule yjore nga qielli,
Me thotë zëdrithëruar : hë, ke turp, të lutem, merri !

Se s’jemi ne të parët, as të fundit s’jemi ne,
Që shkrijmë te njëri – tjetri e askush nuk na sheh.

Zjarre ndizen brenda meje, zjarre ndizen brenda saj,
Kapërcejmë dhe ylberin, edhe qeshim, edhe qajmë.

Valle gjethesh fëshfërijnë, bie borë, breshër, shi,
Po askush s’na ka parë ( vërtet s’na ka parë njeri ?! )

Ne grindemi me njëri – tjetrin, sajojmë sherre pa një shkak,
Unë si dhëndri prej qëmoti, ajo nusja me duvak.

Edhe rrjedhim, edhe s’rrjedhim, brenda meje, brenda saj,
Zoti e di ku po vemi. ( Na ndëshkoftë në kemi faj).

TI

Shtegu im në pyll, ku zë fill një përrallë,
Agim i praruar, trëndafil i bardhë.

Ku humba vetvehte, ku u bëra erë
Dhe kurrë s’e kuptova, dimër qe a verë.

Rrjedhje nëpër mote, dritë edhe hije
Ëndërr manushaqeje, krisje dashurie.

Rreze e përthyer në brerimën e vesës,
Kaçube e lulëzuar, flatër e pendesës.

Shtegu im në pyll, kapërcjell i thyer,
Malli im i parë, përrallë e parrëfyer.
***

Këtë puthje mbaje mend, – foli djali gaz e shend…
Ky është zogu im i parë, që këtu me ty kam vrarë.

Vajza qeshi edhe tha: pse si ky tjeter nuk ka?
Fët e puthi dhe një herë, edhe iku… u bë erë.

Vite shkuan e s’u panë, lule çelën dhe u thanë,
Po s’u pa më ai zog, nën këtë qiell e mbi këtë tokë.

PUTHJA E PARË

Ajo buzë,
Ah, ajo buzë
Trëndafil me vesë larë,
Më ka ndezur flak’e shpuzë,
Kur e putha për herë të parë.

Tani,
Sa çel trëndafili,
Më duket si buzë e saj,
Atë puthje të parë prilli
Edhe sot në buzë e mbaj.

***

Një trëndafil të agut
Në bisk të ëndrrës vura.
Kur erdhi e dashura,
Flakë i mori buza.

NJË ZË

Mu në shteg të kopshtit të vjetër
Si puhizë më vjen një zë.
Vite shkuan
Ai mbeti
Aq i dashur sa s’ka më.

E kujtoj kopshtin e vjetër,
E kujtoj shtegun magjik.
Si ujëvarë,
E bardhë… e ëmbël
Ai zë më rrjedh në shpirt.

Ah, qepallave të lagura,
Në sy lulesh larë me vesë,
Para saj krejt u shtanga
Atë maj,
Atë mëngjes!

Mu në shteg të kopshtit të vjetër
Si puhizë më vjen një zë.
Më të ëmbël s’gjeta tjetër,
Më të dashur se atë…

KUJTIM I BARDHË

Si t’ju them sot tulipanëve,
Si t’i them barit të njomë,
Për ty leshverdha viranë
Plot me hire dhe aromë?

Mbushur gjithë blerim e lule,
E ylbertë nën qiell të kaltër,
Vjen si zog,
Në sup më ulesh
Si kujtim i bardhë, i largët.

U bëj fresk sot tulipanëve,
Përkëdhel barin e njomë.
Si t’ju them, si, moj virane,
Si t’ju them, a më dëgjon ?!

Si t’ju them sot tulipanëve
Ndezur flakë dhe të vesuar,
Tek u qasem fare pranë,
Tek i përkëdhel me duar?!

VAJZAT KTHEHEN NGA VRESHTAT

Vajzat,
Me gërshetat si gjarpërinj,
Buzëmbrëmjes kthehen nga vreshtat.
U bymehen ato gjinj
U vetëtijnë dëshira të heshtura.

U ndizen ëndrra të virgjëra,
Duan ta përflakin vjeshtën.
Njëra,
Ajo më e mira,
Mu në gji ma nguli heshtën.

Unë,
I mekur sa më s’ka,
Si një meteor i rënë,
Hodha vjeshtën hop në krah,
Mora rrugën për në hënë..

ZËMËRIMI I TULIPANIT

Tulipan ia vura emrin,
Tulipan ishte vërtet.
Krejt finesë e kishte belin,
Gjoks e vithe gjithë lezet.

Kudo pas e ndoqa lulen
Nëpër rrugë,
Nëpër ëndrra,
Deri sa një ditë të bukur,
Më la purpurin te kënga.

M’u largua tulipani,
M’u largua i zëmruar.
Ah, ta dini më preu malli,
Mbeta duke e kërkuar!

THONË

Thonë;
Është dritëshkurtër dashuria,
Thonë, po unë s’u besoj.
Vini re, në prill qershia
Deh e shkrin e lulëzon.

Thonë:
Ka stinën e saj dashuria,
Thonë, po unë s’u besoj.
Vini re, u plak hardhia,
Po veshul’ i pjekur mjaltë i pikon.

Thonë,
Çfarë s’thonë për dashurinë,
Po unë kujt nuk i zë besë
Ajo s’ka as moshë as stinë,
Veç të djeg e të magjeps.

A E NDJEN?

A e ndjen
Se në këto çaste
Ti përjeton vetëm erën
Dhe lëvizjen e reve drejt perëndimit?
Hanin ke hapur dhe rri te dera,
Pret e përcjell kuajt e lodhur të dëshpërimit.

A e ndjen
Se dhe ura që lidh dy brigjet,
Dridhet e trishtohet më tepër se lumi?
Njeriu i shkreti njëherë digjet
Dhe vuan pasojat e pariparueshme te shkrumbit.

A e ndjen
Se dhe vetë
Në këto çaste je bërë si era,
Që s’e përcakton dot fillimin e fundin?
Hanin ke hapur dhe rri te dera,
Duhi dëshpërimi po të shkundin …

A e ndjen,
E dashura ime,
Të kam pyetur katër herë,
Çfarë ndjen më thuaj, çfarë ndjen ti?
Jetojmë të dy tek ky han pa derë,
Që s’di kë pret… kë përcjell nuk di.

NË KRAHËT E MUZGUT

Jam i dashuruar pas zërit të saj,
Pas magjisë së tingujve, muzikës së fjalëve,
Më bëhet se më rrjedh në trup një ujëvarë,
Se më bien mbi supe petalet e tulipanëve.

Jam i dashuruar me emrin e saj,
Pas trishtimit që fsheh te syt’e bukur,
Pas siluetës së tulipanëve të ndezur në maj.
Larg, diku larg, në të dridhëruar të muzgut.

Jam i dashuruar pas parfumit të ëndrrave të saj,
Pas shtatit të fisnikëruar që m’i flakëron rrugët.
Ah, për një çast, vetëm një çast ta mbaj
Dehur në krahët e manushaqtë të muzgut!

Jam i dashuruar dhe në krahët e dashurisë mbetesha
Me emrin e saj në gojë le të më dalë shpirti,
Si tulipani në maj i lotuar nga vesa
Këngë le të më këndojnë të dashurit dhe fisi!

Jam i dashuruar… jam i dashuruar…
Kam rënë i tëri në robërin’ e ëmbël të saj.
Në krahët e muzgut, në këtë ngazëllim të bekuar,
Dua buzëqeshje trëndafilash të ndaj…

TULIPANI PLAK

Vjeshta vjen pas meje,
Për dore e mbaj.
Mbi një fole reje
Vë emrin e saj.

Kur të kondesohet,
Shi të bjerë mbi tokë,
Do të shoh si emri
Çel mbi borzilok.

Do të shoh si rrokjet,
Ndizen, marrin flakë.
Shihni po s’u bëra
Tulipani plak.

***

Në rininë time të parë
Preka një lule të bardhë.
Thashe:
S’ka si lulja ime
Më të bukur e më fine.

Thashë:
Do ta mbaj në gji
Lulen time plot freski.
Po, çudi, ma mori era,
Ma vërtiti mbi ca ferra.
Dhe tani gjashtëdhjetëvjeçar
E kujtoj lulen e parë.

AH!

Rubin loti,
Perla vese
Mbi petale tulipani.
Ah, sikur të isha rreze
T’i ndrija ëndrrat e barit!

Krejt e kalter kup’e qiellit,
Ninëz’ e ëndërrt si manushaqe.
Ah, të isha rrezja e diellit,
Të t’i puthja gush’ e faqe!

Flatër drite sikur të isha,
Aromë,
Tingull,
Ngjyrë,
Erë,
Cinka që këndon te pisha
Këngën time më të ndierë!

Ah, sikur…
Ah, sikur
Botën ta mbaja ne krah
Dhe t’i thoshja tulipanit:
Fshiji lotët, qerrata!

ODISEJA DHE PENELOPA

Ti je si Odiseja, – ma thotë ajo shpesh, –
Unë si Penelopa thur pëlhurëra resh.

Ty të mundon Poseidoni, Shitba dhe Karitba,
Mua më vërsulen mëtuesit si tigra.

Mua më ndizet nën këmbë dheu,
Ty të godet me dallgë Egjeu.

Dënimi yt: Kali i drunjtë dhe Troja,
Mëkati im: Në ëndërr mëkatoja.

Ti je si Odiseja, – ma thotë ajo shpesh,
Re proverbiale purpurojnë mes nesh.

***

Mijëra vjet ka Penelopa,
Që end ditën e shthur natën.
S’ka ç’të bëj tjetër e gjora,
S’ia del dot ndryshe me kafshët.

Mijëra vjet ka Odiseja
Midis dallgëve, drejt Itakës,
Midis nesh përteket reja,
Purpuron si gjuh’ e flakës.

EROTIKE

Atje, nën plepin e bardhë, atje
Në shtrat të kujtesës shtrihem e fle.

Nën këmbët tona: lumi lëviz e s’lëviz,
Përqark xixëllonjat feksin në tis.

Dhe bëmë, çfarë s’bëmë, kurora me yje
Ja vumë njeri-tjetrit në gjokse, në krye.

U puthëm, u shkrimë, dhe qeshëm, dhe qamë,
Nën plepin e bardhë, mbi bar të dy ramë.

Dhe fjetëm aq pranë, dhe fjetëm aq shumë,
Në shtrat të kujtesës: nën plepin mbi lumë.

***

Prapë u ktheva te plep i bardhë,
Duke mbledhur xixëllonja.
Po ti ku qe fshehur vallë?
Si i marrë të kërkoja.

***
Shyqyr, që më mban kujtesa,
Njëmijëherë them: shyqyr!
Përmbi bar sërish ndrin vesa,
Lumi rrjedh sërish i fryrë.

MUZGU I VONËT

Me flatra thëllëze erdhe tek unë,
Me buzëqeshje zambaku çelur në sy,
Njëmijë herë për ty u bëra furtunë,
Njëmijë herë u bëra fllad për ty.
U ndezën atypari ylberë ëndrrash,
Blerime shpresash buisën gjoleve,
Kaprolli i muzgut u struk rrëzave,
Flladiti rrugët aroma e mollëve.

Erdhe, drenush’ e kaltër? – pyeta me ankth,
Pyllnaja e vegimeve u prushërua,
Muzg i manushaqtë shtegtonte mbi gardh,
Me ardhjen tënde Venera u angështua.
Dehu zëri yt, prush i frymës tënde,
Tinguj e aroma u hapën gjithkund,
Si erdhe tek unë me shenjtëri thëllëze
Dhe brigjet e zemrës me dallgë m’i tund?

***

Ky muzg i vonët deshirat s’po m’i shter,
S’po mi zbeh xixëllimat e kujtesës,
Si një kal’i kaltër me vete më merr,
Më shëtit në luginën e qullur prej vesës.
Më çon në folezën ku flë thëllëza,
Më çon më shtroerën ku erëmon zambaku.
Dëgjo, muzg i vonët, s’më ka lënë kujtesa,
Dhe pse jam i lodhur, dhe pse jam i plakur.

ATO ÇASTE…

Le të krisë kup’e qiellit,
Le të shfryjë shtrëngat’e parë.
Ato çaste ngjyrë ylberi,
Do më ndjekin gjer në varr.

Si i shkund dënesat vjeshta ?
Si i shtyn era gjethet e rëna?
Para teje dridhur heshta
S’flisja unë,
Fliste zemra.

Sa shumë vite fluturuan
Herë në gaz,
Herë të irnosur!
Ajo vjeshtë e bekuar
Edhe sot më sillet rrotull.

Le të krisë kup’ e kaltër,
Le të hiqen vitet zvarrë!
Ato çaste aq të artë
Do më ndjekin gjer në varr.

VAJZË E ËMBËL

Vajz’ e brishtë,
E çlirtë si era,
Bëj kujdes kur shkel mbi ferra!

Bëj kujdes,
Se të çahen buzët,
Llërët e brydhëta, syt e bruztë !

Vajz’ e ëmbël,
Flutur e lirë,
Ku e ndjen veten më mirë?

Vajzë-erë,
Lule e njomë,
Ma mbush shpirtin me aromë.

***

Shfryu stuhia dhe i mori
Gjithë gjallesat që dheu nxori.
Shpëtuam vetëm umë e ti,
S’qe meritë, po rastësi.
Unë Adem e ti Hava,
Dheu ynë na dha krahë.

MBETA

Mbi qerpikë të natës fjeta,
Mes ninullave të ullinjëve.
Mbeta, moj mënjollë, mbeta
Zot e rob i zemrës sime.

Deti shkundet para meje,
Malet kaltërojnë pas shpine.
Mbeta, moj mënjollë, mbeta
Zot e rob i këngës sime.

Mbi qerpikë të natës fjeta,
pikoi vesa perla loti.
Mbeta, moj mënjollë, mbeta
Ja, këtu, ku më ra shorti.

E URTA MËSHTEKN’E BARDHË

E urta mështekn’e bardhë
Në mes parkut rri e qetë,
Se nga ç’vis këtu ka ardhë
Supet ngre s’e di as vetë.

Vijnë çifte nga çdo anë
Si pëllumba dy nga dy.
E urta mështekn’ e bardhë
Ç’pa e çfarë s’pa aty.

Në mes drurëve të parkut
Pret edhe përcjell me radhë
Dallgë dashurish përflakur,
E urta mështekn’ e bardhë.

***

E vetmuar qan e qesh
E urta mështekn’ e bardhë.
Pluhur yjesh, pjalme resh,
Qiejt përmbys i ka parë.

Veç një gjë nuk ia falë vetes:
Ndarjen nga lloji i saj.
Ndaj trishton, loton në heshtje
E urta mështekn’ e bardhë.

CA GJINJ TË BARDHË

Ca gjinj të bardhë më vijnë vërdallë,
( S’ di jam i vdekur a i gjallë?!)

Si dy pëllumba të bardhët gjinj
( Eh, plak i ngratë si mumje rri!)

Ca gjinj të bardhë në peqi të parkut,
Në syt’ e mjegulluar i shfaqen plakut.

***

Edhe qeni i lëpin plagët
E jo më plaku i brengosur.
Mjegulluar zë më qaset
Çast i shkuar,
I irnosur.

Edhe jap e marr me vete
Si ta kisha para syve.
Mbahu, them, mos bjerë në ethe
S’e gjen dot numrin e yjeve.

ULU PAK KËTU MBI BAR!

Ulu pak këtu mbi bar,
Ulu pak, moj belkëputur,
Pakëz erë të të marr,
Të të marr pak erë, moj flutur!

Të t’i puth këta dy sy,
Më të kthelltë se qielli i kaltër.
Ulu pak, ulu aty,
Ulu pak e më rri afër!

Ulu pak këtu mbi bar,
E qiellorta mjelm’ e bardhë!

***

Sot dhe shokët po më ngasin,
Më thonë:
“ Luajte në pleqëri,
Gjersa këndon për zambakun,
Gjersa hipën mbi qershi,
Gjersa bëhesh mik me flladin
Dhe puth lulet në lëndinë”
Sot dhe shokët po më ngasin,
Më ngasin mua të zinë.

***
Mu tek stol’ i blertë
Të prita të vije.
Numëroja minutat
Si kokrra tespie.
Po ti nuk më erdhe,
Vetë e di përse
Minutat e pritjes
I hodha përdhe.

SHIU

Shiu bie mbi qerpikë,
S’di e dashur, qesh a qan?
Ndalu pak, ta puth një çikë,
Atë sy,
Atë nishan !

Shiu bie butë-butë,
Hijeshon barin e egër.
Lermë, e dashur, të të puth
Atë buzë,
Atë vetull!

Shiu bie gjeth më gjeth,
Vallëzon tej në korie.
Ah, ky shi i argjendtë,
Uverturë dashurie!

***

Në syrin e gjolit u fsheha
Si pirat i dashurisë.
Pas një varke,
Pas një reje,
Pas kaçubeve të kaltërsisë.

Mbeta rob i syrit të kaltër,
Mbeta rob i dashurisë.
Qiellin e afrova afër,
Diellin hodha mbi kurriz.

***

Kopshti im mbushur me kumbulla,
Kopshti yt mbushur me fiq.
Flenë nën to mbi bar ca sumbulla,
Flenë nën to gjurmë dashurish.

Lumi rridhte aty pranë,
Gem mbi gem këndonte cinka.
Si dy çerdhe kopshtet tanë
Mbushur plot me cicërima.

I kujtoj sot ato kumbulla,
I kujtoj sot ata fiq.
Atje, në mes tyre shkunda
Prushërime dashurish…

***

Kur bëhesh lule,
Të marrin erë.
*
Kur bëhesh frut,
Të hanë menjëherë.
*
Kur bëhesh selvi,
Të kanë zili.

ZË I ËMBËL

Ninëzën e qiellit shohin luleshqerret,
Era u këndon sytheve ninullë,
Aty, më vjen një zë, qark teje
Si lule mes luleve erëmoj dhe unë.

Atëherë brohorita:
Po vjen pranvera,
Flatrat e kaltra duke rrahur në erë.
Erdha, përsëriste zë i ëmbël, erdha,
Syrin ma shkeli një luleshqerrë.

***

Derisa më del sërish në ëndërr,
Derisa më çon pas në rini,
Do të thotë :
Ke rrënjët në zemër
Ke shtegun e kaltër që askush s’e di.

Dyzet vjet u bënë, dyzet vjet,
Dyzet herë bleroi bar i ri.
Po ti nga kujtesa nuk më del,
Mbete këngë,
Endërr mbete ti.

STREHËZA

Kur zënë shirat e hirta,
Aty nga vjesht’e parë,
Nën strehëz tek të prisja,
U bëra si i marrë.

*

Prapë shirat kanë filluar,
Prapë nis të verdhet vjeshta,
Nën strehëzën e uruar
Duke të pritur mbeta.

*

Duhen vite për të lindur
Një brishtësi e tillë fisnike.
Me orë të prisja.
Dhe jam duke të pritur
Nën strehëzën vjeshtore,
Që vetëm ti e njihje.

*

Gjinjt’ e brishtë, kur t’i preka,
Çelën zambakët e bardhë.
U drodh strehëza
U drodh vjeshta,
U tund qielli si këmbanë.

*

Eh, zambakët, kur t’i preka,
Aq të bardhë, aq të brishtë,
Thirra: Zot, këtu vdeksha,
Nën këtë strehëz të hirtë!

LËRENI DASHURINË!

Lëreni dashurinë të sillet e lirë
Si lauresha,
Gjithë nur në çair!

Lëreni dashurinë,
Edhe me shikimin e parë,
Të digjet njëherësh si bari i tharë!

Lëreni dashurinë
Sublime, të qetë,
Pa të kuptim a do kishte kjo jetë?!

Lëreni dashurinë,
Të lulëzojë e dlirë,
O njerëz fisnikë, o njerëz të mirë!

A E MBAN MËND?

A e mban mënd?
Ishte ditë vjeshte,
Gjethet e verdha na binin mbi supe.
Nën blir heshta… dhe ti heshte,
Binin e binin gjethet e puthjeve.

Thuamë,
Të këjtohet një çast i tillë,
Një çast i brishtë që mbante erë mollë,
Era me drithërimë flokët shpupuriste,
Rrëzonte puthjet plot aromë.

A e mban mend,
A e mban mend një çast të tillë?
Nga buzët e puthura çelnin trëndafilë?

***

E thotë bliri i drithëruar,
E thotë edhe hëna bjonde.
Atë çast të mrekulluar
Sërish sjell në mendje sonte.

E thotë kënga që dremit,
E thotë ëndrra që s’ka vdekur,
Çast, o çast i trëndafiltë
Në kujtesë më ke mbetur!

***

Një kokërr mollë paska shpëtuar nga vjelja,
E pjekur, e bukur, atje lart mbi majë.
Ma bën me sy, tund kokën, thotë eja,
Nuk rrohet vetmuar, dreqi ta hajë!

ËNDRRA BJONDE

Ku e kam parë një ëndërr bjonde,
Ku e kam parë as vetë s’e di.
Hëna mbi limon pikonte
Lëng hënor ngjyrë floriri.

Sa u vërtita asaj nate:
Sa në shtrat,
Sa në dritare.
Ku e kam parë një ëndërr bjonde,
Më bjondinën e kësaj ane…

***

Nga të gjitha gjërat
Më mbeti veç fjala.
Të tjerat m’i morën,
M’i rrëmbeu vala.

Tani edhe fjalën,
Duan të ma marrin,
Ata që thyen tempullin,
Ata që thyen gardhin.

Nga të gjitha vlerat
Më mbeti veç zemra,
Atë dot s’ma morën,
E fsheha te kënga.

DIALOG I VONË

– Ti më bëre të shihja yjet e parë.
Këmbët m’i vure mbi supe,
Kurrizin ma shtrive mbi bar.

– Ç’thua, moj, ç’thua,
A ke në kokë mend?
Kurrë s’e besoj rrëfimin tënd.

– Po. Besoje! Ishte muaji maj.
Pendimi më breu si mola pastaj.

– Pa dale ta shoh… mbaj mend një nishan,
Ta preka, ta putha, atje nën një man.

– Tani u bë vonë. U plakëm, për dreq.
Mbrëmja e majit u thye si qelq.

***

Atje kryqëzohen ëndrrat e mia,
Atje pëllumbat nisin fluturimin,
Atje mjelm’e bardhë digjet në kujtesë,
Merr ngjyrën e trëndafilit në dritën e perëndimit.

Atje syt’e tu si dy lule liri
Çelin e shkëlqejnë përherë.
Atje erëmon e të deh bliri,
Atje bëhem drithërim’ e kaltër në erë.

NË BREGDET

Një zonjëz e trilltë çapitet në breg,
Një qen leshtor nga pas e ndjek.

Ajo syt’ e kaltër i tret në det,
Ai mbi gjurmë nuhat i qetë.

Dhe det i dallgëzuar grindet me dallgë,
Dhe qeni rërën spërkat me jargë.

Një zonjëz,
Një qen,
Një det i trazuar
Një tyl i kaltër i ka mbuluar.
***

Mijëra krilla borë të bardha
Flatëruan në kujtesë.
Njërën prej tyre e ndala
Mu te rrugëza në kthesë.

Edhe thirra:
Heu, e kapa
Më të bukurën, më të brishtën,
Mijëra krilla borë të bardha
Nga kujtesa më rrëshqitën.

MË PËLQEN DASHURIA

Më pëlqen dashuria që më deh si vera,
Që më bën të qesh, kur duhet të qaj,
Që më bën të fluturoj lakuriq si era,
Që më bën të shkumëzoj si jasemin i bardhë.

Më pëlqen dashuria që m’i lbyr sytë,
Që prushin dhe akullin ma përzien përbrenda,
Që zërin dhe ajrin ma dridh e ma ndrydh,
Që gjakun e nxehtë ma rreh në tëmbtha.

Më pëlqen dashuria që s’e përfill dimrin,
Më pëlqen dashuria që e sfidon verën,
Që e erëmon dhe të vyshkur trëndafilin,
Që e erëmon dhe të tharë luleshqerrën.

***

Kam një mendim që e shpesh e kruaj,
Kam një mendim që s’jua kam thënë:
“ Zot, pse i bëre kuajt
Të dashurojnë e flenë në këmbë?! „

***
Më jep një buzëqeshje ta marr me vete,
Mbase më bie rruga në të tjera planete.
Mbase më bie rruga të shkel dhe në hënë,
Atje buzëqeshja, mbase më bëhet këngë.
Më jep një buzëqeshje si trëndafil të bardhë,
T’i marr pak erë, kur të mbushem me mall.

RACË FISNIKE

Nën këtë diell
E mbi këtë dhe
Sy më të bukur s’kisha parë.
Vezullim,
Shkrepëtimë,
Rrufe
( S’besoj njeri të kenë vrarë).

Shih:
Perkulin kokat drurët,
Gjak u skuqën tulipanët.
Si të gjallë u bënë drurët,
Ngriu cinka majë manit.

Racë fisnike,
Racë krenare
Shtat selvi, flokët hënor.
S’ka si vajzat e kësaj ane,
Nën këtë diell, në këtë sinor.

DASHURI

Ç’qenke ti për mua,
Ç’qenke, dashuri!
Zëmrim i fajkoit në një natë me shi.

Hapsirë e pafundme,
Drithërimë acari,
Fërngëllimë bore në mes të beharit.

Fluturim në erë,
Pëllumb përmbi blir,
Lot kristal i kripur, zambak erëmir.

Nën mbretërinë tënde rri nënshtruar bota,
Ndritet errësira,
Si fllad bëhet shqota.

Pa madhështinë tënde ç’kuptim ka njerëzimi,
Do mbetej si bokë,
Kredhje pikëllimi.

Ç’shije kishte jeta pa pushtetin tënd,
S’do të kishte tinguj,
S’do të kishte këngë.

Ç’qenke ti për mua,
Ç’qenke, dashuri!
Laureshë e trembur në një natë me shi.

Zë i thellë i gjakut,
Rrahje e dhimbshme gjiri,
Akull edhe prush mbi flatra zefiri…

LERMË !

Lermë të t’i puth një çikë
Ato buzë ngjyrë kërmëzi!
Sy i kaltër që sa fike
Kurmin zjarr e prush ma ndezi.

Lermë de, se do të vdesim,
Do të kalbemi nën dhe!
S’do ta shohim më mëngjesin,
Në purpur si shkrin një re.

S’do ta shohim si çel molla,
Si lind dielli në prarim,
Si shpërthejnë bisqet e njoma,
Vesa përmbi bar si ndrin.

Lermë të të puth në buzë!
Lermë të të puth në sy!
Kup’ e qiellit krejt e bruztë,
Ra përmbys edhe u thye.
***

Te burimi rrëzë malit,
Nga hutimi m’u mek zemra.
Ishja djalë, bash i djalit,
Zjarri më digjte përbrenda.

Kur u ktheva te burimi,
Më rrëzuan syt’ e kaltër,
Prap u meka nga hutimi,
Aty zemrën paskam pasur!

PAS VITESH

Zë kërkoj gjurmë të zbrazta,
Bregut të lumit në harrim.
Nën shelgun lotues u ndala
(Mos fle këtu kujtimi im?)

Syt’ i mbyll për të ëndërruar,
Nat’ e artë e prillit shket.
Ato gjurmë duke kërkuar,
Mbeta si guak nën shelg.

Zë kërkoj në breg të lumit,
Hën’ e zbehtë zbret mbi bar.
Prill, o prill, këtu më humbi
Ylli i zjarrit të parë.

* * *

Ç’emër t’i vë,
Ç’emër, vallë,
Nën këtë shelg flokëlëshuar:
Yll që bie si në përrallë,
Tjetër fat duke kërkuar.
Luleshqerrë herbariumi,
Hën’ e humbur në shkretëtirë.
Zë kërkoj sot ato gjurmë,
Bari sipër u ka mbirë.

MBI QERPIKËT E MI

Push i mjelmës bor’ i bardhë
Drithërohet mbi qerpikë.
Dale,- them,- pak erë të marr,
Të të prek,
Të puth një çikë.

Me këto flatra pjalm’ e dritë,
Me këta sy liqej të kaltër,
Duf i dehur çmendurisht,
Horizontet ka përflakur.

Në mundesh,
Lermë, mos ma prish,
Mos më rri si mjelmë tulatur!
Ah, ky prush, më djeg, më grish,
Me lak rrezesh më ka kapur.

Edhe bëhem krejt i gjethtë,
Kapërcej kaçubet gri.
Vetëm pak, të lutem, hesht,
Ulur mbi qerpikë më rri…

GRUA E DASHUR

Grua e dielltë e viseve të mia!
Me thjeshtësinë tënde rrezaton bukuri.
Në hijet e floknajës sate erëmon dashuria,
Nga goja jote e ëmbël drithërojnë puhi.

Grua përrallore e viseve të mia!
Në buzën tënde ndjeva shijen e lëngut të qershisë,
Ndjeva si më rridhte në trup një ujëvarë,
Ndjeva vezullimet farfuritëse të kënaqësisë,
Rashë në ekstazë për herë të parë.

Grua plot hire e viseve të mia!
Në lëkurën tënde të butë ndjeva shijen e frutit të pjekur
Në syt’ e tu qiellorë pashë të parët yj si perla.
Pak, oh, sa pak kohë na ka mbetur,
Gjer të na përfshijnë flatrat e stuhive të verdha!

Grua e zjarrtë e viseve të mia!
Magjia jote parreshtur më gjuan me rrufe.
Në vjeshtën e floknajës sate më mbuloftë hija,
U bëfsha si hi… u bëfsha si re.
Grua e dashur e viseve të mia!
Në syt’ e tu m’u ndez e m’u shua dashuria.

JASEMINI

Thonë për lulen jasemin,
Thonë që iu thaftë goja,
Se nuk na qenka aq fin,
Se nuk qenka e përsosura.

Thonë për lulen jasemin,
Që çel plot yje të bardhë,
Se s’na qenka e arrirë,
S’ta mbush syrin në të parë.

Po unë s’mendoj si ata,
Ndryshe shohin syt’ e mi,
Jasemin e tjetër s’ka,
Plot aromë për dashurin.

DY BRIGJET E LUMIT

Unë në breg të lumit shkoja,
Ti shkoje në bregun tjetër,
Si dy zjarre,
Si dy xixëllonja,
Anës lumit tonë të vjetër.

Unë u shtanga në njerin krah
Ti u shtange në krahun tjetër,
Midis nesh u gjend një vah,
Pak u lagëm,
Për t’u pjekur.

Tani lumi ka vërshuar,
S’shkohet zhveshur nëpër vah,
Duhet rrugë për t’u takuar
Tek burimi
Atje lart.

* * *

Sa pyetje reve u kemi drejtuar,
Reve të hirta në shtegtim,
Gjysmë të ndezur,
Gjysmë të shuar,
Gjer mbërritëm lart në burim.

AJO

Ajo iku…
Fluturoi
Si të ish zogëz e artë.
E mori në sqep fajkoi
E përcolli diku larg.

Më la dritën,
Më la hijen,
Më la drithërimë në gji.
Edhe iku…
Larg… larg…
Ku s’e gjen më dot njeri.

NIMF’ E TRILLTË

Si zambak i rënë nga qielli,
Syt’ e kaltër,
Flokët e verdhë,
Trëndafila- rreze dielli,
Me buzëqeshje e mbështjellë.

Edhe thirra,
Eh, sa thirra,
Po askush nuk më dëgjoi.
Vetëm cinka nëpër vidha
Flatrat rrahu e këndoi.

Vetëm cinka
Zog i dashur
Ma kuptoi trillin tim.
Shkuan vite… ato flatra
I kujtoj sot me mallim.

* * *

Eh, sa shumë më plagosi
Nimf’ e trilltë e rënë nga qielli!
Plumb i kaltër më ra gjoksit
Dhe në gjoks për jetë ngeli.

MOS MË PUTH!

Mos më puth,
Mos më puth,
S’kemi kohë për t’u puthur.

Nëpër mjegull,
Nëpër muzg,
S’gjen folenë thëllëz’ e bukur.

Mos më puth,
Mos më puth,
Se më deh mare e puthjes.

Kush e ka sajuar, kush,
Mjaltin dhe prushin e buzës?

Mos më puth,
Mos më puth,
S’kemi kohë për t’u puthur.

Ta kërkojmë nëpër muzg,
Siç kërkon thëllëz e bukur.

III

BISK LEGJENDE

BISK LEGJENDE

Kapërceva nëntë male,
Nëpër borë,
Nëpër shi.
Zemër më dha një sorkadhe,
Forcën më dha një dori.

Isha dem i fuqishëm,
Isha si kreshnik legjende.
Me një gisht përkulja pishën,
Një burim shterja me ëndje.

Sisë piva në nëntë Zana,
(Për të puthur pata një)
Shkundja tërë pyllin me thana,
Hë, më thoni, ç’t’ju them më?

Gjithë këto janë të vërteta,
Ashtu siç e thotë legjenda.
Tani që më zuri vjeshta
I dyshoj:
Më duken ëndrra.

ËNDRRAT

Ëndrrat dot s’i prek njeriu,
Bën t’i prek
E s’i prek dot.
Herë i vërtiten si flutura,
Herë i flatërojnë si zog.

Ëndrrat e ndjekin njeriun,
Edhe kur i vuan shpirti.
Nën ca re purpur të ndezura
I del Zeusi
Dhe Sizifi.

Ëndrrat e trazojnë njeriun,
Nuk e lënë të flerë i qetë.
Herë i shfaqen si ariu,
Herë i gumëzhijnë si bletë.

Fle mbi ëndrra,
Fle nën ëndrra,
Gjersa fle gjumin e madh.
S’di, atje, i mbyllur brënda
Gjen një va, një shteg, një gardh?!

ËNDRRA E LEJLEKUT

Lejleku tek ngrohte vezët në fole,
Pa majës e malit si fekste një re.

I lindi dëshira e kaltër: sikur
Të bënte mbi të një çerdhe plot nur.

Të lindte ca zogj të bukur qiellorë,
Praruar me rreze mbi malin me borë.

Ca zogj të artë, përrallorë, gjithë dritë,
Pa ëndërr lejleku në çerdhen mbi vidh.

* * *

Hijet e natës
Dhe hijet e fjalëve
S’e përkthejnë dot monologun e valëve.

As bregu që puthet me to në përjetësi,
S’e kupton fjalën sublime “ dashuri”

Prandaj duhet drita,
Prandaj duhet dielli.
Reflekse pasqyrash: deti e qielli.

Sa më shumë rreze
Sa më pak hije
Ëndrra bëhet zhgëndërr; purpur dashurie.

E ËNDËRRTA IME

Kam qenë fluror me ty, e ëndërrta ime,
Të kërkoja në qiell e ti erëmoje në tokë,
I rrokja si deshët muzgje e agime,
Yllnajat përplasja për ty kokë më kokë.
Si ylber rrezëlleje fare pranë meje,
Unë si i lenë humbisja diku larg,
Shaluar mbi shpinën e një reje,
Në të perënduar të diellit merrja flakë.

Tani e kam kuptuar, por është tepër vonë,
I bërë pako për metronë e përtejme.
Kohë për t’u korrigjuar njeriu gjen gjithmone,
Po s’di a e gjen dot kohën për prehje?

***

E ëndërrta përthyhet në syt’ e shqyer të pellgjeve,
Në gollet e saj retë e hirta bëjnë fole.
Ku e gjen njeriu, ma thoni, pak prehje
Në këtë tokë të lashtë a sipër mbi re?
Ku i gjen fantazitë e zeza, të kuqe, të verdha,
Pas xhamave të një vetrine a pas një gardhi?
Gjithë jetën u rropata, gjithë jetën u enda,
Po dot s’e dallova shenjtin nga lugati.

Kam qenë fluror me ty, e ënderrta ime,
Shtegtar pa fat robëruar pas një krille.

ËNDËRR PREJ VESE

Ëndrrat e para më qenë të mira,
Edhe pse m’u thanë i dua prapë,
Se shpesh më nxirrnin nga errësira
Se shpesh ma bënin gjumin të artë.
Ëndrrat e para, dritëzat rinore,
Zjarre të ndezur në mes të stuhisë,
Edhe pse u dogjën netëve dimërore,
Mbetën flakërima të kaltra të dashurisë.

***
Piskamën time nëpër terr
S’besoj se e dëgjoi kush,
Vetëm një cinkëz barkëverdhë
Zëngjirur qau mbi bush,
Dhe tok e pritëm të çelë agimi
Me buzeqeshjen e ylbertë.
Me lot vese e gëzimi
E pamë terrin si u tret.

***
Ah, kjo cinkëz, kjo rreze ëndrre,
Që më ndjek në diell e shi,
Si një kulpër lulemerme
Më pushtoi që në rini!

Në pikëllim që rreze shprese,
Në hare qe lot gezimi.
Cinkëz moj, ëndërr prej vese
Veç tek ti gjeta shërimin…

ZGJIMI

Zgjohem e zgjas duart drejt qiellit të kaltër,
Era mërmërin e hyn zgavër më zgavër,
Ëndrra ime flutur, eja sa më afër.

Sa dola përjashta, lava sytë me dritë,
Dielli puthte pemët krejt i lakuriqtë,
Furshullimë e barit, fishkëllimë në shpirt.

Një ëndje e ëndërrt, që s’e kam parë kurrë,
Brof si lauresha, pupthi, gur më gur,
Mbahu bre, më thotë, mbahu, në je burrë.

Zgjohem e zgjas duart ëndrrën për të kapur
Drejt një horizonti të ylbertë, të hapur,
Duke mërmërirë, duke u përflakur.

Zgjohem, ajër qelqor, mbështillem me diell,
Dashuritë e mia kaltërojnë thellë,
Puthen pranë meje, puthen lart në qiell.

Zgjohem, shumë kam fjetur, edhe e marr shtruar,
Pyellin poetik perkedhel me duar,
zjarr i dashurisë s’paskërka të shuar.

TROKITA

Tri herë në qiell trokita,
Jehoi treqind herë,
Sikur nga hëna zbrisja
Dhe bija në humnerë.

Askush nuk më përgjigjej,
E ku përgjigjet ëndrra?
Në pyllin që po digjej,
Po digjesha përbrënda.

Dhe brofa përmes flakëve,
Dhe thirra: “Jam i gjalle”
Pas xhamave si çafkë
Më shihte hën’ e bardhë.

Tri herë në qiell trokita,
Jehoi treqind herë,
Sikur në ëndërr isha
Ku tjetër, mor i mjerë?!

***

Vetëm në ëndrra jam i lirë
Në këtë jetë, si për çudi.
Bëhem shpend në kaltërsirë,
Bëj me nimfën dashuri.

Vetëm në ëndrra,
Ah, vetëm në ëndrra,
Bëra si ma deshi zemra!

MBRËMË

Mbrëmë
U bëra si fëmijë,
Sa dhe gjumi m’u bë fir
Ëndërroja sikur mblidhja
Luleshqerre në çair.
Sikur isha bërë me flatra,
Si skifter e si pëllumb
Edhe sillesha tërë gaz
Sipër fushës së pafund.

Mbrëmë
U bëra i vogël fare,
Sa dhe gjumi më braktisi
Mora hënën dhe e vara
Si bucelë në degë të lisit.

Edhe piva sa u deha
Jo raki, po qumësht hëne.
Zëmrën shkula,
Ballin theva,
Rashë mbi krahët e një kënge.

***

Agimi i shkundi supet,
U drodhën lulet në çair.
Unë i lodhur, i pagjumë
I them ëndrrës lamtumirë !

KALI

Me fre në gojë mbeti gjithë jetën
Me shalën ngrirë përmbi shpinë
Dhe ujin e pinte në ecje,
Në ecje e hante tagjinë.

S’e lanë të lirë ndër livadhe,
S’e lanë të bridhte kurrë azat,
Po me të katra nëpër male,
Po me të katra dit’ e natë.

Ku kishte kohë të puthte lulet,
S’i erë vinte, shkonte si erë,
Gjersa iu mpinë të ngratit gjunjët
Dhe s’mbante dot as shalë, as fre.

Dhe kur u plak,
U bë gërdallë,
I thanë: Shko, jeto i lirë,
Bridh ku të duash në mëhallë,
Bridh ku të duash në çair!
Kur dhëmbët krejt i kishin rënë,
Kur gjunjët krejt i ishin mpirë.
Me turfullimë mënjanë lënë,
E shprehu dhimbjen kafsh’ e lirë.

***
Unë po iki, vijnë të tjerët
Sipër muzgjeve të artë,
Jeta ime në të errët
Nëpër zheg, shi e baltë,
Nuk e di se çfarë do të thonë,
Çfarë do të thonë s’dua ta di,
Mbetur pa dhëmbë në gojë,
Jetoj fundin në liri.

***

Ishte një kalë i bardhë,
Shkelte mbi një rrugë të artë.
Kishte dalë nga një përrallë,
Nga patkonjtë nxirrte flakë.

Dikush tha: është Pegasi,
Dikush tha: është sajesë kali,
Dikush tha: zbriti nga Marsi,
Dikush tha: zbriti nga mali.

Tek dëgjoja këto zëra,
Më zu gjumi rrëzë malit.
Kur u zgjova, më la ëndrra,
Veshët m’i lëpinte kali.

NËPËR MUZG

M’u zvordh jeta prapa kalit
Jo… io… duke thirrur,
Në dhiaren brinjë malit
Në të hipur,
Në të zbritur.

Jetë i thënçin…
Unë dhe kali
Dhe në zheg, dhe në shi,
Vuajmë plagët e një fati,
( Fati – kafshë, fati njeri ).

Ecim… ecim…
Pa e ditur
Ecjen tonë të pafund.
Në të hipur, në të zbritur
Në dhiare nëpër muzg.

TROKU I DRUNJVE

Këtu
Pranë nesh
Ka lindur kali,
Që tmerroi gjindjen ndër shekuj.
Trok i drunjtë me stisje djalli,
Po ai dinak ka mbetur.

Vërtet
S’ndjehen hingëllima
Nën pushtetin e ullinjve,
Po gjarpërinj me sy si vrima
Shkasin tinas nëpër hije.

Dikush thotë:
“ S’është më i pari,
Kohërat, ujërat kanë ndryshuar,
Bëhem shurdh si fij’e barit,
Po kurrë sy i mjegulluar.

NJË PELË E BARDHË HARBON NË MUZG

Një pel’ e bardhë harbon në muzg
Dhe hingëllin,
Dhe krifkën shkund.

Kë vallë ajo kërkon me ngulm?
Kë vallë kërkon nëpër lëndinë?

Një pel’e bukur,
Një kafshë fisnike,
Me gjuhë muzgun e lëpin.

Mbase në sy zë i fanitet
Një kal’ i artë në vezullim.

Një pel’ e bardhë harbon në muzg
S’i mund të shkosh pa i vënë re?
Dhe hingëllin,
Dhe krifkën shkund,
Dhe këmbët i përplas përdhe.

***
M’u bë sikur ngisja një pelë të bukur,
Pastaj u shndërrova si lule, si flutur,
Pastaj u rrëzova si petale mbi bar,
Pastaj si valëz e bardhë mbi valë,
Pastaj u zgjova … tingëlloi një zile,
Ah, ëndërr çapkëne ma bëre me hile!

ROSINANTI

Dielli u trëmb në stacionin e fundit,
Në metrat e fundit u rrëzua elefanti,
Mbi një pllajë të thatë ngjyrë plumbi
Trak e truk shkon Rosinanti.

Mban mbi shpinë mullinjtë e erës,
Freri i ka rënë përtokë.
Askërkund nuk sheh njerëz,
Vetëm një kalorës çalok.

Në të djathtë një lis i djegur
Në të majtë një shkurre e tharë
Ec e ec e kërko shtegun
Dhe s’e gjen, djalli ta marrë!

***

Një hidalgo bërë skelet
Si fantazma del mbi varr.
Ulurin, çirret, bërtet,
Sa sheh Rosinantin gjallë!

Kjo që them, s’është fantazi,
E kanë parë mbi këtë pllajë.
Dhe i vdekur del ai
Del ai, djalli ta hajë.

KURMI IM

Me pesë shpata më kanë plagosur,
Sot më bien me pesëqind.
Zëmra ime!
Trupi im!
Paske dhimbje të pasosur!

Kup’ e qiellit në pesë copa,
Muzg i zymtë në pesëqind,
Heq e vuaj mbi qefin,
Në trembëdhjetën u plagosa.

Kup’e qiellit çarë e thyer,
Gjak e lot në çdo agim,
Dhimbja ime!
Kurmi im!
Perballë dallgëve rri mbërthyer.

EMBLEMA IME

Ku është Emblema ime?
Toka ime,
Fisi im?
Bërë copa e thërrime,
Ndaj thërras e jap kushtrim.

Ku është Emblema ime?
Trup e shpirt e gjymtuar
Mjaft me përralla
Dhe premtime,
Ky mashtrim na ka kushtuar.

Ku është Emblema ime
Tempulli i të vdekurve
Dhe i të gjallëve?
Vëllai im, bjeru borive,
Mbaje nderin e të parëve!

Ku është Emblema ime
Shqip u flas a më dëgjoni?
Shihni si zemra më dridhet
Po më çahet kraharori.

KËTIJ TEMPULLI I PËRKAS

Nuk e di kujt i përkas:
Neandertalit.
A Kromanjonit?
Po një gjë e kam të qartë:
Linda fare pranë Tomorrit.

Këtu lindi babai im,
Këtu gjyshi e stërgjyshi,
Folën shqip, padyshim,
Bujarisht ky dhe i yshti.

Ndaj u them me zë të lartë:
Jam shqiptar e bir shqiptari.
Këtij tempulli të artë
I përkas e jam i pari.

AHU

Nuk jam lisi në kërthiz të pyllit,
Nuk jam frashëri,
As mështekna,
Por një ah te kapërcyelli,
Që mbart gaze edhe brenga,
Që e ndjen flladin i pari,
Që i pari e ndjen ngricën.
Jam ahu që pret udhëtarin,
Që mban në pëllëmbë cinkën.

S’jam i madhi,
As i vogli,
Dru si gjithë drurët e pyllit.
Zogj e kafshë mua më njohin,
Syt’ e bukur këtu mbyllin.
Syt’ e bukur këtu çelin,
Mbi këto degë, nën këtë kurorë.
Jam një ah në pyll, i mjeri,
Pres, përcjell në zheg e borë…

Nuk jam lis,
As shkurre e pyllit,
As kam qënë ndonjëherë,
Por një ah te kapërcyelli,
Që pres dimër e pranverë.

PAK

Pak vjeshtë mora,
Pak pranverë,
Pak dimër plot me shi dhe erë.

Dhe bëra një përzierje stinësh
Mes dy kodrash,
Mes dy gjinjësh.

Pak qiell mora,
Pak ylber,
Pak perëndim purpur përzierë.

Bëra prushe dashurish
Mes ullinjve,
Mes qershish.

Pak gjëra mora,
Eh, sa pak.
Nga ato që rrinin qark.

SYTHET

Së pari
Çelën sythet
Si një bekim qiellor,
Pas tyre gjuh’ e gjetheve
Lëpin ajrin qelqor.

Kudo
Shpërthen blerimi,
Shpërthen, djalli ta marrë!
Në atë afsh shkëlqimi
Sajohet frut i parë.

Ja, pra,
Se çfarë na qenka
E puthura e parë,
Nga sythi fillin zënka
Dhe deh blerimin mbarë.

Së pari
Çelin sythet,
Pastaj buzëqesh blerimi,
Si një bekim hyjnor
Përtrihet mbarë njerëzimi.

ATY

Aty ku fërfëllon si thëllëzë poezia,
Aty ku turfullon e flatëron Pegasi,
Aty ku lulëzon si nuse qershia,
Bëhem i ëndërrt e fluturoj nga gazi.
Më bien petale të bardha mbi supe,
Unë si dhëndërr, ajo si nuse.

Aty ku arom’ e jesemineve deh dhe gurët,
Aty ku muzik’ e manushaqeve bëhet erë,
Aty ku harlisen dasmorët si drurët,
Aty bëhem qingj e të ulem në prehër.

Aty i fluturt të vij nga larg,
Pak i malluar … i turpëruar pak.

Aty ku bëlbëzova tingullin e parë,
Aty ku hapin e fundit dua të hedh,
Aty ku me vesë mëngjesore jam larë,
Aty mbi bar dua të bie si gjeth.

Aty ku linda dua të vdes,
Në altarin tim stërgjyshor, o njerëz!

IV

MONOLOGJET E STATUJËS

MONOLOGJET E STATUJËS

Me vdekjen kam luftuar këtë natë,
Me dallgët kuçedra jam përplasur,
I verbër në mes të vebërve,
I pafat,
Detin savan e varr kam pasur.

Ranë mbi mua gjëmimet e përgjakura
Ranë mbi mua ulurima dallgësh në tërbim,
Ranë mbi mua ortekë bore,
Me to u përplasa,
Dhe mbeta mes tyre statujë në agim.

Këtu, në këtë tmerr, më zuri nata e vdekjes,
Këtu, në këtë det morg me emrin Jon,
Pse ky fat i zi ?
Pse kjo heshtje ?
Pse, edhe i vdekur, ju lë këtë monolog?
Me vdekjen kam luftuar këtë natë,
Vetëm pesë kilometra nga bregu im.
U bëtë shurdhëmemecë,
Në terr më latë,
Mes dallgëve-kuçedra në tërbim.
***
Copëra makthesh dridhëse
Përplasen me dallgët e ngrira,
O zot, pse m’i dhe për hise
Këto çaste të vështira !
***
Ju s’e dini
Ç’është një djalë
Deti-bishë duke e kafshuar,
Dhëmbë për dhëmbë, dallgë më dallgë
Me arinj të tërbuar.

Po ta dinit,
Do të vinit
Gjithë bujë e gjithë gjëmë,
Jo si shteti që s’është shtet,
Po më la të ngrij në këmbë.

Ju s’e dini
Ç’është një djalë
Gjithë ëndrra e gjithë këngë,
Që luftoi me bishat-dallgë
Që luftoi e ngriu në këmbë.

***

Ka orë që flë në një ëndërr me vdjekjen:
Kur ajo më përqesh e përqesh dhe unë,
Kur unë dua të hesht, ajo e thyen heshtjen,
Kur unë bëhem erë ajo bëhet furtunë.
Ka orë që fle në një ëndërr me vdekjen:
Unë e kam për herë të parë,
ajo kështu e ngrys jetën.

***

E urrekam sonte detin
Plot me dallgë, erë, shi,
Që na ngriu së gjalli njerëzit
Për pak bukë,
Për pak liri!

Kjo që them nuk është e marrë,
As absurde,
As mister.
Deti ynë na u bë varr
Si në dimër,
Si në verë.

E urrekam sonte detin,
E mallkoj,
Ndiej neveri !
Nëntë janar 2004
Ëndrra si statujë u ngri.
***
Ti, o lumë, o lumi im,
Di shumë gjëra që s’i dimë.
Rrugën tënde duke ngarë,
Gaz e gjëmë ti ke parë.
Vetëm kur të biesh në det
Një minutë rri e hesht.
Mbaj pak zi për djalin tënd,
Si statujë mbi dallgë u gdhënd.
Ti, o lumë, o lumi im,
Detin pata për qefin.

***
Hiqeni myshkun nga sytë,
Hiqeni dyllin nga veshët,
Deti ynë po na mbyt,
Ndaj, të lutem, vëlla, mos hesht !

Ndale lumin që vërshon,
Mos t’i çajë brigjet e brengës,
Deti ynë, ah, Deti Jon,
Varri im,
Qefin i ëndrrës !

9 – 10 janar 2004

NË PALCË MJERIMI

Të jesh poet në palcë mjerimi,
Do të thotë të zhvishesh lakuriq
Në mes të borës,
Në pik të dimrit,
Në skenën pis të pabesisë.

Të jesh poet në palcë mjerimi,
Do të thotë ta keshë shtëpinë mbi varre,
Të mbledhësh lotët e mjerimit,
Të çjerrësh maskën e të marrëve.

Të jesh poet në palcë mjerimi,
Do të thotë t’i biesh tamtamit fort,
Të bëhesh flamurtar agimi,
Të shkundësh gënjeshtaren botë.

Të jesh poet në palcë mjerimi,
Do të thotë të zhvishesh si lisi në vjeshtë.
O zot, ndihmomë,
M’u sos durimi,
Mes kalbësisë si mund të hesht?!

***

Çdo gjë tashmë u bë e qartë:
Qendra shkelqen
Zymtojnë periferitë
Pa bukë, pa ujë, pa rrugë, pa dritë,
Një agim i uritur,
Një muzg që jep shpirt.

Çdo gjë tashmë u bë e qartë:
Sojsëzët mbi kuaj,
Sojlinjtë në baltë.

***

Atyre
Që s’më deshën kurrë,
Me urtësi u them dy fjalë:
Gjithë jetën time mbeta burrë,
Me djallin nuk u bëra palë.

Atyre
Që m’u hoqën miq,
Me urtësi u them dy fjalë:
Gjithmonë u ruajta nga armiqtë,
Po ju më gllabëruat të gjallë.

Atyre
Që u rashë në qafë
Pa e kuptuar se përse
Me urtësi u them dy fjalë:
U bie në gjunjë… nëqoftëse.

BALADË

Ka filluar të bjerë pluhuri i harrimit në këtë qytet,
S’të njohin më as gurët e shtëpisë,
As nëna e gjorë, që çirret e bërtet,
Mes mjegullave të trishtuara të zisë.
Sepse ti na ike… ike thellë, miku im,
Hyre në armatën e të larguarve të kësaj bote,
Kalbesh e kalbesh, i mbledhur me qefin,
Shtegtar kafkëshpuar, Ante ndër mote.

Do të vijë pranverë e zezë prapë,
Askush s’do ta shohë fytyrën tënde të bukur,
Kafshojmë një ditë… Gërryejmë një natë,
Po s’të gjejmë askund… Ku na ke humbur ?
Askush s’të njohka në këtë qytet,
Sa shpejt të harruan , miku im, sa shpejt!
I veshur me të bardha si kalorës i shenjtë
Mbi baladë hipur, nga balada zbret,
Duke na treguar me gisht Pilatin e shekullit XX.

Ka filluar të bjerë pluhuri i harnimit në këtë qytet
( Pluhur mbi të gjallët e mbi të vdekurit )
Vetëm nëna e zezë jep kujën, bërtet:
Mallkon vrasësit e shekullit.
Askush s’të njeh më, o miku im, askush,
Ndaj hodha mbi baladë trishtim e prush
Dhe thirra për ta shkundur këtë moçal harrimi:
Alarm! Alarm, o njerëz ! Duarkryq mos rrini!

Këtë baladë ia kushtoj shokut tim Bashkim Shkurtit,
Vrarë pas shpine më 11 maj 1998 nga një dorë barbare.

BALADË

Në këmbëzën e urës,
Strukur në strehë,
Nata dimërore pamëshirë e rreh.

I thyen kockat,
E kafshon me dhëmbë
Në buzët e thara, në duar, në këmbë.

As sytë dot s’i mbyll.
Nën qiellin si morg
Sheh ëndrra të ngrëna, të hedhura përtokë.

Sheh sy të ngrirë,
Sheh veshë të prerë
Sheh natën e akullt si frigorifer.

Po kush do ta dijë?
Po kush e ka parë,
Njeriun kruspulluar mbledhur me ambalazh?

Në këmbëzën e urës u gjet në mëngjes
Si pikëpyetje e ngrirë,
Si pikëçuditje, o njerëz !

BALADË

“ Dora e pabesë,
Dora e pabesë”
Tha edhe u pre në mes .

Pranë lisit,
Pranë burimit
Ra në krahët e amshimit.
Dielli drithërimë ndjeu,
Qielli syn’ e kaltër shqeu,

“Dora e pabesë,
Dora e pabesë”
Tha edhe u pre në mes.
***
Jet’ e tij,
Jetë skëterri,
U zvarrit qark një Ferri.

Në mos ishte Ferri vetë
Më i hidhur … më i sertë.

Po përse një fund i tillë?
Veten pyet i lashti lis,
Ah, ç’e vranë si një krillë,
Pse e deshi këtë vis!

NJË TRËNDAFIL NDËRROI JETË

Një trëndafil u këput nga ne,
Një mik i mençur e i mirë,
Një ditë vjeshte plot me re
Na iku…
S’na tha as lamtumirë.

Në buzë mbrëmje e zbritëm në varr,
Psherëtinte era,
Breronte shi
Në rrëzë të Dajtit, atje në Shtufinë
I thamë zëshuar: natën e mirë!

Kopshte të kaltra sajonin retë
Mes shatërvanëve lart në qiell,
Një trëndafil ndërroi jetë,
Qe vjeshtë e vonë me shi e erë…
***
Një jetë është e vërtetë
Dhe tjetra është si ëndërr.
Po cila është prej tyre,
E gjen ti dot, moj zemër ?

NËN BAR

A e di kush fle këtu poshtë ?
Sipër drithërohet bari.
Heu, sa njerëz ushqeu kjo tokë,
Tani nuk u gjendet varri !

Janë të vjetër…
Shumë të vjetër,
Vijnë të tjerë në varrezë.
Si do të jetë bota tjetër,
Më e bardhë e më e zezë ?

Se këtë e shohim vetë,
Po e shkruajmë në lëkurë.
Vijnë retë,
Ikin retë

Qyqja drithëron mbi gur.
A e di kush fle nën bar ?
Me kujdes bre, kur e shkel !
Ja, këtu ka qënë një varr,
Një zjarr këngësh, një zabel.

ZHGËNJIM

Jam i mardhuri i fundit që kam kuptuar
Se ai që udhëheq dimrin është djalli vetë,
Që kopësit e çkopisit këmishën e krimit me duar,
Që bën të vërtitet çmendurisht ky planet.

I fundit kam qënë dhe i fundit mbeta
Ushtar i virtytit,
Kundërshtar i vesit,
I mashtruar pabesisht nga shkëlqimet e verbëta
Që kërthi i njomë në syth të mëngjesit.

Jam i mardhuri i fundit i dimrit të fundit,
Që më shtrydhi dhimbshëm panxha e mashtrimit
Midis të gjallëve te vdekur,
Midis memecërisë dhe llumit
Kalita krenarinë në kudhrën e durimit.

Jam i mardhuri i fundit,
I fundit qofsha
Në kapërcyell te shekullit pas dimrit të gjatë,
Që dhelpërisht u mashtrova, po kurrë s’u mposhta
Mes stuhive të flladitura të demonëve dinakë.

ZGJIDHJA

Rrokulliseshin gurët e malit,
Një stuhi ndiqte stuhinë.
Midis ëngjëllit dhe djallit
Zgjodha murgun –
Murgzinë.
Zgjodha murgun –
Zgjidhje e marrë,
Pa përfillur rropullimën.
Mali si budall i vrarë
Qiellit i kish kthyer shpinën.

Sa naiv,
Sa i paditur,
Mes stuhish zgjodha murgun.
Rrotull ujqrit e uritur
Hanin hënën, pinin muzgun.
Kur një zë : Jeto a vdis
Zgjidh e merre në rrokullisje!
Midis ujkut e stuhisë
më e mira që të vdisje.

Ndjej sërish rropama mali,
Ndjej sërish shkundje stuhish
humba ëngjëllin dhe djallin
Mbeta murg – përjetësisht.

FAT LEJLEKU

Prona kisha si të gjithë
(Pak më tepër se të tjerët )
Po m’i griu një urith,
M’i shkuli tërësisht nga rrënjët.

Heshta …
Krahët hapur si lejlek
Mbeta shtangur majë plepit
Zë çukas folenë me sqep,
Zë çukas kashtën e elbit.

Ky qe fati,
Fat lejleku,
Sqepi krejt si gisht i verdhë.
Mbi fole mbeta i shkreti,
Me tyl erërash mbështjellë.

AKREPI I HADIT

Kafshimi yt po më ndjek pas,
Më ndjekin pas hijet e tua.
Edhe pse banon në Had,
Ke lënë këlysh të tërbuar.
Në udhëkryq,
Nën samafor,
Në çdo skutë e trotuar,
Ke një sy e ke një dorë,
Ke një pasues të marrë.
Ke një lehje të çjerrë dhelpre,
Ke një ulërimë ujku.
Më kot thonë se ke vdekur,
Më kot thonë se je zhdukur.

Kandrrat nxore prapë në krye,
Prapë u dhe çmimin e parë.
Një litar të lidhur nyje
Na e sjellë sërish vërdallë.
Unë i shoh hiijet e tua,
Si akrepë pickojnë prapë,
Përsëri më bën të vuaj,
Edhe pse banon në Had.

PEZULL

Më ka mbetur varur dora
Në një gem të gjelbër prilli.
Ikën dita,
Ikën ora,
Ikën drita e një trilli.

Ëndrra – koh’ e papërlyer
S’e gjen dot pyllin e virgjër,
Thyhen shtigje,
Thyhen dyer,
Se bën zap bariu grigjën.

Më ka mbetur varur dora
Në një bisk të kaltër prilli,
Ah, sa keq,
Rrëpirën mora,
E s ‘gjej i gjori fillin!
***
Më thyhet rruga nën blire,
Pres një dimër, lë një verë.
Makthe hijesh më lëpihen,
Më vijnë pas, ..
Më marrin erë.

E kuptoj:
Po qaset fundi,
Çdo gjë ka një fund patjetër,
Prilli – trill krifkën shkundi,
Degën theu bli i vjetër.

DËSHIRË

Sikur të mundja t’i rrihja flatrat
Si lauresha drejt qiejve në agim.
Fushat t’i çikja, malet e kaltra,
Madhështinë e diellit në perëndim.

T’i bëja fresk pyllit të gjelbër
T’u shkundja pluhurin tempujve të lashtë,
Të shpupurisesha mbi tërshërën e egër,
Të rrokullisesha mullarëve me kashtë.

Mes blusë së qiellit dhe prarimit të tokës
Të bija në ekstazë, të shkrihesha në eter,
Përherë duke xixëlluar, duke fluturuar përherë.

Shpëtuar nga kthetrat e serta të ligësisë,
Nga mëkatet tunduese, nga qarja e dënesa,
Duke fluturuar jetofsha, duke fluturuar vdeksha.
***
Kur isha dash me brirë e këmborë,
Askënd nuk lija të më shkelte sinor.

Tani i plakur me brirë të thërrmuar
Në zgrip të greminës çapitem çaluar.

Dhe rroj me kujtime, këndellem me ëndrra,
Kafazin e kraharorit ma kërcënon zemra.
***
Në më pyesni,
Cila dukuri të ka tunduar në jetë?
Përsosja e lules, guri që s’flet.

ÇAPAT E PARË

Kam parë si çapitej një zambak i njomëz fare,
Si këmbët lakuriqe i hidhte ndrojtur mbi kalldrëm,
Askush s’e ndihmonte. Askush. Një buçe kalimtare
E lëpiu qetësisht në fytyrë e këmbë.
Dhe kjo krijes’ e braktisur s’ecte në shkretëtirë
As në xhunglat e Afrikës, kur bulurojnë bishat përreth,
Ku zhurmojnë buaj e bizonë, hipopotomë kaba e budallenj
Po në qendër të metropolit, te dera e bashkisë,
Ecën e bie … ecën e bie një zambak si shpirt.

Kjo dëshmi e gjallë s’ka ndodhur në ndonjë stepë,
Në ndonjë tjetër qiell, në ndonjë tjetër klimë,
Po në qendrën e qendrës, në shekullin e njëzetë,
Një fëmijë i zhveshur hidhte çapat e parë në agim.
***
Kam më se një gjysmë shekulli që vuaj të njëjtën dramë,
Që e njëjta gojë si kamare më leh pareshtur si qen,
Që rënkon i njëjti uragan i plagosur e bie e njëjta këmbanë,
Që e njëjta hënë mbi zambakët e trishtë hedh vrer.
Kam më se një gjysmë shekulli që vuaj e heq
Po ma kalb dalngadalë këtë shpirt, për dreq.

KY FAT

Në kërthizë të metropolit blihen e shiten lëkura,
Luhet poker, ndizen e shuhen ura,
Dje “sogllasna!„ sot “okej!„
“Pozhallusta, tavarish! „
“Pliz, mister Gej „!.
Shastisur nga katrahura,
Mbyllur në bunkierë,
Si tufan i fashitur fërshëllejmë si erë,
Mbetur jetimë në palcë të Europës,
Kafshuar, shtrydhur, në zgrip të gropës,
Krenarë, fismirë, buzë detesh, rrëzë malesh,
Në diell e në shi, mes brengash e hallesh,
Mes pyjeve të virgjër, të egër, paganë,
Kryq e tërthorë shekujve u ramë.
Në kërthizë të metropolit, në kthina e golle,
Luhet me djallin: fitove ? S’fitove?
Dhe mbetëm siç qemë : rebelë e jetimë,
Ky fat qënka shkruar për ty kombi im!

***

Lexomë, nëse do, lexomë, or mik,
S’do gjesh tek unë lisin biblik,
Dhe pse i lodhur, nen lëkurë thellë,
Me dritë dlirësie do të këndell,
Do të këndellë me aromën e tokës e detit,
Mes dialogut të sertë të dallgës me bregun,
Me parfumin e luleve qe s’lulëzuan kurrë,
Me deshirat e ngrira mbi shkëmbinj ‘ e gurë.

Lexomë, nëse do, or mik, or vëlla,
Si një mbishkrim të lashtë mbi një gur ne kala,
Që zjarret e shekujve si vragë e lanë,
Si dëshmi stoike e të parëve tanë,
Si fosile zambakësh mbi këtë truall fisnik,
Lexomë, nëse do, or vëlla, or mik!

NUK MË LENË DHIMBJET

Nuk më lenë dhimbjet t’i sodis lulet,
Hënën tek vozit në liqenin e spërkatur me yje,
Diellin kur del nga kreshtat e malit e mbi det ulet,
Kopen’ e uritur të kaprolleve tek rend ndër pyje.
Nuk më lënë dhimbjet të ndiej ndërrimin e stinëve,
Kur çarton hardhia e skuqet molla në degë,
Kur krihet era e verdhë e vjeshtës korijeve,
Kur dallgët dimërore përplasen në breg.
Nuk më lënë dhimbjet t’u besoj ëndrrave,
Zambakëve të valëve tek shuhen mbi rërë,
Shtegtimit te baladave, rrëqethjeve të këngëve,
Harabelave tek flenë ku nata t’i zerë.
Nuk më lënë dhimbjet ta gëzoj këtë jetë,
Që një herë më jepet, vetëm një herë.
U mplaka, u fishka, u bëra skelet,
Si era erdha e po shkoj si erë.
Nuk më lënë dhimbjet e plagëve të pathara,
Për të kuptuar pse vij e shkoj në zbrazëti,
Sa pa kripë e qeshura! Sa pa formë e qara!
Kalëroj mbi kalin e kohës si veri.
Nuk më lënë dhimbjet të vëzhgoj cinkën
Si flatron, si këndon, si humb në hiçësi
Ç’më mbetet prapa? Ca fjalë që dridhen,
Ca fërgëllima të pikëlluara nën borë e shi.
Nuk më lënë dhimbjet e kësaj bote kalimtare,
Në jermin e thellë të misterit të saj i strukur rri.
I mbyll sytë: një fluturim pëllumbash në qepalle
Nën mjë muzg të venitur, të beftë e zi.

STIN’ E VERDHË

Erdhi shpejt kjo vjeshtë me erë,
Erdhi shpejt dhe shkundi drurët.
Kudo gjethe,
Zogj të verdhë,
Si të marra marrin rrugët.

Pse trishtohesh nga kjo pamje,
Nga kjo zbehje e papritur?
Re të bardha shkojnë mbi male
Si lejlekë të uritur.

Pse zymtohesh a e di?
Të vjen pas dimër i egër
Nëpër borë,
Nëpër shi,
Nëpër një shtegtim të mjegullt.

Erdhi shpejt kjo stin’ e verdhë,
Shkundi drurët e nemitur.
Ku po shkon kështu, moj erë
Kaq e beftë,
Kaq e sfilitur.

LAMTUMIRË

Gjithmonë ka një lamtumirë,
Një rrahje flatrash në trishtim,
Një muzg zymtuar në mugëtirë,
Një shteg të thyer,
Të pakthim.

A ka kuptim të qash si qyqe,
Mënjanë, mpirë në një kënd?
Në pragje ndarjesh,
Në mëdyshje,
Qëndro si burrë, durimin gdhënd!

Gjithmonë ka një lamtumirë,
Një ikje si lejlek i bardhë.
Po për ku, o njerëz të mirë,
Po për ku, o njerëz të mbarë?!
***
Pemët u mbushën me gjethe,
Pylli u mbush me mushkri,
Po ti tek ne më s’erdhe,
Të mori vjeshta me shi.

Të morën fluturat e verdha,
Se ku të çuan s’e dimë.
Pemët u mbushën me gjethe,
Po ti … tej shtegut, pakthim.

BALADË

Veshur me rrobat e zisë
Doli e bukura në Breg të Lisit.
Ishte zheg.
Askush s’lëvizte,
As dhe bulkthi rrëzë plisit.

S’ishte koha e nizamëve,
As e tufëzimit s’ishte.
Bente ziqër në mekame
Një dervish midis dervishëve.

Duket,
Ishte ëndërr bari
E përzhitur në atë zheg.
Pjergulla gjethet i vari,
Heshti gjinkalla mbi shelg.

Buzët eshkë bërë vejusha,
Sytë si dy kupa qielli:
“ S’di,
Sa vjet sot i mbusha
Qëkur m’u errësua dielli.

Qëkur humba Zotin tim,
Zotin e trupit dhe të shpirtit.
Kot jetoj … Sa pa kuptim”
S’di a foli … S’di a klithi.

Sytë i mbylli edhe shkeli
Ëndrrën e barit në trishtim.
Atje qoftë! Atje ngeli,
Gjallë a vdekur në agim.

KUR?

Po kur, vallë, do të jem i lumtur?
Sa shumë kam pritur!
Sa shumë kam humbur!

Le të lulëzojë kudo pranvera!
Po mua, mes ngricave, më griu era.
Le të shkërmoqen gjethet e thara!
Mes tyre më humbën ëndrrat e para.
Le të ndrijë dielli!
Le të bjerë shiu!
Kuptoni si ndjehet i mpakur njeriu?
Po kur, vallë, do të jem i lumtur?
Se mjaft u lodha pas ëndrrës së bukur.
***
Unë i fundit e kam ndierë gëzimin
(Nëse kam pasur një çast të tillë)
I fundit kam zbuar trishtimin
I fundit natën e zezë kam gdhirë.
Unë i fundit kam kënduar me zë,
Zëri im i fundit jehonën ju lë.

HORIZONTI I NGRIRË

Dua ta thyej këtë horizont të ngrirë,
Dua, por jam i pafuqishëm!
Demi e rrëzon një mullar me brirë,
Era e detit në tërbim e shqyen pishën.
Dua ta thyej këtë horizont të ngrirë,
Sa dëshirë, sa dëshirë do të kisha,
Po duhen mijëra tërbime erërash,
Mijëra dema me brirë,
Mijëra shenjtorë dhe bisha.
Dua ta thyej këtë horizont të vjetër,
Ndërtuar ters me akull e hekur.
U gremis një shekull, trokon shekulli i ri,
Ngordhi një kuçedër, u ngjallën dy-tri
Dhe pyesim: ku vemi?
Dhe pyesin: ku qemë?
Nga Ferri dolëm a në Ferr vemë?
Dua ta thyej këtë horizont të ngrirë,
Dua, por kjo më mbeti dëshirë.

EC, O PLAK I KRISUR!

Dita shtyhet ngadalë,
Mbi kreshta mbrëmja shket.
Ku shkon,
Mor plak i marrë,
Kush sonte po të pret?

Mos, vallë, një hën’ e zezë?
Mos, vallë, një këngë cigane?
Apo do të pish verë
Diku, në një mejhane?

Dëgjoje kukuvajkën,
Këndoka si e dytë!
Atje një hën’ e zezë
Të pret e shqyen sytë.

Dita shkon zvarritur,
Nata shket rrëshqanë,
Ec, o plak i krisur,
Kapërce matanë!

NË MËDYSHJE

Te Parajs’ e zëmrës sime
Ruaj të dashurit e mi.
Lus për ta
E bëj flijime,
Bie në gjunj me nostalgji.

Bluaj ankthin tim kujisës
Shtegut të verbër i vetmuar.
Ah, se si më sillen tinëz
Moralthyesit e mallkuar!

Te lugin’ e Ferrit tim,
Nëpër zheg e nëpër shi,
Hiqen zvarrë papushim
Një mori me gjarpërinj.

Edhe rri krejt i vetmuar
Mu në breg të ankthit tim.
Mes Parajsës edhe Ferrit
Bëj durim e bëj durim.

Te Parajs’ e zemrës sime,
Te lugin’ e Ferrit tim,
Përtyp muzgje e agime,
Përtyp mall me pikëllim.

 

LËNDA

I. Udhëtim ne luginën e verdhë
1. Sot
2. Shtegu i artë
3. Bregu i brengës
4. Dita ime e kafshuar
5. Udhëtim në luginën e verdhë
6. Në varrezë
7. Pasmesnate
8. Bëhem gati
9. Hëna dhe retë
10.Zëri i zemëruar
11.Drama ime
12.Erdha
13.Kullim
14.Letra nga Hadi
15.Pleqëri e gjorë
16.Lotët e kaprolles
17.Kënga
18.Tim eti
19.Eja
20.O nënë
21.Nipit tim, Endrit
22.Gjurmë e artë
23.Vyshkje trëndafili
24.Çast i pikëlluar
25.Homeri
26.Cigani
27.Në Firence
28.Nëse…

II. Tulipani plak
29.Tulipani në maj
30.Ti
31.Puthja e parë
32.Një zë
33.Një kujtim i bardhë
34.Vajzat kthehen nga vreshtat
35.Zëmërimi i tulipanit
36.Thonë
37.A e ndjen
38.Në krahët e muzgut
39.Tulipani plak
40.Ah
41.Odisea dhe Penelopa
42.Erotike
43.Muzgu i vonët
44.Ato çaste
45.Vajz’ e ëmbël
46.Mbeta
47.E urta mështekn’ e bardhë
48.Ca gjinj të bardhë
49.Ulu pak këtu mbi bar
50. Shiu
51. * * *
52.Zë i ëmbël
53.Strehëza
54.Lëreni dashurinë!
55.A e mban mend
56.Ëndrra bjonde
57.Dialog i vonë
58.Në bregdet
59.Më pëlqen dashuria
60.Racë fisnike
61.Dashuri
62.Lermë
63.Pas vitesh
64.Mbi qerpikët e mi
65.Grua e dashur
66.Jasemini
67.Dy brigjet e lumit
68.Ajo
69.Nimfë e trilltë
70.Mos më puth

III. Bisk legjende

71.Bisk legjende
72.Ëndrrat
73.Ëndrra e lejlekut
74. E ëndërrta ime
75. Ëndërr prej vese
76. Zgjimi
77. Trokita
78. Mbrëmë
79. Kali
80. * * *
81. Nëpër muzg
82. Një pel’ e bardhë harbon në muzg
83. Rosinanti
84. Kurmi im
85. Emblema ime
86. Këtij tempulli i përkas
87. Ahu
88. Pak
89. Sythet
90. Aty

IV. Monologjet e statujës

91. Monologjet e statujës
92. * * *
93. * * *
94. * * *
95. Në palcë mjerimi
96. * * *
97. Baladë
98. Baladë
99. Baladë
100. Një trëndafil ndërroi jetë
101.Nën bar
102.Zhgënjimi
103.Zgjidhja
104.Fat lejleku
105.Akrepi i Hadit
106. Pezull
107. Dëshirë
108. Çapat e parë
109. Ky fat
110. Nuk më lënë dhimbjet
111. Stin’ e verdhë
112. Lamtumirë
113. Baladë
114. Kur?
115. Horizonti i ngrirë
116. Ec o plak i krisur!
117. Në mëdyshje

Redaktor: Sadik Bejko
Punoi në kompjuter: Brikena Laze
Izet Shehu

VETËM NJË GRUA
Roman

Parathënie

Në një rrëfim bisedor, apo i shkruar qoftë ky, merr shumë rëndësi toni që i përcjell ngjarjet dhe gjëndjet. Përmes ngjyrave të këtij toni vjen e regjistruar dhe e gjallë gjithë ajo tërësi bote gjer dhe hollësitë e saj, pra, gjithë sa përmban lënda që kumtohet. Regjistrat e këtij toni, ngjyrimet e tij, janë disi fluturuese dhe të pakapshme, pasi, në rend të parë, ne ia vemë veshin asaj që po rrëfehet. Si qenie logjike mund të jemi ose jo të një mendjeje me atë që na kumtohet, me atë që po flet. Por, në të dyja rastet, pa kuptuar, ndërhyn e na merr me vete, na ndjell e na lë shtang toni, i cili i jep rrëfimit një përmasë tjetër. Njoftimet mbi ngjarjet janë të përfshira në avujt, në ngjyrat, në pozicionimin e zërit të rrëfyesit. Ftohtësia apo vlaga e tonit janë jo vetëm sfondi, thellësia, po edhe shpejtësia a përkulshmëria e ujërave për nga rrëshqet, shtrihet a degëzohet rrëfimi. Njoftimet e këtj toni (disa njoftime ekstra) mund të na nguliten po aq sa edhe kumtet e drejtpërdrejta të rrëfimit që në vijim vizaton tipat, karakteret, ngjarjet. Këto mund të kapen më me lehtësi, mund dhe të analizohen prej logjikës sonë. Toni prapë mbetet aty, është brenda ngjarjeve, është edhe përsipër tyre.
E nisa me tonin e rrëfimit, se rrëfimtari në romanin “Vetëm një grua” të Izet Shehut është personazh i romanit. Është një burrë i moshuar, me plagë nga e kaluara, pastaj dhe një i lodhur nga e sotmja e Shqipërisë, nga shoqëria e ashtuquajtur e tranzicionit. Do s’do, me kalimin e viteve, mosha njeriun e vë në skaj. Si për protestë, në skaj dhe më përtej se në skaj e degdis veten e tij ky lloj njeriu. Për të mos e rënduar më vetveten. Një tërheqje jo për t’u fshehur, më shumë për t’u mbrojtur, për të mbrojtur thellësitë. Një liqen, një lumë, një park me pemë, një kafe e mënjanuar. Kjo lloj tërheqjeje kërkon prehjen, bukurinë, mbase dhe pak lëndë përmbajtësore që nuk lidhet domosdo me këto vise të qetësisë së përjetshme. Një marrëdhënie e shtuar me vetveten dhe e rrudhur me të tjerët. Pra, kërkohet pak poezi. Poezi që vjen nga fryma dhe pamjet e mjediseve, po edhe nga lëvizjet e brendshme që duan qetësim. Qetësimi, në mos ardhtë prej zbulimit të të fshehtave fisnikërisht të ruajtura së brendshmi, së paku, të vijë prej shfrimit të pengjeve dhe të gulçeve të së shkuarës. (Ja, kudo të shkojmë, kudo të futemi, nuk shpëtokemi dot prej vetes sonë). Shfrime të tilla çojnë nga pastrimi dhe tëharrja e së keqes që ka bërë vend brenda nesh. Këtë pastrim dhe çlirim nga barrët e kujtesës ku ta gjesh? Për më tepër kur brenda vetes ke shumë trungje që nxijnë.
Kështu hapet ky roman i Izet Shehut. Dy të moshuar, shtyrë në periferitë e një qyteti, ku me rrëfimet e njërit, vjen dhe çlirimi i tjetrit. Së paku, tashmë kaq gjë mund ta kenë. Të pinë një kafe lirshëm, të shëtisin nën pemë, ta zbrazin zemrën paq, pa asnjë pengesë, pa asnjë gardh, pendim a mëdyshje. Asgjë s’mund t’u merret për keq. Të këqijat e së shkuarës kanë qenë të tilla, sa, edhe duke i rrëfyer, edhe sikur të çlirohesh pak prej tyre, nuk i bëhet dëm askujt. Jo se në të sotmen amullia dhe e keqja morën fund. Jo, ato gëlojnë e të fundosin edhe sot. Por e sotmja nuk i prek më drejtpërsëdrejti këta të moshuar. Nuk u përket më atyre. Ky çift i poetizuar i dy të moshuarve vetëm sa do të zbrazet pak nga të këqijat e kohës së tyre. Vetëm kaq. Rrëfehen histori rrëqethëse, vizatohen gjëndje të tërheqjes dhe të simpatisë së fortë midis dy të moshuarve. Ky është sfondi poetik në fillim dhe në fund të romanit.
Rrëfimtari nuk e fsheh dalldinë e një simpatie të fortë që i rrëmben dy të moshuarit për njëri-tjetrin. Nuk e fsheh që e mirëkupton dhe e fal në të metat, madje dhe në mëkatet e saj gruan që sapo ka njohur. Kjo dalldi dhe ky mirëkuptim sikur e pastron dhe e dlir atë grua. Kjo e moshuar vazhdon ta dojë jetën, është ende e pashme dhe e do praninë e një burri në krahun dhe në jetën e saj. Është një grua, “Vetëm një grua”, siç na thuhet dhe në titullin e romanit. Një grua… E ka përbaltur jeta, është varrosur për së gjalli nga më të afërmit e saj, vetëm dhe vetëm se ka dashur kaq gjë: të jetë grua. Kështu i ka ndodhur asaj. Ajo asnjëherë nuk ka hequr dorë të jetë e tillë, ka dashur me patjetër të plotësojë, së paku, thellësitë e saj më themelore e më të pacipa: të gjejë një burrë që do ta kënaqë edhe fizikisht si femër. Ndryshe, ajo ikte, i linte, i braktiste burrat. Familja e martonte (jeta e kish vënë në qarkun e ngurtësuar: o te prindi, o te burri) dhe ajo e pranonte martesën si fatalitet, si kërkesë të sajën, si dëshirë për t’u plotësuar si grua. Në se kjo nuk ndodhte, ajo prapë u kthehej në derë të afërmve të saj. Ajo s’mund të mos ishte femër, grua.
Një temë kjo jo e zakontë në letrat tona. Kjo temë na kthen pas te një e kaluar që sapo e lamë. Shkrimtarët e tjerë edhe vetë Izet Shehu në poezitë dhe në tregimet e tij kanë folur për natyrën kriminale të së kaluarës sonë, për vrasjen e humanitetit nga ajo kohë, për varret pa emër, për burgjet e asaj kohe… Në këtë roman ai e shtron ndryshe mungesën e plotë të lirisë së individit, kthehet nga dramat e parrëfyera të jetës së përditshme të gruas, te këto tragjedi që nxijnë dhe ashtu të shuara në heshtje. Gra të privuara edhe seksualisht. Etja seksuale dhe mohimi i saj, mos zënia në gojë e një “turpi” të tillë, e poshtëronin dhe e degradonin njeriun, në këtë rast gruan, në intimitetin më të thellë. Rebelimi i kësaj gruaje kundër martesës si formalitet, kundër një shoqërie patriarkale dhe komunisto-puritane është i pabujë, pa thekse politike. Por kështu godet më mirë në shenjë. Kjo vajzë nga familje të thjeshta minatorësh vetëm kaq gjë ka kërkuar nga jeta: të gjejë burrin që e bën të ndjehet grua. Asgjë më shumë. Familja e saj, që t’i mbyllë gojën vajzës, vetes dhe botës, pra, për zakon, e ndien si detyrë që t’i gjejë një burë, t’i sigurojë një çati mbi kokë. Të gjetëm burrë, të bëmë një dasëm, ç’do më tepër: nënshtroju fatit. Këtu mbaronte detyra e familjes. Tej kësaj, je apo nuk je e kënaqur nga shtëpia e re, nga burri, nga të tjerat, këto ishin të tepërta edhe t’i zije në gojë. Klisheja ishte: vajza e ka fundin në martesë, gruaja e ka vendin te burri. Personazhja e këtij romani thotë: ju më jepni një burrë dhe unë e pranoj. S’po kërkoj të tjera. Por, në se burri im nuk më jep së paku një shtrat të ngrohtë, atëherë unë nuk kam ç’e dua martesën dhe burrin. Unë po i pranoj të gjitha: zakonet, varfërinë, nënshtrimin. Vetëm një gjë nuk e fal: burrin që nuk është burrë. Si t’ia bëjë vëllai i saj minator, vëllai që me punën e krahëve të tij mban e ushqen katër gojë, gruan, nënën, fëmijët, si t’ia bëjë ai që e marton tre-katër herë këtë motrën e tij dhe ajo nuk zë vend? Shkon dhe nga shkon dhe prapë i përplaset në prag. Ky minator, më së fundi, me sy të errur nga tërbimi, një natë ngre barominën e hekurt të minierës dhe i bie së motrës në kokë. E përgjak, e lë pa frymë. E pandehin të vdekur dhe e varrosin në breg të Vjosës në një natë me furtunë, me qëllim që ujërat e dallgët ta degdisin në pakthim. As varr të mos ketë. Nëna në këtë rast mban anën e djalit, edhe ajo merr pjesë në krim.
Duke mos u mbajtur në efektet dramatike, as në efektet e jetës seksuale (thamë që pikënisja është nga e sotmja, rrëfimet vijnë nga një vend me drunj të bleruar në breg të një liqeni). Autori, pas kësaj varrosjeje me vlera më tepër simbolike, personazhen e tij e çon në një teqe bektashinjsh. Në një vend të shkëputur nga shoqëria, vend ku ajo e merr veten shpirtërisht. Teqeja është një vend prehjeje dhe meditimi për këtë grua të përgjakur e të sakatuar nga jeta. Ngjyrat e bardha të teqesë, e blerta e korijes rreth e rrotull saj, tipat njerëzorë të dervishëve, bujaria dhe përkushtimi i tyre i përditshëm ndaj njerëzve, jeta e përkorë, tërheqja nga jeta vizatohen me hollësi. Teqeja është nga vendet me përshkrimin më të plotë në roman. Këtë grua atje e presin ashtu siç është, pa e pyetur: nga je, kush je, ku shkon? Teqeja është një vend bujarie që pret dhe përcjell cilindo, pa e gjykuar, pa asnjë kushtëzim. Personazhja e vrarë dhe e tallandisur nga jeta aty pëson një përndritje të brendshme. Përndritje që ka të bëjë me mohimin e së kaluarës së saj dhe kapërcimin në një jetë tjetër, jetë ku të vendosë vetë për fatin e saj. Mohon familjen, mohon të shkuarën, ndërron dhe emrin. Ajo nuk duhet të ishte më plehu i shtëpisë së babait. Pleh që duhet nxjerrë nga shtëpia. Nuk duhet të ishte më femra që vetiu, që me lindjen e saj, është e rrezikshme, e pistë dhe që pastrohet dhe merr emrin njeri, grua, vetëm në se mbillet në vatrën e një burri, e një shtëpie tjetër.
Mbas kësaj ngjarjet rrokullisen po njësoj. Kjo grua jo se e gjeti përfundimisht lumturinë, por tashmë e ka gjetur vetë familjen. Tashmë… i lind dhe instinkti i mëmësisë.
Parë nga e sotmja, është shëruar ajo (ne) nga gjithë helmet e së shkuarës?
Një dramatikë e rëndë e mbrun në thelb këtë roman. Drunjtë e një parku, shëtitjet nën këta drunj e mbulojnë atë. Një vend i përkohshëm prehjeje dhe mirëkuptimi. Ngadalësim, ndalesë në një stol parku pas ecjes së rëndë. Po a nuk kishte kërkuar ajo kaq gjë në jetën e saj: mirëkuptim, mirësi dhe prehje. Me këtë mesazh dhe më këtë ton të trishtimit poetik, në fund dhe në krye të tij, të prek ky roman, kjo prozë e re e Izet Shehut.
Sadik Bejko
Tiranë, 26. 12. 2006

I

Kujtesa është një pllajë, ku trokon parreshtur një kalë. Mbi të bie shi e borë, fryjnë erëra e fllade. Herë mjegullohet e herë rrezëllin nën diell. Ti, kalëron mbi dorinë e kujtesës tënde. Pastaj, harron pllajën dhe kalin që pengohet, turfullon e valvit jelet në erë. Mbyllesh në guaskën e vetmisë, larg thashethemeve e llakellakeve, larg broçkollitjeve e stisjeve. U vë veshëve dyllë, po prapë, s’u shpëton që s’u shpëton merimangave të vjetra. “E paskam të shkruar, – flet me vete, – ose të rri i ndrydhur në kafaz ose të sillem i hallakatur e i lirë si era që hyn e del zgavër më zgavër”.
I dalur nga ferri gjysmëshekullor në gjysmëdritë, syt m’u lbyrën, humbas udhën dhe ngushëllohem duke gjetur pllajën time të mjegulluar dhe dorinë e bërë kock’ e lëkurë si Rosinanti i Don Kishotit. Ulem në një stol të parkut si i përhumbur. S’dua të më qaset pranë as harabeli e jo më tjetërkush. Po ai, tjetri, pa të pyetur e pa të përfillur, të ulet pranë e të dërdëllit:
– Kam vite që e kam braktisur Shqipërinë dhe jetoj në një vend lindor, në një vend ish – komunist. Kam bërë një jetë krajli, duke u marrë me gjueti shapkash e baldosash plaka. Ai dërdëllit, edhe pse ti u vë pambuk veshëve.
– A je shqiptar? – më pyet. – Jam shqipfolës.
Vetë pyet e vet përgjigjet rrodhja dërdëllitëse.
Ikën miza bezdisëse e më pas ia pat një tjetër. Ulet në vendin e tij.
– Jetoj në një qytet perëndimor. Jam martuar me një plakë të pasur. Ajo ka punuar dyzet vjet në një shtëpi publike. Zë veshët me gishta dhe ulem tek një stol më tutje. Se mos aty më lanë të bredh në pllajën e kujtesës. Të qaset një zhapil i bukur. Zhapili rrëshqet mbi stol e më pas kalon përmes këmbëve të mia mospërfillës e i ftohtë. Nejse. Zvarritës është, them me vete. Më i mirë nga dy të parët, se, të paktën s’të bën të dyllosësh veshët. S’është i blerë e i shitur. S’është mohues e plangeprishës. Zvarritet për vete, duke hequr fatin e tij zvarritës. Edhe këtu, në këtë stol të parkut, s’u shpëton merimangave të vjetra.
Diçka ka marrë për mirë. Këtë e ndien, e sheh, e prek. Po ti, apo unë, që vijmë nga errësira, s’e marrim kollaj veten. Ndiejmë një pickim të vjetër. Dhe ky pickim na ndjek edhe sot, kur sytë ende na rrijnë lbyrur nga gjysmëdrita. Edhe pse ndiejmë pickimin e merimangave të vjetra, edhe pse jemi plakur e mpakur, s’e mohojmë dheun tonë. S’predikojmë për shthurje e mohim të vetvetes. E themi me krenari se jemi shqiptarë, se shqip ka folur babai ynë, gjyshi, stërgjyshi e katërgjyshi. Madje, na duket se shqip flasin edhe malet e fushat tona, edhe drurët e gurët, edhe zogjtë e bari i brishtë. Kështu mendojnë të shumtët. Po, merimangave të vjetra, s’ua heqim dot vesin e pickimit. Ato, siç kanë lindur me atë ves, ashtu ngordhin.
Ndaj, siç ua thashë që në fillim, me to jam i shkëputur. Bëj sikur s’i shoh e sikur s’i dëgjoj. Lë stolin e parkut, lë mjediset ku zukasin mizat bezdisëse e thurin rrjetën e re bijëzat e merimangave të vjetra dhe gjej një oaz. Ah, shyqyr, them me vete! Më duket se e gjeta strehëzën time nga ku mund të shëtit në pllajën e kujtesës, kalëruar mbi dorinë frelëshuar e të bërë kock’ e lëkurë.
Buzë liqenit, në periferi të qytetit, më ra në sy një lokal i bukur, i ndërtuar mes drurëve të gjelbëruar. Me shpresën se këtu do ta gjeja qetësinë e dëshiruar, vija çdo mëngjes. Edhe bëja lëvizjen e domosdoshme, nga shtëpia gjer aty, edhe u shmangesha pickimeve e zukamave, edhe freskohesha e kthjellohesha në gjinjtë e natyrës. Gjithmonë me shpresën se do ta çlodhja trupin, shpirtin dhe kujtesën time të topitur.

II

Lokali me emrin “Dreri” është ndërtuar në një mjedis përrallor, në një kënd të pyllëzuar në brinjë të kodrës. Era përkëdhel gjethet e lisave, bredhave, pishave e të plepave të argjendtë, që përkulen lehtë e prapë ty të duket, sikur mbi to rrokullisen ca valë ngjyrë jargavani të zbehtë. I rashë përqark pyllit. Thuajse në mes të rrugës, tek një vend ku hapet një shesh i gjerë, u duk së largu një tymnajë e kaltër në brinjë të malit të Dajtit. Qielli dukej i kthjelltë, me përjashtim të një copëze të bardhë reje, që fluturonte përmbi majën e malit. Ndala për t’u çlodhur aty, ndanë rrugës, mbi një mezhdë të mbuluar me bar të njomë. U ula dhe pushova një copëz herë. Poshtë shtrihej një luadh, mbi të cilin hijeshonin ca pisha të blerta. Rreth e qark, bari përkundej lehtë, duke fëshfëritur. Një bar tërë prarime, ku binin në sy lloj – lloj nuancash. Kur mbi bar bien pingul rrezet e diellit, blerimi i tij merr një nuancë aq të këndshme, aq çlodhëse, aq dehëse, sa më s’ka. Këtu, nga ky kënd, ku isha ulur unë, bari i butë dhe i blertë të dukej sikur kishte mbirë nga shpirti. Nga kjo mezhdë po vështroja botën e stërmadhe përmes ca skenave me ngjyra të ndezura nga purpuri dhe ari i kodrave dhe maleve përreth.
– O Zot, ç’bukuri e madhe! – thirra me zë të lartë.
Sa pa mbaruar shqiptimin e këtyre fjalëve, në të djathtë të vendit të bleruar, ku rrija i përhumbur e i magjepsur nga këto bukuri të perëndishme të natyrës, zbret nga një shteg i kaltër aty pranë një grua e bukur si një nimfë përralle.
– Nga zbriti kjo, – fola nën zë
Mbi barin e bleruar piklat e vesës shndritnin si pikla të kaltra loti. Fshiva sytë se mos isha në ëndërr a në ndonjë trill. Gruaja, duke hapur me kujdes lastarët e njomë të shkurreve pranë shtegut, zbriti në rrugë.
Ajo u turbullua. U mat të merrte rrugën, por, sakaq, kthen mendje, duke kujtuar, siç duket, se një nxitim i tillë, do ta vinte në një gjendje më të vështirë, ndaj u kthye pakëz mënjanë, mbuloi ngadalë – ngadalë gjoksin, kopsiti bluzën e verdhë dhe tha:
– Dilet nga kjo rrugë për te kafe “Dreri”.
– Po. Varu poshtë nja dyqind metra. Në të majtë të rrugës, është i gdhendur në një tabelë druri emri i lokalit.
– Faleminderit, – tha, – dhe mori udhëzën e ngushtë të rrethuar me drurët e pyllit.
As që mund ta merrja me mend se nga ai shteg kaltërosh do të dilte si në përrallë një grua e bukur. Portreti i saj më mbeti në mend. Cilido qofsh ti, edhe në paç zemër prej guri, edhe në qofsh gjysmë i vdekur, bukuria e natyrës dhe e njeriut të gjallëron. Ja, përshembull, mua gjashtëdhjetëetrevjeçarin, të dehur nga ngjyrat dhe aromat e natyrës, erdhi e më ra në kokë si vera e bardhë ajo bjondina, erdhi e ma prishi qetësinë. Erdhi e ëmbla dhe më dehu, me të dalë prej atij shtegu. U shtriva mbi bar. Mbylla sytë. Kujtesa zuri të ma davarit mjegullën. S’më doli ai kali i bardhë, që zakonisht trokon mbi pllajën time të dashur, por mijëra gata të bardha borë flatëruan në qiell e bënë një kurorë. Ndala njërën prej tyre, a vetë njëra prej tyre zbriti nga qielli e m’u qas. Sa hapa sytë, tufa me gata të bardha më humbi. Madje, dhe ajo e trillta që m’u qas fare pranë. Madje, dhe bjondina që doli nga shtegu i kaltër e u var poshtë në udhëzën e ngushtë në mes të pyllit. Fërkova sytë. Drurët e pyllit fëshfërinin. Një si ndjenjë e turbullt krenarie e plogështie më la në gjysmëdremitje. Një qetësi e ëmbël erdhi e më dehu.

III

Kishin kaluar dy ditë nga takimi i beftë me gruan e bukur, që zbrit nga shtegu i kaltër pranë pyllit, që hijeshonte qark e qark lokalin tim të preferuar. Ishte mëngjes. Drurët qenë spërkatur nga mjegulla. Madje, kjo mjegull që qe futur në tru e më dukej sikur i kishte bërë atij një lavazh rrënjësor. Kjo vello mugëtire më shëtiste në kokë.
– Një kafe, – porosita.
Kamarieri s’vonoi e ma solli në cast.
Tavolina ime ishte në skaj të verandës. Dielli ishte në të lindur dhe një tufë rrezesh si fshesë e artë dukej sikur fshinte muret e lyer me shije. Drurët i përkundte një fllad i lehtë ëmbëlsor. Dielli binte mbi to dhe blerimi i tyre dukej i thellë në të errët, kurse hija e freskët. Vidhat kishin hapur kurorat e degëve, veshur tërë gjethe të dendura. Në mes të këtij blerimi, ngrihej godina prej guri e dërrasash, në stilin europian. Sa rrufis gllënjkën e parë të kafesë, një lëvizje karrigeje më tërhoqi vëmendjen. Ishte bjondina e bukur e shtegut të kaltër. La çantën në njërën nga karriget, vuri celularin dhe paketën mbi tavolinë dhe u ul. Syzet e zeza s’i hoqi. Ia hodha sytë pa ndrojtje. Fundja, pse të druhesha. Asgjë s’më lidhte me të. Asgjë. Po kurioz isha, ama. Ajo hoqi për një çast syzet e zeza, i fshiu me cepin e shallit të tyltë, fërfëlloi sytë përreth dhe i dha porosinë kamarierit. Drita dhe freskia e saj po e zgjeronin hapësirën. Vuri përsëri syzet e zeza. Ndezi një cigare “Slims”. Tymi i kaltër i cigares i ra si vello mbi flokët e verdhë.
Sa kohë që tymi i kaltër përkëdhelte flokët e verdhë, fytyra e saj mjegullohej dhe s’e kapje dot. Kur tymi u davarit, doli në pah fytyra e bukur e saj, mbi të cilën lundronte një prush i hollë trëndafili. Ndërkohë, bëri një lëvizje të karriges si për të tërhequr vëmendjen. Dukej si një lule e purpurt gjithë vezullim. Lokali qe kredhur i tëri në mes të gjelbërimit të dendur e të errët. Ia ngula shikimin gruas rrezatuese. M’u duk e freskët dhe e ëndshme. Qark e qark, valë lulesh luhateshin lehtas dhe rrethonin ëmbël si në kornizë figurën pozante të saj. Ajo, gjithashtu dukej si një lule në mes të luleve. E bardhë, bjonde. Trupin ia hijeshonte fustani ngjyrëqumështi e jaka e hapur. Rrezet depërtonin përmes gjetheve mbi shpinën e saj dhe binin mu pranë këmbëve të mia. Tej, në hapësirën prapa shpinës së saj, bleronte një panjë. Hija e gjetheve të dendura shtrihej mbi leshrat e saj si trëndelinë. Në atë sfond plot gjelbërim, dritë e rreze, dilte në pah koka e bukur dhe qafa e saj elegante. Rrezatohej një dritë e thellë vezulluese, një dritë femre.
S’po i shihja fare atë mëngjes nuancat e ngjyrave që merr pylli mëngjesor, as dëgjoja cicërimat gazmore të zogjve, po u marrosa pas një gruaje që s’e dija se cila ishte, nga vinte e nga shkonte. Madje, s’ia dija as emrin, po, për çudi, dhe aq më tepër për moshën time, për karakterin tim, një lajthitje e tillë ishte turp e shkuar turpit. Kurioziteti? Po dhe ky i flamosur ka cak e masë. E, ndërsa rraha këto mendime në kokë, ajo hoqi syzet e zeza, ngriti kryet dhe më vështroi mu në loçkën e syve. Syt’ e mi, si të zënë në grackë, u kapsallitën, si të ishin dy zogj të kaftë e të frikshëm. Sakaq, u trazova dhe u turbullova nga ca dallgë të kuqe turpi, që s’qeshë në gjendje t’i qetësoja. Pastaj, mora veten. Bëra një qortim pa zë. Kur ngrita kokën, pashë sytë e saj të zinj, të zinj. Dy sy të shndritshëm. Pse trembesha? Pse? Ç’i kisha bërë dhe çfarë më kishte bërë ajo? Asgjë! Asgjë! Vura re se ajo me ata sytë e ullinjtë e ndjente veten triumfatore. Se ka gra që kënaqen dhe luajnë me prenë e vet si tigri me drerin. Po, ka. Unë s’ia hoqa shikimin. Befas, ajo u drodh. Bëri një lëvizje të pakontrolluar të trupit dhe ndezi sërish cigaren. Pikasa se gruaja, e dalë si në përralla nga shtegu i kaltër, s’ishte nimfë, as hënë, as diell, po një grua e bukur, që i ngjante një trëndafili të mbajtur gjatë në gotën e ujit. Këtë vura re në ato çaste. Atë natë s’e mbylla syrin. Fillova të lexoja romanin “Saga e Forsajtve” e pikërisht, kapitullin “Behari i vogël në zemrën e një forsajti”. S’di pse lexova pikërisht këtë kapitull, por një gjë jua them me zemër në dorë: ndjeva gjatë leximit po ato ndiesi. Po me një ndryshim: shpirti m’u përqeth së tepërmi. S’i thonë shaka: drurit në pyll i futet më shumë në palcë e mardhura kur është i zhveshur, se sa kur e mbulojnë gjethet. E, pra, e ndjeva veten si druri i ahut në dimër. Në mëngjes, nuk shkova tek lokali i preferuar në kodër. Më doli një punë dhe s’vajta. Ndajnatë, mora udhëzën mes pyllit, doja të mos e takoja atë, gatën e bukur e të bardhë të shtegut të kaltër. Atë trëndafil, të mbajtur gjatë në gotën e ujit. Në pyll, përmbi lokalin “Dreri” po perëndonte dielli. I purpurt dhe i rrumbullakët si një gjysmë shalqiri i arrirë, ai rrëshqiste dalëngadalë nëpër degët e drurëve.
Sa hyra në lokal, tavolinën time të preferuar, për shkak të mundesisë për të parë bukuritë e pyllit, e kishte zënë ajo. Sa më pa, rrotulloi syt’ e zinj e të shndritshëm. Pak purpur trëndafili i ndezi faqet. Ma bëri me dorë.
– Të prita në mëngjes. S’erdhe. Po të pres në të perënduar.
– Po, përse? – pyeta i çuditur.
– Si, përse?… unë jam grua me përvojë. E rrahur me vaj e me uthull. I kuptoj burrat me shikim të parë. Ky është zanati im. Kjo është aftësia ime. Ty të ka dhënë Zoti talentin për të shkruar vjersha e tregime dhe mua mjeshtërinë për t’u lexuar burrave shpirtin nëpërmjet syve.
– Pse, a lexohen syt’ e mi të mjegulluar?
– Mjegullën e lexoj më mirë, kur sapo zë e davaritet.
Ulu, ulu e mos e zgjat! – tha me ton të vendosur e urdhërues.
U ula. Hodha sytë qark: si për çudi, në lokal kishte pak njerëz. Nja dy çifte pranë panjës, ku qe ulur gruaja e shtegut të kaltër atë ditë dhe mëtej, disa vajza, që pinin kafe e duhan. Tymi i duhanit si shtëllungë e kaltër rrinte pezull mbi kryet e tyre.
– Pi duhan, – tha dhe më zgjati paketën.
– Jo. As e kam vënë qoftë dhe një herë në gojë
– Po ç’pi ti? Raki, konjak, uiski.
– Kafe pi. Vij këtu për të pirë kafe, se më pëlqen ky lokal, jo vetëm për mjedisin, për pyllin, por edhe për cilësinë e kafesë. Bëjnë kafe të mirë këtu. Gruaja heshti: Thithi thellë cigaren “slims” dhe fërkoi me gishtrinj flokun e verdhë e të parfumuar si me aromë trëndeline.
– Isha kurioze, ndaj dhe pyeta për ty atë kamarieren që mban një jakë të bardhë borë si zambakë gjoli.
– Atë vajzën?
– Po, atë.
– E ç’të tha?
– Shkruan poezi dhe prozë. Është marrë ca kohë me politikë. Duket burrë i urtë. Baba i katër fëmijëve. Njerën prej vajzave të tij e kam pasur në fakultet. Vjen këtu me të shoqin të dielave. Kaq më tha.
– Çudi, të paska dhënë informacion të saktë!
– Kaq jemi ne: vend i vogël, komb i vogël. Po ty, i dashur poet, ç’të ka bërë përshtypje nga pamja e jashtme, nga sjellja, nga qëndrimi im? Hë, ç’të ka rënë në sy?
– Së pari, si ju quajnë?
– Lejla Molla.
– Paske emër të bukur!
– Njerës nga pyetjet iu përgjigje.
– Dukesh që ke jetuar në perëndim.
– Kam nëntë vjet në Mynih. Ika që në fillim me ambasadat. Ke qenë në Mynih?
– Po. Nja dy javë. Është qytet bjond. Si ti. Apo zemërohesh që të flas me ti.
– Jo. Përkundrazi. Më pëlqen epiteti për Mynihun. Në përgjithësi, gjermanët janë bjondë. Dhe unë, edhe pse i lyej pakëz flokët, jam bjonde e lindur. Të pëlqejnë bjondet?
– Po. Edhe gruan time e kam bjonde natyrale.
Bjonde me sy të kaltër.
– Kurse unë jam bjonde me sy të zinj si ullinj.
– Po të zinj si dy neger, që shkëlqejnë dhe të shohin egër.
Gruaja qeshi. Qesha dhe unë. Ajo kapsalliti qepallat, fërkoi me gishtin tregues vetullën si hënëz e ngrënë dhe vazhdoi.
– Sa vjeçe është gruaja juaj?
– Pesëdhjetë.
– Qenkërka më e re se unë!
– Pse, sa jeni ju?
– Sa thoni ju,
– Aty te të pesëdhjetat.
Ajo qeshi. Fytyra i shkëlqeu si hëna në një mbrëmje të magjishme maji. Qeshi.
– Kështu më thonë të gjithë. Ose ma bëjnë qejfin, ose kështu u dukem njerëzve. Sidoqoftë, mua më përndriten pendët dhe bëhem si ajo gata e bardhë si bora. Unë jam pesëdhjetëepesëvjeçare. Atë ditë, kur zbrita nga shtegu i pyllit i mbusha plot pesëdhjetëepesë, tregoj kujdes për veten. Bëj tualet. Rri pastër. Përdor erëza.
– E the mirë, – ndërhyra unë, – je vërtet e pastër si gatë e bardhë. Po një gjë po vë re, ja tani. Nuk u shkoni të kuq buzëve. Pse?
– Nuk i lyej me të kuq… se buzët janë për të puthur, – tha edhe u bë purpur e tëra, gjer te veshët. Buzët iu bënë vërtet si kokrra e arrirë e qershisë. Tymi i kaltër i cigares iu përhap mbi flokët e verdha. Heshti për pak çaste, pastaj shtoi: – Jo, bëra shaka. Unë i kam siç e vini re, të kuqe, m’i ka lyer me të kuq Babazoti. Kështu thoshte e ndjera, gjyshja ime.
Ndërsa ne bisedonim si të përhumbur në një botë të kaltër e vezulluese, përqark, kurorat e drurëve ishin bërë krejt të zeza. Çiftet, pak më tej, putheshin si pa të keq, fare mospërfillës e të çlirtë, sikur s’ekzistonte askush, askush në atë mjedis. Sikur ishin ata dhe vetëm ata. Kamarieri ndezi në tavolinën tonë një qiri aromatik.
– Po ne do të ikim, – i thashë kamarierit.
– S’ka rëndësi, – m’u përgjegj ai. – Ne bëjmë detyrën.
– Rrimë, – tha Lejlaja. Porosisim një pije: raki ose birrë.
– Jo, jo. Një herë tjetër, – ndërhyra unë dhe kamarieri u largua.
– U kënaqëm. Kisha kohë që nuk flisja kaq hapur, kaq thjeshtë. Megjithatë, ju pak mësuat për mua. Fare pak. Unë, gruaja pesëdhjetëepesëvjeçare, bjondina me sy të zinj, jam si aizbergu. Ju, sapo prekët me gisht vetëm një cifël nga maja e këtij aizbergu. Pjesa më e madhe e tij rri në ujë.
– Po, aizbergu s’para shkrin kollaj. Kështu që rëndësi ka që unë sapo rrëfeva cifla nga maja e tij.
– Si t’u dukën? – pyeti ajo tek ecnim në udhëzën me gurëza të bardhë të oborrit të lokalit. – Si t’u dukën kristalet?
– Si kristale akulli, – i thashë. – Sidoqoftë, unë preka në këtë muzg jo cifla nga maja e një aizbergu, po fletët e një trëndafili, që ruan ende freski e aromë. Preka flatrat e një gate të lodhur nga fluturimet, preka pendët e një trishtimi të bardhë. Nga syt’ e saj një pikë e kaltër loti u rrokullis. Supet e saj fërgëlluan.

IV

Të nesërmen, as të pasnesërmen nuk vajta për të pirë kafe. U mora me disa punë të vogla familjare. Aty para “Hotel Dajtit”, m’u bë sikur kaloi në anën tjetër të rrugës Lejlaja. I rashë nga pas. Tamam Lejlaja. Po ato leshëra të verdha, po ato rroba, po ajo ecje, po ai trup, po ato syze të zeza. Te semafori iu afrova. E pashë me kujdes si pa të keq. S’ishte ajo. Ishte një tjetër më e re, më e shëndetshme. Gruaja më vështroi me shpoti, drodhi buzët dhe diç mërmëriti nëpër dhëmbë. Ula kokën dhe vazhdova rrugën në kahun tjetër. Po mendoja: po sikur të ishte ajo, sepse ngjante aq shumë dhe ma punoi qëllimisht. Bëra të kthej edhe një herë, po nga ky tundim një zë i brendshëm sikur më tha: mos u marros në pleqëri. Dhe vërtet zëri i brendshëm më dha drejtim. Kapërceva urën e Lanës dhe mora për në shtëpi. Sa hyra në shtëpi, gruaja më tha se të mori në telefon një farë Lejlaje. Ajo s’më dha as numër telefoni, as numër celulari, as më la ndonjë mesazh. “Mirë, mirë, – më tha, – dhe e mbylli receptorin”.
– Epo, ç’i bën naftën, – thashë për ta qetësuar gruan. Sa Lejla ka bota! Dhe i recitova një varg të Eseninit: “Eh, sa mace, sa mace ka bota!” Gruaja vuri buzën në gaz si pa të keq.
Më parë nuk e merrja me mend se si mund të ishte një grua, që lehtësisht të futet në jetën tënde e të ngjitet si rrodhe. Ç’them dhe unë kështu: si rrodhe. Dhe prapë shtoj po me vete” si rrodhe e bukur dhe e ëndshme. S’di pse m’u kujtua zerdelia. Mbase nga flokët e saj që ishin gati – gati me ngjyrën e këtij fruti. Mbase nga ëmbëlsia e frutit. Nuk e di: në ato çaste përtypa ndër dhëmbë fjalën: z-e-r-d-e-l-i, pastaj i bëra pyetje vetes: si mund që ajo grua- e dashur, enigmatike, e epshme, e epshme gjer në marrëzi të të bëhej ferrë? Për t’iu shmangur ndonjë thashethemeje ose thumbi, apo fjalëve të lëshuara nëpër erë si plepi gjethet në mes të vjeshtës, rashë në kthetrat e zonjës, që di të joshë, di të të vijë si manare e më pas ti të shkrihesh i tëri te ajo, si në një aromë të ëmbël dehëse. Si mundet që një zerdeli erdhi e më dehu? Hë, si? Me atë papjekuri që tregova, kur i rashë nga pas te “Hotel Dajti”, gruas së botës, më mbetet të besoj se “ose unë isha bërë skllavi i saj, ose ajo me mjeshtërinë e saj prej gruaje të rrahur me vaj e me uthull po më yshte drejt një mëkati, nëse quhet mëkat kjo lajthitje. Sidoqoftë, pa e kuptuar as vetë, isha kredhur diku. Po se ku, s’po e kuptoja. Prapë s’e largoja nga mendja. Doja, po isha i pafuqishëm për ta përzënë. Se ajo po më sillte vetëm shqetësime e andralla. Po më bënte të flisja me vete si i lënë nga mendt. Megjithatë, ndjeja për të diçka të mistershme. Një tundim i ëmbël binte si bora e bardhë mbi barin e bleruar. Binte e binte. Befas, më dukej se petalet e bardha të borës binin mbi shpirtin tim të butë e të lodhur. Pak drithërima ka provuar i ngrati shpirt. Ja dhe ky më duhej tani në pleqëri. Sa grua e çuditshme! Mos vallë ajo shpreson se duke derdhur mbi mua shafranet e jetës së saj do të gjejë një strehës mëshirë?
Do të më ndrydhë e shtrydhë, duke i dëgjuar me kërshëri rrëfenjat e saj? Me sa dukej ajo digjej nga një dëshirë e zjarrtë për të zbrazur tek unë tërë dufin e shpirtit të saj të zhuritur. Një gjë e fiksova mirë në tru: ajo, me siguri, ishte një grua, që mbarte mbi vete shtrëngata të mëdha. Ishte një bjondine e bukur, por fatkeqe, e ngarkuar me enigma, me plagë të së kaluarës. Të gjitha këto i mbulonte me kujdesin për të paraqitur veten sa më elegante. Siç e tha dhe vetë, ishte një aizberg, që nxirrte në pah vetëm majën. Me të gjitha këto hamendësira e rrokullisa trurin gjer në agshol. Pastaj, si mbi ca re puplore, më zuri gjumi. Kur u zgjova, rrezet e diellit luanin e përthyheshin në xhamat e dritares dhe në pasqyrat e dollapit të rrobave

V

Prapë më doli para syve gruaja e shtegut të kaltër. Me syze të zeza, me cigaren “slims”, të ndezur, me shtëllungën e kaltër të tymit mbi flokët e verdhë si luletrëndelinë. Ku s’më shkonte mendja. Ajo s’përdorte ndonjë fjalor të shthurur, siç dëgjojmë shpesh në mjediset tona. Gra të lira e të shthurura si era me gojët si çorape e me gjokse gati-gati të nxjerra përjashta. Veshja e saj ishte me shije dhe mjaft normale. S’të linte shteg për keqkuptim as në fjalor, as në sjellje, as në veshje. Po me paraqitjen e saj, me mënyrën se si e rrufiste kafenë, se si pinte duhanin, se si qëndronte në tavolinë, të largonin nga ato hamendësira, që ju thashë më sipër. Mos vallë, duke mbartur mbi shpinë dhimbje të mëdha, ajo kërkonte një çengel pas të cilit të mbahej gjallë në jetë? Mos vallë… mos vallë… Mjaft, i thashë vetes. U bëra gati dhe dola nga shtëpia. Koka më qe bërë daulle. Sytë e skuqur dhe të fryrë nga pagjumësia.
Në udhëzën e ngushtë e të asfaltuar të kodrës, që gjarpëronte përmes pyllit, ecja i shkujdesur. Drurët, bari i njomë e i blertë, trungjet e mbetur shyt, me një fjalë, çdo gjë në atë mjedis rrezatonte një dritë të këndshme, të thellë e tërë vezullime. Nëpër gjethet e dendura të drurëve luanin duke cicëruar zogjtë. Tek-tuk ndjehej çukitja e thatë mbi trungun e ndonj lisi a plepi e ndonjë qukapiku. Rruga gjarpërore më çoi mu te mezhda, në anën e djathtë të saj, ku pashë për herë të parë nimfën, që doli nga shtegu i kaltër. Kot, fare kot u ndala aty dhe u ula mbi bar. Sytë instiktivisht i hodha mu aty ku krejt e beftë zbriti si e rënë nga qielli Lejlaja. Fërkova për një çast kokën e shogët dhe u shtriva, duke mbështetur bërrylin e djathtë mbi barin, që ende mbante lagështirën e mjegullës që sapo ishte davaritur. Sytë s’ia ndaja shtegut.
– Çfarë mrekullie! – klitha dhe një ndiesi kënaqësie më rrodhi ëmbël në tërë trupin. Ky gëzim më hyri në sy e prej andej ëmbël – ëmbël më hyri në shpirt.
Mbylla sytë dhe në kokë më vërtiteshin shkulme mendimesh. Po sikur Lejlaja të ketë pësuar ndonjë tronditje psiqike? Po sikur të ketë punuar në ndonjë shtëpi publike, diku? Po sikur të jetë e sëmurë me sida? Po sikur të ketë kryer ndonjë krim dhe për këtë, pasi të ketë kryer dënimin të jetë kthyer?
Të gjitha këto pyetje më silleshin në kokë në ato çaste atje tek rrija symbyllur mbi mezhdën e bleruar përballë shtegut të kaltër. Të gjitha këto bluaja me mokrrën e mendjes, kurse fytyra e saj e gjitha më mjegullohej e s’e kapja dot.
Mbështetur me bërryl mbi bar e symbyllur dëgjoj një zë . Ishte zëri i saj. Hapa sytë. Ç’të shoh. Një nimfë, vërtet një nimfë përralle. Në duar mbante një tufë me luleshqerre.
– Ku ke humbur këto ditë, – më tha me një ton qortonjës. – Ku?
– Në hënë, – iu përgjegja.
U ngrita. I dhashë dorën. Një dorë e njomë, e brishtë, e freskët, e bardhë borë si zambaku i gjolit. Syt’ e zes iu drodhën.
– Pak ditë kemi që jemi njohur dhe më duket sikur kemi vite – tha ajo. – Nga do të vemi? Këtej apo këtej.
Lëvizi dorën si zambak në dy drejtime
– Nga liqeni – i thashë, – Apo ke frikë? Se nuk jam ujk.
– O – o, ke frikë, më pyet. Vetëm nga Perëndia kam frikë dhe nga askush tjetër. E aq më pak nga ujku. Unë s’kam frikë nga ujku, sepse vetë jam tigër. Dhe dihet, tigri e ha ujkun.
Si tha këto fjalë, vuri buzën në gaz, një purpur trendafili i lodroi në mollëzat e faqeve. Ndezi një cigare, e thithi thellë dhe nga flegrat e hundës dhe buzët e qershita nxorri çurqe të kaltra tymi. Pasi kapërcyem katër kthesa, sosëm pranë liqenit, që ende dremiste i qetë. Dukej si një sy i kaltër, i stërmadh, ku pasqyroheshin hijet e drurëve, që rrinin si kurorë. Tamam si qerpikë të gjelbër të atij syri kaltërosh. Kodra e veshur me drurë dukej e kredhur e tëra në një mbulesë fletësh të arta. Rrezet e diellit, që binin nga majat e drurëve, lodronin buzës së liqenit e zbuteshin nga hijet kaltëroshe. Nën këto rreze të buta gjethet, bari, ujërat e qeta merrnin një bojë të argjendtë, kurse purpuri bëhej më i thellë e më i ndezur. Dielli i lindjes, që shihte nga supet e kodrave, u jepte gjetheve të blerta një bukuri magjepëse.
Udhëza zbriste mu në buzën e liqenit. Tej, mbi digën e liqenit, vraponin gra e burra, vajza e djem. Kur e pyeta se a ka bukuri të tilla Mynihu, ajo m’u përgjigj:
– Vendi ynë ka bukuri natyrore. Ata, gjermanët, janë popull punëtor e me shije të holla. Me punë e mend e kanë bërë vendin e tyre përrallor e funksional. Ne mburremi me ato që na dha Zoti e jo me çfarë kemi bërë vetë.
Duke shkelur mbi një lëkurë bananeje mënt u rrëzua. Unë, instiktivisht, ndera duart së poshtmi për ta mbajtur. Ajo u skuq. Me ngjyrën e trëndafilit iu ngjyen jo vetëm kapakët e syve, por e tërë fytyra erdhi dhe iu bë e kuqe alle, trupi i lulëzoi plotësisht.
– S’më folët për vete. Mbete tek maja e akullt e aizbergut. Cila je? Cila ke qenë? Apo ju duket e tepërt?
– Jo, aspak.
Hodha sytë si pa të keq në figurën elegante të saj. Lëvizjet harmonike e të natyrshme, buzëqeshja e trëndafiltë, buzët e fryra e bënin më impozante, më fisnike, më intime.
– Më pyetët pak më parë. Po ju rrëfehem. Kam lindur në një qytet të vogël minatorësh në jug të Shqipërisë. Babai ishte minator. Jeta skëterrë e minierës ia shkurtoi ditët. Më la shtatë vjeçe. Më rriti nëna, që punonte pastruese në një shkollë të mesme të qytezës. Vëllai i madh hyri në minierë një javë pas vdekjes së tim eti. Pra, jetonim në këtë qytetth të vogël minatorësh unë, nëna, vëllai dhe gjyshja. Qyteza jonë rrëzë malesh lagej nga lumi Vjosa. Hija e maleve, qymyri i zi, varfëria, e bënin jetën e banorëve të saj të zymtë, të trishtë, anemike. Çdo ditë lexohej në shtyllat e qytezës nga një nekrologji. Miniera ishte një lubi e zezë, që nxirrte qymyr e hante jetë njerëzish. Babi më vdiq pa mbushur të dyzetat. E, në këtë qytezë – lubi, jetohej. Njerëzit merrnin frymë. Lindnin, rriteshin, martoheshin, vdisnin. Si kudo. Po këtu ca më keq. Ndërpreu për një çast fjalën.
– Më fal, mos po jua zymtoj këtë shëtitje?
– Jo, Jo. Dua të mësoj. Pastaj … ju rrëfeni bukur, shumë bukur.
– Lumi, – vazhdoi ajo, – rridhte herë i kthjellët e herë i turbullt, krejt indiferent. Dukej sikur s’donte t’ia dinte për asgjë tek shkonte përmes kësaj qyteze që është pak ta quaj Ferr. Më keq se ferri i Dantes. Një veçori e dallonte nga Ferri i Dantes: qe ferri i të gjallëve. Në këtë ferr midis maleve e hijeve të mënxyrta të tyre, u linda e u rrita. Ma vunë emrin Lejla. Më mirë të ma vinin Dhimbje.
– Epo, emrin ta kanë vënë të bukur, ama, – ndërhyra.
– Edhe në skëterrë gjen njeriu një xixëllonjë gëzimi.
– Mbarova shkollën 8-vjeçare. Gjimnazin s’arrita ta mbaroj.
– Pse? – pyeta.
– Kini durim. Si mbarova vitin e dytë, aty nga mesi i korrikut, djalli u bë ortak me mua. Më dëgjoni me kujdes! Ky korrik ma korri egër jetëngratën time.
Gruaja shkundi kokën si për të ndjellë mendimet. Flokët e verdhë si trendelinë iu shpupurisën. Fytyra i mori flakë si lulet e tulipanit të kuq në maj. Mori pak frymë dhe vazhdoi: – Në ferrin tonë të dashur jeta zverdhej e zvarritej si zhapili në gurishte. Sa i akullt ishte në dimër- qytetthi frigorifer – aq zhuritës ishte në verë. Njeriu s’ngopej as me ajër, as me ujë, as me bukë. Edhe lumi, i vetmi fat i qytezës, e pakësonte ujin në verë.
Unë, Lejlaja, e them pa modesti, isha e bukur, e bëshme. Kisha një zhvillim fizik të parakihshëm. Një mësuesja ime më kishte dhënë për të lexuar dy romane: “Ana Karenina” e “Zonja Bovari” dy romane të mrekullueshëm, që i kam lexuar e rilexuar disa herë. I lexoj dhe sot. S’ka si Tolstoi e Floberi. Nëna punonte gjatë verës në një kopsht të vogël në breg të lumit, ku mbillnim perime. Vëllai në minierë. Ngaqë e filloi i mitur punën, vinte i verdhë e kock’ e lëkurë. Në shtëpizën tonë të vogël përdhese rrija unë dhe gjyshja. Si mbaroja së lexuari, dilja në oborrin e vogël të shtëpisë, të rrethuar me ca shkurre trëndafilash të egër. Pas gardhit tonë ishte një shtëpi tjetër, po aq e vogël sa e jona. Aty jetonte një pensionist, që quhej Jaçe. Xha Jaçes gruaja i kishte vdekur në lindje e sipër. Vajzën e madhe e kishte martuar. Djalin e kishte ushtar, diku andej nga Veriu. Xha Jaçja jetonte vetëm. Shpesh, gjyshja ime, e mirë, e urtë dhe e mënçur, tregonte kujdes për mua. Më qortonte shpesh: për veshjen time, për fjalorin tim, për të qeshurën time të çlirtë. – Jaçja, – thoshte, – është shtrigan, ndaj e dënoi me vetmi Babazoti. Është sojsëz. Është gomar. E kujtoj si sot atë korrik korrës, atë korrik të verdhë e përvëlues. Kur sjell ndërmend këtë muaj, s’di pse në qiellin e ndotur të kujtesës sime fluturojnë tufa korbash, që klithin e klithin parreshtur: krrau… krrau… krrau… E, ç’po them dhe unë? Ç’faj më ka korriku!

VI

Pas pesë ditësh u takova përsëri me Lejlanë. Ç’është e vërteta, doja t’i shmangesha takimit me të. Pak halle kisha unë. Po, pa pritur më shfaqet e më trishton kjo grua e bukur, që mbart mbi supet e lodhur drama të hidhura. Vetëm maja e aizbergut të kësaj gate të plagosur më mjafton të largohem si pa u ndierë. T’i humbas nga syt’ e zinj si një hije e kaltër dhe e beftë. S’isha dukur te lokali “Dreri”. As qark tij. Aty nga ora nëntë e mbrëmjes, tek lexoja romanin “Doktor Fisheri i Gjenevës ose gostia e bombës” të Graham Greene, ra një zile telefoni. Ishte zëri i saj.
– Ku humbe? Kaq të mërzita me rrëfenjat e mia?
Dhe pa pritur përgjigjen nga unë, foli qartë me ton urdhërues: Nesër në orën nëntë te vendi. Dëgjove?
Dhe mbylli telefonin.
Pas kësaj telefonate, ndërpreva leximin dhe hodha sytë në dritare. Një shtrëngatë e fuqishme po vinte përmes daulleve të bubullimave dhe shkrimeve të flakëruara të vetëtimave. Pasqyrimet e rrufeve nxirrnin në pah shkundëllimat e drurëve anës rrugës. Rrebeshi sakaq erdhi e shkoi tutje nga veriu. Ra një shi me rrebesh. Çurkat e ujit rendnin me gurgullimë nëpër udhëza.
Mbylla dritaren dhe u shtriva mbi krevat. Sërish gjëmoi një bubullimë e largët. Zura të vështroja piklat e shiut mbi xhamat e dritares si i trollisur. Ashtu, mbi krevat më zuri gjumi, një gjumë i thellë e me gërhima.
– Më falni, unë…
U skuq dhe me një zë si drithërimë tha:
– Mos bëra marrëzi mbrëmë që ju mora në telefon? Se ju… mbase kishit ndonjë punë sot, po unë ju thirra, madje me një ton urdhërues.
Më pa në sy. Në këto çaste iu zbulua qafa borë e bardhë dhe i ra një hije e zbehtë, e pikëlluar, që shtrihej në atë gropëzën ku i mbaronte qafa dhe i fillonte gusha. Pastaj, kjo hije e dukshme ra në vendin, pikërisht në vendin ku ndahen dy gjinjtë si dy mollë të bardha. U ul.
– Si e gjete numrin e telefonit të shtëpisë?
– Te libri i numratorit telefonik. Do që ta vazhdojmë rrëfimin atje ku e lamë?
– Po.
– Unë fajësoj korrikun. Po ç’faj mund të ketë ky muaj i nxehtë? E kuptoj që faji do kërkuar gjetkë. Po që nga ajo ditë e nxehtë korriku jeta ime rrodhi si një lum i verdhë dëshpërimi.
Gjyshja ime, e ndiera gjyshja ime, më ushqente vazhdimisht me përralla e rrëfenja. Shkollë s’kishte, po ishte e mençur dhe e dashur si shpirt. Trembej nga zhvillimi im fizik. Më bënte moral, më këshillonte. Rrëfente bukur. Asaj i kam ngjarë në të rrëfyer. Në anët tona shëtiste si erë një rrëfenjë. Shtëpi më shtëpi. Mal më mal. Gojë më gojë. Një luftëtar me emër nga anët tona kishte marrë për grua një nimfë të bukur, por me nam për dredhitë e saj më burrat. E bukura s’zinte karar më burrat. Ajo, ose i linte vetë se nuk i jepnin kënaqësi fizike, ose e linin ata, sepse ishte si një pus epshor e s’kishte burrë në këto anë ta shtronte. E, kështu, i linte dhe e linin.
Për bukuri e mençuri s’e kishte shoqen. Po ishte pelë e ndezur epshore e s’u gjend mashkull ta shuante.
Luftëtari trim e i mençur, trupvogël e ca i kapërcyer në moshë, ia vuri syrin. Ia kishte mësuar bëmat epshore e dredhitë. Kur e bukura e pangopur po mbushte ujë në çezmë, i kërkoi ujë nga bucela. Pastaj i propozoi për martesë. Gruaja përrallore e ngarkuar me legjenda, në fillim hezitoi. Madje u drodh e tëra si të ishte një mështekn’ e bardhë e rrahur nga era e malit. Luftëtari këmbënguli, gjer gruaja pranoi. La ditën me të afërmit e saj dhe e mori pa dasmë e pa krushq. Ditën, që e mori, luftëtari e hipi vetë mbi një pelë të bardhë nusen e bukur e të përgojuar. Vetë hipi mbi një dori. Sa doli nga oborri i shtëpisë së nuses, zbrazi tri herë armën drejt qiellit. Pastaj, duke u varur në një rrugë të ngushtë, që gjarpëronte në një pjerrtësi të gurtë malore, përmes kaçubeve, ra në luginë, ku zbriste duke mërmëruar një përrua i kthjellët.
– Ulu! – e urdhëroi nusen, mështeknën e bardhë e të lulëzuar, ku kishin pushuar zogj e shpend të atyre anëve.
Nusja u bind. Ndërsa pela e bardhë dhe doriu pinin ujin qelibar të përroit malor, Luftëtari urdhëroi:
– Zhvishu! – Gruaja trup mështeknë u drodh përsëri.
– Zhvishu nga mezi e poshtë! – Urdhëroi përsëri me ton shëkëllues luftëtari.
Gruaja përsëri u bind.
– Lahu tani! Lahu mirë!
Gruaja bëri si e urdhëroi i zoti. Ndërsa ajo lahej, ai rrinte mbi shkëmb dhe ia nguli shigjetat e syve zogthit të saj midis shalëve të bardha si bora e maleve tona. Përpëliti sytë e mprehtë si të shqiponjës, preku me dorën e djathtë cepin e ngritur si bisk i verdhë të mustaqes dhe vuri dorën në armën që mbant në kllëf. Mbylli për pak çaste sytë zogthi midis shalëve iu shndërrua në një shegë të çarë në mes. Nga fruti i stërarrirë binin mbi ujin kristalor të përroit kokërrzat e ëmbla e të kuqe të shegës. Binin e binin. Luftëtari, hapi sytë grabitqar si të fajkoit, dhe sërish urdhëroi:
– Dil tani!
Gruaja ashtu bëri.
– Ke bërë, ç’ke bërë, këtej, – dhe tregoi fshatin e saj në shpat të malit, harroje! Këtej, – dhe sërish bëri me dorë në anën tjetër të malit përballë, ku zbardhonte shtëpia e tij, ke të bësh me këtë: dhe frrësht nxorri armën, që vetëtiu me një shkëlqim verbues. Dhëndrri mbi dori e nusja mbi pelën e bardhë iu ngjitën udhëzës së gurtë malore. Troku i kafshëve fisnike trokon edhe sot e kësaj dite mbi malet tona të kaltra.
– Të pëlqen kjo rrëfenjë? E kam nga e ndiera dhe e paharruara gjyshja ime Shaniko.
– Po. Qenka interesante?
Ajo në ato çaste m’u duk e dobët, e drobitur, e vyshkur.
Sytë me ca rrathë të zinj, i ishin groposur. Balli i bukur i çeli ca rrudhëza si filizë. Vështrimi i saj shprehte një dhimbje rrënuese. E, prapë, dhimbja s’ia shuante dot atë vezullim të çuditshëm syve të saj të ullinjtë. Tërë qenia e saj rrezatonte një trishtim e dashuri të përzierë. Një dhimbje të pafundme. Diçka mizore, diçka e mistershme fshihej në trupin , në shpirtin, në frymën e saj.
Ajo rrahu të ngrihej në këmbë. Po s’mundi.
– Më lëshoni! E shihni sa e pupëlt jam?
– Po shumë e lehtë jeni. Pupël fare.
Më pas u pendova. Si guxova ta prek me duar? Si?

VII

– Më fal, në të mërzis! Po unë kam nevojë të të rrëfehem. Kur je fëmijë, të le gjurmë çdo dukuri, çdo fjalë, çdo thënie e urtë. Gjyshet në anët tona janë intime me nipërit e mbesat. Ne e dëgjonim me zell gjyshen tonë. Na kishte hyrë në zemër dhe ishim verbërisht të bindur në çdo gjë që ajo thoshte. Njëherë, vëllait tim, Vehbiut, i tha: – Kur të rritesh, merr një grua të bukur dhe të shkathët si thëllëza e malit. Po një gjë ma dëgjo mirë: gruaja, që do të marrësh, duhet që këmbët të mos i ketë më të mëdha se të tuat. Kurrën e kurrës. Ma dëgjo mirë këtë këshillë!
Se nga e kishte dëgjuar gjyshja këtë fjalë të urtë, një zot e di. Vehbiu e dëgjonte me vëmendje gjyshen dhe shikonte herëpashere këmbët e zbathura. Kaq thoshte gjyshja. Hajde dhe gjeje kuptimin e atyre fjalëve. Unë herë shikoja vëllanë, herë gjyshen dhe herë këmbët e mia.
– Po unë si duhet ta zgjedh burrin, gjyshe?
– Ti, s’ke nevojë ta zgjedhësh. Atë do ta gjejmë ne. Ti vetëm sillu mirë.
– Pse mos t’i matë dhe unë këmbët me atë që do të martohem? – Ti do ta kesh të vështirë, – tha gjyshja, – Me këto këmbë që ke ti.
– Pse? – ndërhyri vëllai.
– Sepse Lejlaja çdo gjë e ka me bollëk.
Gjyshja heshti. Unë iu afrova vëllait.
– Eja të masim këmbët, vëllaçko!
– Eja! – tha ai.
Kur i përputhëm shputat, mua më dolën këmbët më të mëdha. Gjyshja tundi kokën.
– Ty, moj mbeskë, patjetër duhet të gjejmë një burrë me këmbë më të mëdha se të tuat. Dhe do ta gjejmë. Po rritu njëherë. Teorinë e këmbëve të mëdha të burrit, në fillim s’e kuptoja. Më vonë, kur u rrita dhe u hardallosa si lastar i vreshtit, e kuptova.
Sa të çuditshme dhe të mençura më dukeshin fjalët e gjyshes!
– Sa i thellë është ky proverb. Burri duhet të ketë epërsi ndaj gruas. Mungesa e epërsisë sjell çrregullime. Nuk është nevoja për dogma. Thënia e “këmbës së madhe” mund të jetë e lashtë dhe ka shtegtuar ndër shekuj gjer mbërriti në ditët tona. Po nuk duhet mbajtur ndaj saj një qëndrim të verbër. Gjëja e parë në analizën e dukurive duhet të jetë ana funksionale. Pra, ana funksionale. Kjo ide më duket më bindëse. Si i lëshova këto fjalë, heshta pak. Lejlaja po më shikonte si e hutuar. Pastaj tha: – Mësuesi mbetet mësues.

VIII

– Dëgjoje një rrëfenjë nga unë, Lejla!. Bota është e mbarsur me rrëfenja. Është një deng i rrumbullt që vërtitet e vërtitet i ngarkuar me to. Gjatë vërtitjes ndonjëra prej tyre shkëputet e bie. Çel tjetra në një stinë të re. Një miku im ka punuar disa vjet mësues në një fshat malor në veri. Kur ra fjala se në ato anë, ku konservatorja ka zënë rrënjë dhe vështirë se shkulet, ai kundërshtoi: – Nuk është krejtësisht ashtu, – tha. – Njeriu, në thelb, është po ai, me të gjitha të mirat dhe të këqiat. Po këto cilësi diku janë më të arrira e diku më aguridhe. Vese e virtyte ndërthuren në çdo qënie njerëzore. Mali të bën më të ashpër. Fusha më të butë. Po ndodh dhe e kundërta. Njeriu, sado e sido, mbetet njeri. Malet e egra të Veriut janë të magjishme në pamje, po të vështirë për gjallesat. Bora i mbulon malet. Ortekët të kallin tmerrin. Kafshë të egra e të buta ngrijnë në acar. Njerëzit e përballin me vështirësi dimrin. Shtëllunga të kaltra tymi dalin nga oxhakët e shtëpive të tyre. E, pra, që të mos e zgjas, edhe këtu jetohet. Edhe këtu ndizen zjarre dashurish, mllefesh, pabesish. Edhe këtu, i mbuluar me kristale akulli, çel gjëmbaçi i mëkatit. Si kudo ku jetohet kjo virane jete.
Unë jetoja në fshatin Gurmir bashkë me një kolegun tim, malësor të atyre anëve, Ndoin. Ndoi ishte babaxhan, hokatar dhe i besës. Dinte përralla e legjenda të rrëfyera brez pas brezi ndër ato anë. Madje, dhe i zbukuronte me sqimë ato. Një ditë, – vazhdoi miku im, – Ndoi më tha diçka të çuditshme. Kur e kur, ndër ato male, për shkaqe të ditura u përhap një sëmundje ngjitëse: sifilizi. Gjindja mori lemerinë. Mjekë s’kishte. Erdhën nja dy infermierë nga qyteti: njeri çalok e tjetri gagaç. Nejse. Me sa mundën, ata bënë diçka. Me këshilla e ilaçe thuajse të skaduara, me barëra popullore, deshi Zoti dhe epidemia u ngushtua.
Me të qeshur, njeri nga infermierët, ai çaloku u pat thënë malsorëve:
– Mos bëni seks si breshkat. Jeni njerëz. Lahuni e pastrohuni me ujë të ngrohtë. Shyqyr, ujë keni me bollëk. Pse përtoni?
– Nuk ashtë nji ashtu mor doktor (kështu iu drejtua infermierit). Na bajmë gjana të mbrapshta. Klima, o uji, o ku dreqin e di veta, na ban të jepemi keq pas atij mikut. E duem me e ndërrue. A e kupton? Pas atij mikut bahemi të marrë. Infermieri pat vënë buzën në gaz.
– Kjo histori është e vërtetë, – tha Ndoi. Ja po të kallzoj ty një rrëfenjë të turpshme. Po turpi e nderi janë njerëzor. Tek ajo shtëpia që po qet tym atje në brinjë, jeton një familje e përbërë nga nëna, Prenga, dy djemtë, Pali dhe Bardhoku dhe Dilja, nusja e Palit. Kjo, që po të rrëfej, është ca denigruese, po ja që s’ka pyll pa derra e s’ka katund pa mëkatarë. Kur ishte Pali ushtar, Dilja shtatçetinë ruante bagëtinë bashkë me Bardhokun. Atje rrinin gjithë ditën, luanin, rrokeshin prej beli e rrëzoheshin mbi bar. Herë e rrëzonte Dilja e herë Bardhoku. Luaj e luaj e ranë në humbëtirë. Ranë në një botë të kaltër nën një qiell të përmbusur. S’di se si e qysh, po të dy u dehën e ranë në flatrat e mëkatit. Kur u kthyen tek shtëpia, nëna e pyeti të birin:
– Ku e ke rrypin e mesit?
Djali vuri dorën në brez dhe tha:
– Më paska hup, oj nanë!
– Ku e ke hup?
– Tuj pa qiellin përmbys kur lujsha në Lugjet e Verdha me Dilen.
– A me kunatën tane, hej të marroftë Zoti!
– Po me kë të lujsha tjetër. Vetëm unë, Dilja dhe berrat ishin.
Dilja u purpurua në fytyrë dhe tha me gjysmë zëri:
– Asgja të keqe s’kena ba, veç kena lujt.

IX

– Kjo qenka bota! – i thashë. – një deng i mbarsur me helme e derte. Pak dritëza, fare pak dritëza gazmore. Ç’po them dhe unë? E ku ka lumturi? Ku? Ka vetëm xixa lumturie. Ka çaste, vetëm çaste dritërash, sa për të mbajtur ndezur shpresën, sa për ta shtyrë me zvarritje këtë qenushe jetë.
– Vërtet kjo qenka!- ma ktheu Lejlaja, – por, ja që duhet jetuar. Harrova të të tregoj një ngjarje të dhimbshme që mësova në Mynih. Një tragjedi të vërtetë. Ma ka treguar plaka tetëdhjetëvjeçare me emrin Silke, një ish-infermiere. Tregonte dhe në faqet e fishkura i rridhnin lotë të nxehtë.
Ishin vitet e para të pasluftës, tha Silke. Ne, gjermanët, dolëm të sakatuar keq nga Lufta e Dytë Botërore. Miliona të vrarë. Qytete të kthyera në gërmadha. Zoti e di se si mbijetuam pas atij tërmeti shkatërrimtar, nga më shkatërruesit që ka parë ndonjëherë planeti ynë. Kudo syri të shihte rrënime shtëpish dhe shpirtërash. Gati në çdo familje kjo luftë kishte goditur egër me rrufe. Burra e çuna të mitur kishin shkuar në botën e përtejme për një ideologji vrasëse, absurde, të çmendur. Parrulla “Gjermania mbi të gjitha” absurdi i një të çmenduri dhe i pasuesve të tij si ai, na shkaktoi tragjedinë më makabre që ka njohur ndonjëherë historia e kombit tonë. Na vidhisi ne dhe mbarë njerëzimin. Të mbetur në rrënoja, pa shtëpi e katandi, duke u ushqyer keq e mos më keq, gati në çdo vakt me patate të ziera, mezi mbajtëm frymën gjallë e mbijetuam. Mos e shih Mynçenin sot. Mbi gërmadhat e shtëpive dhe të shpirtërave të rrënuar, me vullnet, me punë, me besim të patundur te Zoti dolëm në dritë. Pas luftës mbi gërmadha ulurinte era dhe kukuvajka. Qante qyqja e zezë.
Miliona nëna mbetën me duar në gji. Miliona nuse mbetën të veja. Miliona vajza mbetën pa prindër.
Siç të thashë, – vazhdoi Silke, – në këto vite të sakatosur punoja infermiere në një spital në pjesën lindore të Mynihut. Nga jetesa e vështirë, nga streset, nga të ushqyerit e keq, a e di ti se kur ha gati në çdo vakt patate të pjekura ose të ziera, sidomos kur ato bëhen të jeshilta nga drita e diellit, të humbet të parit? A e di? Këtë e kam provuar vetë në ato vite. Dhe isha një vajzë e fuqishme, e shëndetshme dhe jo siç më sheh sot në moshën tetëdhjetëvjeçare. Isha e bëshme si një pelë e bardhë arabie.
– Dhe ti, Silke, e ke humbur shikimin nga patatet e ngrëna me tepëri?
– Edhe unë, edhe unë, – tundi kokën Silkja.
– Kur isha vajzë, në Gjermaninë time qe edhe një krizë tjetër, fatale për kombin tonë vital. Fatale. Qe kriza e mungesës së burrave. Miliona burra e djem të vrarë. Miliona. E, pra, miliona gra e vajza, të mbetura qyqe, e humbën toruan, e humbën moralin, u përflakën, u hazdisën, u bënë pre e nepsit. Çdo gjë e munguar, çdo gjë e mohuar, të ndez e të nxit që të bësh sakrificën sublime për ta arritur. U bë moral, imoraliteti. Burrat, qofshin këta dhe ulokë, të shëmtuar, të fishkur, mjafton që të ishin gjysmë apo çerekë funksionalë, madje dhe çuna fare të mitur çmoheshin nga gratë si gurë të çmuar. Ishte një raport katastrofik: një burrë i mbijetuar e dhjetra femra në kulmin e lulëzimit të tyre të mbetura vejusha. Kjo qe kriza tjetër.
Nga kjo krizë, – tha Silkja, – siç kam lexuar, ka vuajtur dhe Rusia pas Luftës së Dytë Botërore. Po për krizën tonë jam vetë dëshmitare e gjallë. Madje, po nga leximet kam mësuar se edhe Muhameti, profeti i fesë islame, prandaj e lejoi me ligj martesën e një burri me shtatë gra. E ligjëroi për të shmangur këtë krizë. Këto i kam të lexuara dhe të dëgjuara. Po për Gjermaninë, për Bovarinë, për Mynihun jam unë Silkja tetëdhjetëvjeçare dëshmitare e gjallë.
Tek ju në Shqipëri, s’besoj se është ndierë një krizë e tillë.
– Jo, – i thashë. – S’kam dëgjuar për një krizë të tillë. Megjithëse dhe tek ne janë vrarë në këtë luftë.
– Në spitalin, ku punoja unë, çdo ditë shtroheshin të sëmurë nga sifilizi. Madje, në atë kohë, vdiqën shumë. Më ka bërë përshtypje se në një lokalitet në jug të Mynihut (Silke më tha dhe emrin e lokalitetit që s’më kujtohet tani për tani), ishte një repart ushtarak, i përbërë nga të arratisur nga vendet ish-komuniste të lindjes. Më kanë mbetur të gjallë në kujtesë tre ushtarë nga Shqipëria. Ishin të inkuadruar në kompaninë nr. 4000. Në këtë kompani amerikane kishte shqiptarë të arratisur pas luftës. Këta tre ushtarë më janë skalitur në kujtesë. Ishin të tre si yje. Njeri më i bukur se tjetri. Madje, njeri prej tyre me emrin Gramoz, pse ta fsheh, më hyri në zemër. Ishte djalë për kokën e djalit. Por ç’e do. Silkja u rrëqeth ca, fërkoi brazdat e ballit, heshti pak dhe tha:
Më fal, zonja Lejla, se e kam aty fotografinë e Gramozit.
U ngrit, doli nga dhoma tjetër, kërkoi një copë herë dhe u kthye me një letër dhe fotografi në dorë.
– Ja, – më tha, – fotografia e Gramozit. Ja dhe dy shokët e tij. Në lokalitetin pranë repartit ushtarak ishte një pllakë varri. Të tre ushtarët shqiptarë u varrosën në një varr.
Silke kishte fotografuar pllakën e bardhë të varrit të përbashkët me këto mbishkrime:
Gramoz Xhama 01.04.1930 – 23.03.1952
Rustem Musta 15.05.1927 – 19.12.1951
Hysen Mehu 17.08.1927 – 14.11.1951
– Pasi lexova mbishkrimet e pllakës së varrit të përbashkët, mornica më mbuluan tërë trupin. Ndjeva të ftohtë, tamam si atë natë kur dola nga varri në buzën e Vjosës. Tamam si atë natë.
– Silke, Silke, ç’po më rrëfen kështu?!
– Ja, këto që t’i rrëfeva, – ma ktheu zymtë Silkja.
– Po këta vdiqën në spital, apo…
– Jo, në spital nuk vdiqën. U shtruan në spital në kohë të ndryshme dhe dolën prej tij në kohë të ndryshme.
– Mos ka ndonjë pabesi ndaj tyre?
– Në mos ka pabesi, ka një enigmë. Sidoqoftë, për ta u tha se vdiqën të infektuar nga sifilizi. Pati zëra se ata, të prekur në sedër mbasi vinin nga një vend ku morali ishte parësor, vranë veten me automatik. Po këto qenë zëra. Unë si Silke i ve në dyshim këto zëra. Pse do të më thuash ti? Ja pse? I pari na qenka vetvrarë Hyseni, më 14.11.1951. I dyti Rustemi, më 19.12.1951. I treti Gramozi, më 23.03.1952. Pra, këta tre ushtarë të shtruar në spitalin tonë me diagnozën e sifilizit si u vetvranë në kohë të ndryshme? Kur u vetvra i pari, pse s’u morën masa për dy të tjerët? Këtë enigmë ma shton fakti se ushtar Gramozi, bukuroshi nga një qytetth në jug të Shqipërisë që më pati hyrë në zemër, pasi paska vrarë veten, dy ditë më pas u vërtetua nga analizat se nuk ishte i infektuar nga sifilizi. Këto e mijëra e miliona si këto e bëjnë botën tonë një deng të mbarsur me enigma. E ku ka bir nëne që i nxjerr në dritë këto të fshehta? E ku ka bir nëne?
– Po a ekziston ende ajo pllakë?
– Ka shumë vite që s’kam shkelur në atë vend.
Mbase dhe mund të ekzistojë. Po unë e kam këtë fotografi. Ti, po deshe, fotografoje dhe përcille në atdheun tënd. Bën mirë ta fotografosh dhe ta përcjellësh.

X

Sa u ngrita, hodha sytë tek dritarja. Xhamat e saj ishin të veshur me një cipëz të lehtë lagështie. Dukeshin si sy të mjegulluar nga përlotja. Me dorë fshiva njerin prej xhamave. Para meje u zbulua dita e re. Nga qielli u derdh një bojë trëndafili. Kjo ngjyrë rridhte gjithandej më e ëmbël dhe më e shndritshme nga horizonti ku rrezatonte tërë nur dielli mëngjesor. Një tufë pëllumbash uleshin e ngriheshin mbi tarracën e pallatit përkarshi. Bëra të gjitha veprimet: u lava, u rruajta, hëngra mëngjesin dhe mora rrugën për atje. Si pa u ndierë e pa kuptuar më kishte hyrë në shpirt mola e kërshërisë apo diçka më tepër se kaq. Ende mes drurëve të pyllit, qark lokalit të “Drerit”, endej një tyl i hollë mjegulle. Duke kaluar në atë udhëzën e zakonshme, që të shpie te mezhda e bleruar përballë shtegut të kaltër, u ndjeva më i fluturt. M’u duk se po pastrohesha në gjinjtë e freskët të natyrës. Në dy anët e udhëzës bleronte bari, një bar i brishtë që shkëlqente me reflekse argjendare nën rrezet e diellit mëngjesor. Kur mbërrita tek vendi kundruall shtegut, dy kumri me unaza të zeza në qafë luanin mbi bar. Rrëzë kodrës, nga e majta, lartësoheshin drurët e ca mështeknave të bardha. Më tej, fare pak më tej, hijet e tyre kaltëronin midis trungjeve. Ajo s’po dukej askund. Bëra ca lëvizje nëpër udhëzën mes drurëve, dola mbi një bregore të vogël, duke hapur me duar bisqet e dendura të thanave të egra. Edhe aty s’pashë gjë. U vara poshtë në drejtim të liqenit. Midis drurëve të plepave të bardhë në horizont, e shqova qartë. Mori drejt shtegut të kaltër, mandej e kapërceu. Ishte Lejlaja. Nxitonte drejt meje. Dhe ajo më dalloi nga larg, ndaj më ngriti dorën. E prita aty, ndanë rrugës që shkonte buzë liqenit. Në ato çaste ujërat e fjetura të liqenit kishin marrë një pamje të tejdukshme kristaline dhe një nuancë çuditërisht të pastër, që ka e kaltra e gjelbërta e ujërave të liqenit. Lejlaja më erdhi pranë. Më dha dorën tërë përzemërsi, madje u mat të më pushtonte, po, për një çast, u hepua, u skuq e tha:
– Unë nuk e merrja me mend se në këtë botë ekzistokan bukuri të tilla natyrore, të cilat duken sikur qëndrojnë pezull mbi hapësirat çuditërisht të shndritshme të tokës.
Këto i tha me një frymë.
– Ku do ta bëjmë folezën rrëfimtare sot, – i thashë.
– Ku të duash.
– A dalim në anën e përtejme të liqenit?
– Me gjithë qejf.
Të dy, si ato dy kumritë te mezhda e bleruar kundruall shtegut të kaltër, morëm rrugën, që vinte qark liqenit. Sikur të ishim miq të vjetër.
Atij korrikut sikur ia nxore pakëz kthetrat në bisedën e fundit.
– Ah, po. Isha vajzë në kulmin e lulëzimit tim. Një lulëzim dehës, shpërthyes më kishte pushtuar tërë qënien time vajzërore. Isha e shëndetshme, e gjethtë, e etur, kurioze. Xha Jaçja kishte dalë në pension i ri, se kështu dilnin minatorët e minierës së qymyrgurit. Jetonte, siç jua kam thënë, i vetmuar. Gruaja i kishte vdekur. Gjyshja e quante gomar. Se, vërtet, perëndia e kishte nisur për gomar, po, në çastet e fundit kishte ndërruar mendje. Në ditën skëterrë të mëkatit tim, ai sillej si i hardallosur në kopshtin e tij, që e ndante me oborrin tonë një gardh i blertë me shkurre trëndafilash të egër. E shihja nga dritarja e dhomës sime. Gjysmë lakuriq bënte xheste prej të marri. Gomar e shkuar gomarit. Luante me duar organin mashkullor dhe sytë i hidhte nga shtëpia ime. E dinte se gjyshja kishte shkuar në pazar, nëna punonte në kopshtin tonë të vogël buzë lumit dhe vëllai në minierë. U pataksa kur e pashë ashtu xha Jaçen. As gomari nuk hardalloset ashtu. E pashë mirë. U trullosa. E humba fare. Dola nga dhoma, kalova nëpër oborr. Hodha sytë qark. S’pipëtinte asgjë. Një gjinkallë mbi kumbull s’di këndonte a qante në atë zheg përvëlues. S’di se si u ndodha: si e çakërdisur, si e përhumbur, si e ndezur aty në hijen e zezë të gardhit me trëndafila të egër. Aty: unë dhe gomari Jaçe. Ashtu, të shtrirë e pa ndjenja nën hijen e trëndafilave më gjen gjyshja ime, e ndiera Shaniko. Më gjen vetëm ajo. Ky qe çasti fatal i jetës sime skëterrë. Qe krisja e parë e një jete mëkatare.
S’di, gjinkalla që qante a këndonte mbi kumbull, gomari Jaçe që plliste poshtë e lartë, apo… mëkati im mori dhenë. Erërat e thashethemeve e përhapën në tërë krahinën.

XI

Sapo mbërritëm në anën tjetër të liqenit, Lejlaja e kishte mbaruar së rrëfyeri ditën mëkatare të korrikut zhuritës. Tundi kryet dhe sytë e saj të zinj u përlotën. Rruazat e ngrohta e të kripura të lotëve rrëshqitën ngadalë nëpër purpurin e faqeve dhe ranë mbi gjoksin pakëz të zbuluar. Fshiu lotët me duar dhe tha: – Mëkati e gërryen përgjithmonë njeriun, kurse hidhërimi i davaritet. Mjerë njeriu që vuan e heq nga kthetrat robëruese të mëkatit!
Unë ula sytë. Ajo ndezi një cigare dhe vazhdoi:
– S’ka gjë më hidhëruese, më sfilitëse se bluarja sistematike e mokrrës së mëkatit.
U ulëm nën shelgjet lotues të anës tjetër të liqenit. Qëndruam për pak çaste të heshtur pranë e pranë. Kamarieri na solli kafenë.
– Mos të mërzis me këto copëza të hidhura rrëfenjash.
Po të mërzita, e lemë.
– Jo, jo. Vërtet janë të hidhura, të trishta, por, më pëlqen mënyra reale se si m’i rrëfen. Mënyra emocionale se si ju nxirrni në pah pjesë – pjesë copëzat e akullta të një aizbergu, që, siç duket qenka i thellë dhe tronditës. Lejlaja rrudhi ballin. Drodhi sytë dhe miqësisht më preku supin. Ndjeva dhembshuri për të.
Sytë e saj të zinj përsëri u njomën. Sërish lotët binin pika-pika mbi gjunjët e bardhë. Ajo vështronte njollat e lagura si e hutuar.
I fshiu përsëri lotët.
– Mos u emociono për këto që të thashë e që do të them. Se ju poetët jeni racë drithëruese.
– Jo, jo, – i thashë dhe vura buzën në gaz.
– Nuk e vazhdova më gjimnazin. Nëna ime, ndjesë pastë, Rukija, gjyshja Shaniko e vëllai, Vehbiu vendosën të më martonin sa më shpejt. Madje, pa rënë në sy të banorëve të qytezës dhe të afërmëve tanë. Do të më martonin shpejt dhe pa dasmë. Aty nga mesi i vjeshtës së dytë, më martuan me Syrja Kaleshin, një veteriner taksëz, që i kishte ikur dy muaj më parë gruaja. Arsyeja, siç mësova, qe se shkurtabiqi Syrja, sa një pëllëmbë ishte, e rrihte sistematikisht. Pra, ika nga qyteza skëterrë e minierës dhe shkova në një biçim qytetthi edhe më të vogël më në jug. Edhe ky qytetth ishte shtrirë në buzë të Vjosës. Në fillim, shkova mirë me njerëzit e Syrjait. Po, me të, u pamë hëna jashtë. Unë, edhe pse e vogël në moshë, isha e bëshme. Ai, Syrjai, tridhjetë kile burrë, mbahej si kapedan, si i fortë, si i mençur.
Dalëngadalë një erë e ftohtë po frynte në marrëdhëniet tona bashkëshortore. Tani e gjykoj me logjikë të ftohtë. Bëra gabim që pranova të më martonin me të. Më morën e më çuan si derrin në thes. Jo vetëm papjekuria e ish-burrit tim, por dhe fiziku i tij. Merrni me mend se, a mundet që një trup tërë gjallëri femërore si i imi në atë kohë të rrinte në një shtrat me një shkurre? Hardhia e ardhëngët do lisin që të mbështetet e jo shkurren. Pastaj, s’ka gjë më torturonjëse për një femër, që pëlqen të shungullohet nga një tufan, për shkak të kërkesave të saj fizike. Thomëni, ç’prisja unë nga një erë e thatë dhe e zbehtë, që s’arrinte dot të më çkopsiste as bluzën? Më falni, në po përdor një mënyrë vulgare të të rrëfyeri, që s’është aspak e këndshme për mua që kam kapërcyer aq shkrepa, shtigje e tufane. E ky mingo, që s’arrinte të më kënaqte as kërkesat minimale fiziologjike, më hiqej si cub e më rrihte.
Një natë, tek isha shtrirë mbi shtrat pranë Syrjait, që mbante erë si cjap i përrçosur, m’u kujtua mëkati i korrikut nën trëndafilat e egër. M’u kujtua gomari i hazdisur Jaçe. E, pikërisht, krahasimi midis pensionistit Jaçe dhe Syrjait më bën të merrja një vendim: Do ta lë. Ndjeva dëshirën e zjarrtë për të pasur një burrë që të më shungullonte. Bëra rrobat gati. Të nesërmen, në të aguar, ia thashë: – Do të iki. Me ty s’ndjehem femër.
Ai u bë si i marrë. M’u hodh në fyt. Unë e kapa, e ngrita në krahë dhe e përplasa sipër shtratit. Mora një boçe me ato pak plaçka personale që kisha dhe u nisa për te shtëpia e prindërve në buzë të Vjosës. Sa mbërrita në shtëpi, ua thashë të vërtetën të afërmve. Merreni me mend se ç’stuhi fryn e shfryn mbi mua. Merreni me mend!

XII

U regjistrova në shkollën ekonomike me korrespondencë. Punova si kamariere në një lokal pranë minierës dhe mësoja. Rromuza të panumërta më hidhnin njerëzia: gra, burra, pleq, të rinj e të reja. Po rrija kokëulur dhe i duroja. Një ditë më erdhi pranë banakut xha Jaçja. Desh shkapërceva, po e mposhta zjarrin e zemërimit. Qelbte erë rakie. Gjuha i qe trashur.
– Më bëj një k-a-f-e! Më të mirë se ajo që më ke bërë nën trëndafila. Bëje ca më të mirë! Prapë më vërshoi gjaku në tru. Me mund frenova zemërimin. Kafenë zeher ia bëra. Më vinte turp nga klientët.
– Pije, të piftë zgjeba, – i thashë ngadalë.
Ai mori filxhanin e kafesë dhe me të në dorë ra në çastin kur do të ulej në karrige. Njeri nga klientët e ngriti duke iu hakërruar: – Kur s’je i zoti, mos pi raki!
Klienti e mori për krahu dhe e nxorri me marifet nga lokali.
Po në këtë lokal, një buçe plakë u ul me dy shoqet e saj dhe po pinte kafe. Njëra prej shoqeve, si më vështroi me kujdes, i tha plakës buçe: – Sa e bukur! Sikur e ka bërë me dorën e saj vetë perëndia, që i qofshim falë.
– E bukur është dhe bora, por e dhjesin qentë, – ia ktheu aty për aty buçja plakë.
Unë u skuqa. Bëra sikur s’e dëgjova.
Pas dy vjetësh mbarova shkollën ekonomike me korrespondencë. Plaga e mëkatit sikur kishte zënë pakëz kore, por gjithësesi, ishte plagë. Përsëri, njerëzit e mi më gjetën një burrë po nga një qytetth i buzës së Vjosës. Po më në jug. Qytetthi qe ngritur mu në bërrylakun e lumit. Djali ishte rreth të tridhjetave. Vinte pak më i gjatë se Syrjai. Erdhi gjoja rastësisht në lokal. Ky është, – më tha dajua nën zë. Si të duket?
– Burri, daj i dashur, është si shalqiri. Me thikë, pa frikë. Unë jam e pafat me burrat
– U prish dynjaja, moj mbesë, u shthurën njerëzia. Ti duhet ta njohësh veten. Mos kërko për burrë një të rënë nga qielli. Merr një dhe mbylli gojët e liga!
– Unë s’dua të rënë nga qielli, daj i dashur. Dua një burrë. Kuptoje mirë se ç’dua. Një burrë me plot kuptimin e fjalës. Dua burrë. Shkronjën “rr” e shqiptova fort e gjatë.
– Hë, si bëre me të, a u martove?
– Po. Me të jetova gati një vit. E quanin Sami. Punonte në postën e qytezës buzë Vjosës. Se mua më kanë ndjekur këto qyteza buzë Vjosës. Ndërsa Vjosa zbret poshtë e derdhet në det, unë e kërkoja fatin në të kundërtën e rrjedhës. Siç duket, kam kërkuar me ngulm burimin e saj. Samiu vinte i hequr në fytyrë, i zbehtë e i pafuqishëm. Ishte i fismë, i urtë, pa vese, por ç’e do. Për atë punë s’ia thoshte. Shuhej pa u ndezur. Ziente mbytrazi e shuhej që në valën e parë. Ndieja keqardhje për qyqarin. E ç’faj më kishte ai?
Ndërsa atë, Samiun, e mëshiroja, veten time e mallkoja. Ç’dreq fati paskam pasur unë?! Pse, vetëm mua, që natyra më kishte dhënë me tepëri të gjitha gjërat që i duhej një femre, të më përplaste në këto dallgë të egra të jetës? S’dija ku të gjeja një çengel ku të varja mëkatin tim? Atë ditë zhegu në hijen e trëndafilave të egër e vija në qendër. Ndërsa burrin tim të dytë, Samiun, e përqasja me erën e thatë, që lëviz pa fuqi mbi ugarin e çelur tërë vlagë, Syrjanë si një qen të rrjepur, xha Jaçen si të nisur për njeri e të bitisur për gomar. Ai organi i tij më tundet parreshtur në mjegullën e turpshme të mëkatit. S’ka gjë më tunduese për një femër se të krahasuarit. Mjerë ajo që heq e vuan pasojat e një krahasimi të tillë çalok e të turpshëm. Mjerë!
E zgjata ca këtë rrëfim se ish-burri im, Samiu, ra viktimë e pangopshmërisë sime dhe pafuqishmërisë së tij. Krahasimi çalok mbeti i pezullt midis nesh. Po kurrë nuk ia shfaqa pakënaqësinë fizike. Më vinte keq për të.
– Po Samiun ti e le? – e pyeta.
– Po. U ndamë si miq. Pa bubullima. Kështu zvarritej jeta ime mbi një pjerrtësi të gurtë malore. Pinte pak ujë në Vjosë, sa për të lagur buzën e tharë. Thithte pak ajër. Dhe kaq.
Të vjen turp, pasi dalëngadalë po të zbulohem mendërisht, shpirtërisht, pse jo dhe fizikisht? Ju poetët jeni vërtet të çuditshëm. Kur e kur bëni si dhelpra të ngordhura, kur e kur si delfinë shpëtimtarë, kur e kur si duar që zgjaten drejt mëkatarëve në të rrëzuar. Mësoje nga unë:ka mëkate e mëkate. Sidoqoftë, mëkati është i hidhur. Ka dimensionet e veta: thellësinë, gjerësinë, rastësinë, domosdoshmërinë, pashmangshmërinë. Mjerë njeriu që bie në kthetrat e egra të mëkatit! Ndonjëherë më duket, ndoshta për t’i bërë qejfin vetes, se jam një lule mali e mbirë mes shafranësh. Atje kam mbirë e lulëzuar unë, Lejlaja. Mbase jam unë një lule shafrani e mbirë mes luleve. Ku ta dish? Herë-herë më duket vetja si lulja e pelinit e mbirë buzë lumit. Lule pelini e hidhur dhe e nëpërkëmbur.
Përsëri perla lotësh i ranë pika-pika mbi mollët e gjirit.
– Më pyete, s’prite përgjigje nga unë. Të mori rrjedha e rrëfimit si atë lulen e pelinit, që e përcjellin ujërat e kaltra të Vjosës. S’më vjen turp fare. Përkundrazi. Ti flet e unë përjetoj i përqethur tërë dramat e tua. Më preku dorën, ma përkëdheli. Dy pika loti i ranë përsëri mbi shpinën e dorës sime. Mu aty, uli buzët e fryra e të kuqe si qershi dhe më puthi dorën. Një e kuqe e ëmbël prej qershie më rrëshqiti prej andej e më rrodhi në tërë qënien time. U hutova e s’po kuptoja në isha buzë liqenit nën shelgjet lotues a diku larg në një ëndërr, që as e kisha menduar dhe as e kisha parë kurrë. Një lëng i përzierë: i ëmbël e i trishtë më rrodhi në shpirt, duke më përqethur thellë… thellë…
U ngritëm dhe, po ashtu siç erdhëm, pranë e pranë, morëm udhëzën përqark liqenit. Ca shapka të trembura morën fluturimin tutje, mbi majat e pishave. Në anët e udhëzës bleronte bari. Tek – tuk lule të kaltra, të bardha, të verdha dukeshin si qëndisma në atë tapet prej bari. Lejlaja këputi lule të egër, që kishte mbirë vetiu, me një kërcell të hollë e me ca gjethe të brishta e imtcake. Ishte një lule e thjeshtë në ngjyrë vjollce të mbyllur. Duke parë lulen e përsosur e të mbirë vetiu, diç donte të thoshte, po hezitoi. Instiktivisht më kapi me dorë krahun, e mbajti për një copëz here e, sërisht e tërhoqi. I vura re: u ndje e fajësuar nga gjesti që bëri.
Pastaj bëri po atë pyetje, që më kishte bërë pak kohë më parë, por siç duket, e kishte harruar, apo s’ishte e kënaqur me përgjigjen time.
Në vend të përgjigjes, ia kapa dorën e bukur dhe borë të bardhë si një zambak gjoli, ia shtrëngova fort… fort…
Ajo u përkul. Unë e afrova pak nga vetja dhe si pa të keq ia hodha dorën mbi supet që i fërgëllonin. U pamë sy më sy. – Pra, mos më pyet më. Ne s’po bëjmë asgjë për t’u turpëruar. Jemi dy të moshuar që hë për hë gjejmë diçka për t’ju rrëfyer njeri-tjetrit.
– Po mëshirë a ndjen?
– Ti i ke kapërcyer malet e mëkatit të rinisë. Ti sot je nënë e dy fëmijëve. Je një vejushë fine. Ç’do tjetër që të të them.
Ajo puliti sytë dhe m’u hodh në qafë. Ndenjëm fare pak çaste ashtu. Syri i kaltër i liqenit u drithërua. Fijet e barit heshtën. Vazhduam udhëzën e dashur, gjer tek mezhda e bleruar përballë shtegut të kaltër. Mu aty, përsëri pa fjalë, pa pushe epshesh, krejt mospërfillës ndaj drurëve, luleve, barit e zogjve këngëtarë, u pamë sy më sy.

XIII

Lejlaja më mori në celular. Takimet tona nuk i kanë shpëtuar syve të luleshqerrave, veshëve të panjës, trishtimit të shelgjeve lotues, syrit të kaltër e të stërmadh të liqenit. Madje as vështrimit rastësor të atyre dy kumrive me unazë në qafë mbi mezhdën e bleruar pranë shtegut të kaltër. Çudi! Si është bota. Tërë sy e tërë vesh. Nesër në ora nëntë të pres te lokali “Dreri”. Të pres. Patjetër do të vish. Dhe e mbylli celularin pa pritur përgjigje nga unë.
Më pas po mendoja: Ose unë jam pjesë e dramës së saj, ose ajo është vetë drama, që s’rron dot pa marrë gjatë rrjedhës copëza dhimbjesh e drithërimash.
Të nesërmen u takuam te lokali “Dreri. Kur mbërrita atje, ajo kishte gati njëzet minuta që më priste. Tymi i kaltër i cigares ia mbulonte fytyrën e bukur. Pinte shumë duhan, padyshim për të fshehur nervozizmin e saj.
– Jam në rregull, – i thashë, duke i treguar orën.
– Je më korrekt se ora zvicerane që mban në dorë, – tha dhe vuri buzën në gaz.
Më ra në sy se çdo ditë që vinte, ajo bëhej më e gjallë, më e bukur, më fine. Në çdo takim vinte më e lulëzuar. Si vishej një herë, s’vishej herën tjetër. Të binte në sy përkujdesja e tepruar për t’u paraqitur më interesante. Ndërsa unë, gati në të gjitha takimet, isha po ai. Ndërroja vetëm këmishat.
– S’di si t’ju them ndryshe. Që ditën që jam takuar me ju, atje te shtegu i kaltër, më duket se kam hyrë në një ëndërr. Dhe këtë e them unë, Lejla Molla, që kam hyrë e dalë gjithë jetën nga makthi në makth, nga stuhia në stuhi, nga dhimbja në dhimbje, nga drama në dramë. Kam hyrë në një ëndërr. Po. Vetëm se ëndrra mbetet gjithmonë ëndërr. Përherë e paprekshme. Ëndërr… Kjo fjalë më rrëqeth. Mos harro se në këtë ëndërr je futur dhe ti. Kemi hyrë në një ëndërr.
– Më dëgjo! Njeriu – gomar – Jaçe, Syrjai e Samiu. I treti Birçja. Thonë i treti i vërteti. Gabojnë. Për mua dhe i treti s’dalloi shumë nga dy të tjerët. Pra, burri i tretë Birçja. Birçja ishte oficer. Në të parë s’kishte të sharë. Ishte martuar një herë, po gruaja ia kishte dredhur dhe ai e kishte zënë më jaranin në shtratin bashkëshortor. Kishte nxjerrë koburen për të qëlluar mbi gruan e tij e mbi të dashurin e saj, një djalosh 19-vjeçar. Po dora i qe dridhur dhe, në çastin që do të qëllonte, dashnori i ri ia kishte kapur dorën, ia kishte marrë revolen dhe e kishte detyruar ta linte të largohej. Oficeri Birçe, pas këtij akti, e la të lirë gruan bukuroshe. Se, siç mësova, ish-gruaja e ish-burrit tim kishte qenë një rruspë e bukur sa s’ia gjeje shoqen. Me Birçen u pamë në Tiranë, mu te xhamia e Et’hem Beut. Lajmës qe burri i tezes sime. U pamë dhe u pëlqyem. Muajin e mjaltit e kaluam në kavalishencën e Durrësit. Si mbaruam muajin e mjaltit, shkuam në një qytezë më në jug se qyteza ime, e Syrjait, e Samiut. Nga qyteza në qytezë. E përbashkëta e këtyre katër qytezave qe se janë ndërtuar buzë lumit tim Vjosa. E quaj lumin tim, se pranë tij linda, u rrita, ndjeva peshën e rëndë të mëkatit. S’m’u nda ky lumë. Ai rridhte poshtë. Unë, në të kundërt, ngjitesha lart. Doja të gjeja burimin e lumit, po s’e gjeta që s’e gjeta. Anës tij më shkau skëterrë jeta. Me Birçen jetova dy vjet. Ishte një farë burri. Në provimin e mashkullit, me pak mund e djersë, e kalonte mjaftueshëm klasën. Nuk linda fëmijë me të. Në fillim ma hodhi fajin mua. Në çaste nervozizmi më kujtonte të kaluarën time: – Mbi ty, zuskë e bukur, kanë kaluar lloj –lloj gomarësh e qensh. Ata ta kanë prishur mitrën.
U ndjeva e fyer. Ndërkohë edhe dyshoja. Sidomos, tek mëkatimi im fatal me Jaçe-gomarin. Ai ishte i jashtëzakonshëm, barabitej me gomarin. Atij ia hodha fajin, e detyrova Birçen të bënim një vizitë mjekësore. Birçja doli steril. Dhashë e mora, po s’dija si të veproja. Birçja bënte prova me femra të tjera. Këtë gjë mendoja ta bëja edhe unë. U tundova. Ia vura sytë një djali të fortë e të bukur. Madje, një ditë e thirra në zyrë, se në atë kohë punoja në “Gjendjen Civile” të qytezës. E putha djalin me guximin tim të marrë. Ai u hutua. E afrova, e ngjesha në gjoks. Pikërisht, në çastin e zjarrit të madh, kur u bëmë gati, një e trokitur në derë. U veshëm. Hapa derën. Ishte Nekia, punonjësja e shërbimit. Ajo, si na pa të shkallafitur e të përndezur, e tërhoqi derën. E putha edhe një herë djaloshin, po qe e kotë. Ai doli nxitimthi nga zyra, i trembur e i shkrehur. Në ato çaste e ndjeva veten të shpartalluar.
– Paske pasur dhe kurajo për aventura të tilla?
– Isha bërë si një pelë e ndezur, e hazdisur. Një pelë frelëshuar që rendja mbi një pllajë duke hingëllirë në kërkim të tim Zoti, që s’e gjeta dot kurrë.
– Po me Birçe oficerin?
– U ndamë, – tha.
Pasi ndezi një cigare, e thithi thellë, psherëtiu dhe foli përsëri:
– Kjo ndarje ma bëri jetën më Ferr se Ferri. Nga një dramë, jeta ime mori përmasat e një tragjedie. Kur u ktheva në shtëpi, më ranë mbi trup tërë shkëmbenjtë e egërsuar të maleve tona. Më ra mbi kokë çatia e qiellit.
Ishte vjeshtë.
Me barrën e dhimbjeve mbi shpinë, u ktheva në shtëpinë ku u linda. Isha e sfilitur, e pambrojtur, e zbrazët, shpirtvrarë. Në të rënë të muzgut, moti u bë më i freskët. Nga malet hijerëndë nisi të zbriste ajri i ftohtë i vjeshtës. Qytetthi i lindjes m’u duk i zbehtë. Ndjeja në shpirt shpërthimin e një shtrëngate. Hyra si e huaj në shtëpinë e prindërve. Gjyshja, Shanikoja, kishte një vit që kishte vdekur. Vëllai im, Vehbiu, ende s’ishte kthyer nga miniera. E para më doli për të pritur ime më, Rukia më pas kunata, nusja e Vehbiut.
Nëna, sa më pa, shtangu. Me zë të trembur më tha:
– Ç’të ka ngjarë, moj bijë? Ah, e mjera unë! Ah, korba unë!
– Dalë, moj nënoke, të kapërcej pragun njëherë e pastaj më pyet.
– O zot, o perëndi! O Zot, o perëndi! – thërriste me zërin e ngjirur nëna. – U ndave përsëri? Uf e zeza unë, skëterra unë, korba unë!
Sytë m’u mbushën me lot. Qava dhe dridhërova e tëra.
– Nënë! – i thirra. – Ky qenka fati im i përmbysur. Fati im dhe yti. Nëna dha ulurimën. Kunata qante dhe e mbante përkrahu. M’u bë në ato çaste sikur binin nga qielli gurë të zinj. Zëri më ishte shuar, veshët më uturonin, sytë më shkrepëtinin vetëtima.
– Ku do të futesh, moj e nxirë? Ku? Ku?
– Në varr, -gjeta forcë e thirra. – Në varr. Ku tjetër?
pas pak çatisi si rrebesh im vëlla.
– Po kjo? Përsëri?
Nëna s’arriti t’i përgjigjej. Ajo u këput e ra në korridorin e shtëpisë sonë përdhese. Kunata i hodhi ujë në fytyrë. Nëna u përmend. Ndërkohë, sa hap e mbyll, sytë, im vëlla i bërë xhind, uluriu si ujk i plagosur dhe më ra me barrominë. M’u bë si goditje rrufeje. Më tej s’di ç’u bë me mua.

XIV

Një çurk uji i përzierë me rërë e baltë më lau fytyrën. Goja po më mbushej me atë përzierje. Pastaj çurku më mbuloi tërë trupin. Bëja të ngrihesha, po s’mundesha. U tmerrova. “Ku jam?” – flisja me mend. Në fillim, me mund lëviza këmbët, pastaj me sa fuqi që pata shtyva me duar masën e lagësht të baltës e kumit. U hap një vrimë. Një currilë ajri më hyri në flegrat e hundës. I dhashë edhe një herë tërë forcë trupit për të larguar baltën dhe degët e shkurreve dhe muzhdokrrave, që më rrinin përsipër. Në fillim nxorra kokën, pastaj duart, pastaj këmbët. U ngrita. Sytë më ishin mugulluar. U shkunda duke turfulluar si të isha një pelë e plagosur. Eca nëpër ujë gjer gjeta një sop të vogël. Vjosa rridhte e turbulluar. Lava sytë. Një hënë e zbehtë si fytyrë e një meiti voziste në qiell. Qark saj vërtiteshin ca lecka resh. Lumi kishte dalë nga shtrati. Me pëllëmbët e dridhura i hodha edhe një herë ujë fytyrës. Kur preka me dorë qafën, ndjeva një dhimbje therëse. Një plagë e buavitur dhe e çarë ende më rridhte gjak. Më erdhi të përzierë. Volla. Pasi volla, ndjeva një lehtësim të trupit. Asgjë, asgjë s’bëhej e gjallë përqark. Vetëm lumi rridhte dhe hëna e ngrënë dhe e ftohtë lëshonte një dritë të verdhë. Eca përsëri nëpër ujë dhe përsëri lava fytyrën dhe plagën. Ia dola mbanë. Isha grua e fuqishme. Kështu dola nga varri buzë lumit. Po të mos kishte dalë lumi nga shtrati e të zbriste rërën dhe dheun e hedhur mbi mua, do të kisha kohë që do të isha harruar.
Në agshol, sfilitur sa më s’ka, me gjymtyrë të mpira e me kokën e bërë si tundës, eca buzë lumit. Ec e ulu, ec e ulu gjer mbërrita te bërryloku i lumit, ku xhadeja shkonte mu në buzën e tij. Drita e ndezur e një makine më ndihmoi për të kapërcyer një kanal të mbushur dingo me ujë. Gjeta një vend dhe dola atje ku makina me dritë të ndezur po ngarkohej me qymyrguri. Iu afrova makinës nga prapa. Kur makina u nis, unë hipa. Qëndrova mbi qymyr tërë frikë.
Në të hyrë të qytetit, shoferi ndaloi makinën për të pirë kafe. Unë u hodha nga makina. Ca popla qymyrguri ranë pas meje.
Shoferi, kur më pa, u pataks.
– Po ti, moj shtrigë, – thirri me sa pati në kokë, – po të kishe rënë, do të më merrje në qafë kalamajtë.
Bëra sikur, s’e dëgjova dhe eca drejt qendrës së qytetit. Pyeta dy fshesarë për spitalin. Ata ma rrëfyen.
Kur zbardhi, iu ngjita faqes së pjerrtë të një kodre. Iu afrova një kaçubeje të dendur dhe nën kurorën e saj të verdhë më zuri një gjumë i thellë e i rëndë. Si më zuri ai gjumë ashtu nën kaçube me rrobat tërë baltë e lagështirë? Aty nga mesdita, një qen leshtor i zi po më lëpinte plagën e qafës. E trembur, brofa në këmbë. Qeni u largua qetë-qetë nëpër dhiaren e gurtë që varej poshtë kodrës.
Përsëri një e përqethur më përshkoi tërë trupin e dërrmuar. Ndjeva një të përzierë në stomakun e boshatisur. Hodha vështrimin qark. Malet e murrmë e hijerëndë ishin aty: madhështorë e indiferentë.
Dukej, sikur dhe ata me gjigandizmin e tyre, hiqnin e vuanin peshën e madhe të mëkateve qiellore. Ndryshe, s’do të mbanin mbi krye shtegtime e shtrëngata resh. Edhe ata e heqin në heshtje e dhëmbështrënguar barrën e dhimbjeve të tyre. Edhe ata.
Diçka më kishte shpëtuar pa e parë: Kisha fjetur pranë një varreze. Një e dridhur më erdhi në trup. Sytë m’u lagën me lotë të kripur.
– O Zot, o Zot!- thirra me zë. Pse më sakatove kaq keq? Pse? Pse? Pse?
Po askush s’më dëgjoi. Askush. Mbase më kanë dëgjuar të vdekurit?! Mbase?!
Një lumë i verdhë dëshpërimi më rridhte në shpirt. Me mend e me zemër në dorë më erdhën vetvetiu këto vargje:
Zëmërimin e verdhë të Zotit,
Po vuaj këtë ditë vjeshte.
Më bien rruzujt e lotit
Mbi bar,
Mbi gurë,
Mbi gjethe.
Mbi shtegun e mbetur cullak
Vajton një qyqe e zezë,
As fund,
As fillim,
As cak,
Një hije dremit në varrezë.

XV

Në teqenë me emër të Baba Iliazit venin e vinin besimtarë, udhëtarë, të sëmurë, gra, burra, fëmijë e pleq. Vinin nga të gjitha krahinat. Gjenin derman aty gra që s’lindnin, të sëmurë psiqikë (kanë shkelur xhindin thonin për ta), a për sëmundje të ndryshme. Baba Iliazin s’e takova atë natë. As të nesërmen. As të pasnesërmen. Po dervishin me mjekrrën e bardhë si bora, që më priti atë mbrëmje, po. Ai, dervishi, e kishte pleqëruar me Babanë.
– Bëni kujdes me të! Nuk dua të ma prishni namin e mirë të Teqesë. Me marifet, pa e lënduar, gjejeni se cila është, nga vjen e çfarë kërkon.
– Strehë kërkon, – i ishte përgjigjur devishi.
– Strehojeni një herë e pastaj me të parë e me të bërë.
Këto më tha dervish Nuri atë mbrëmje. Më strehuan në një odiçkë të bardhë si bora pranë Teqesë. Muret e saj mbanin erë të freskët gëlqereje. Mbanin aromën qiellore të frymës së shenjtë të Zotit. Për dy ditë në odiçkën e bardhë e mora veten. Fjeta sa m’u bënë sytë si pllofka. Një dervish i shkurtër me emrin Hasan më sillte për të ngrënë, për të pirë e m’i ndërronte çarçafët e peshqirët e bardhë. Në kënd të odiçkës, që dukej si vezë e bardhë, ishte një muslluk, që vazhdimisht dervishi e mbushte me ujë. Sa i çuditshëm e me edukatë ishte ai dervish. Vinte tri herë në odiçkë: në mëngjes, në drekë e në mbrëmje. Trokiste tri herë. Vetëm, kur unë t’i thoshja “urdhëro” e t’i hapja deriçkën e odiçkës, ai futej brenda.
– Si rrije në atë odiçkë e vetme? – e pyeta.
– Po ku të rrija. Odiçka e bardhë ishte për mua si një dhomë komode në një hotel europian me pesë yje. Kishte dy dritare të vogla, që shihnin nga lindja e nga perëndimi. Dritaret ishin me hekura. Nëpërmjet dritareve shihje diellin dhe hënën, yjet dhe xixëllonjat, malet e kaltër që mbanin mbi shpinat e tyre çatinë e bruztë të qiellit. Për ndriçim teqeja e Baba Iliazit përdorte fenerët me vajguri, qirinjtë dhe kandilet me vaj ulliri. Përdorte edhe llampa me vajguri. Në një muzg, tek rrija në dritaren e vogël, rrëzë mureve të teqesë bisedonin dy dervishë. Nga zëri i dallova që s’qe Nuri e Hasani, po dy të tjerë.
– Po ky babai ynë mos ka filluar të rrjedhë?
A e kupton ai se ne jemi teqe e jo manastir? – foli një zë.
– Më duket se ti e ke kokën të mbushur me kashtë, se ndryshe, s’mund të më bëje një pyetje të tillë!- iu përgjegj zëri tjetër.
– Më fal! Unë e kam hallin gjetkë: ç’të bëjmë nëse ajo s’është një fatkeqe e braktisur, por një kuçkë. E ke parë ti atë? Dervish Nuri më tha se sytë e tij shtatëdhjetëvjeçare s’kanë parë kurrë femër më të bukur. Është e Bukura e Dheut. Ja, këtë më tha Nuri, – foli zëri i parë
– O perëndi! – foli zëri i dytë. – Mos po bëjmë mëkat duke përbaltur një bukuri të tillë përrallore?
– Dervish Nuri më tha se në qafë ka një plagë të hapur si një të çarë shege, se e mjekon me një melhem që e kishte Baba Iliazi në kamaren e dhomës së tij, – foli zëri i parë.
– Më mirë të pimë helmin, – për Allah. – E Bukura e Dheut me plagën si shegë e çarë në qafë, s’më le të qetë. Po sikur të jetë e futur nga komunistët, se ata kanë forcuar luftën propagandistike ndaj tempujve të kulteve. E ke lexuar gazetën e tyre “Zëri i popullit”?
– As që më vete mendja, – foli prerë zëri i parë. – Më mjafton Ku’rani i profetit Muhamet.
Rrotull teqesë ndjeheshin lëvizje. Muzgu si një shpend i stërmadh hapte krahët dhe bëhej më i mugët. Dy dervishët e lanë bisedën dhe zbritën në pjerrtësinë e vogël pranë teqesë. Njeri prej tyre, siç duket, kishte hedhur një gur.
– Hej, ju të Baba Iliazit! – Mos gjuani me gurë! Jemi në rrugën tonë, – foli njëri nga ata që lëviznin në mugëtirë.
Dy dervishët ngjitën pjerrtësinë dhe qëndruan mu aty ku biseduan për mua pak çaste më parë.
– Ç’qenë ata? – pyeti dervish Hasani.
– Kalimtarë, – iu përgjegj njeri nga dervishët.
Një copëz here mbretëroi një heshtje e thellë. Siluetat e dy dervishëve mezi shquheshin në atë mugëtirë.
– Mos janë hajdutë? – pyeti zëri i parë.
– E për ç’punë do të vijnë hajdutët gjer këtu në teqen tonë. Ç’mund të vjedhin këtu?
Hajdutët shkojnë të vjedhin atje ku ka pasuri. Ç’duan ata këtu në shtëpinë e Zotit, – foli zëri i dytë.
– Në mos janë hajdutë, ja po ta them unë, me siguri janë ata të Sigurimit. Ata s’besojnë te Perëndia, – foli zëri i parë.
– Hesht! E lemë me kaq , – foli zëri i dytë.
– Këtë vend e mori i ligu. Kudo zotëron frika, kurvëria, hajdutëria, memecëria. Këtë vend e futi në kthetra xhebrahili, foli shkoqur zëri i parë.
– Hajt të shkojmë për të fjetur!
Dy javë ndenja në atë odiçkën borë të bardhë të teqesë së Baba Iliazit. Ato dy javë më çlodhën, më ripërtërinë, më zgjuan nga një makth i zi, që më kishte shoqëruar gjithë jetën. Çudi! Ëndrrat më vinin në gjumë të bardha, të bukura, të kaltra dhe me flatra pëllumbash më shpinin larg mbi maja malesh, në lëndina të lulëzuara, pranë burimeve të freskëta. Po asnjëherë nuk më dilnin fytyrat e dashura të të afërmëve. Madje, as e nënës sime. Çudi! Pse në shtëpinë e Zotit, në teqenë e Baba Iliazit nuk shihja gjëra të zeza, të verdha, të trishta?
Mbase rroja me mendimin se aty shëroheshin shpirtëra njerëzish. Madje, dhe plaga e hapur si e çara e shegës në qafë gati – gati po më mbyllej. Kur më solli mëngjesin, pas dy javësh, dervish Hasani më tha: – Pasi të hash mëngjesin, do të bësh një bisedë me Baba Iliazin.
Dervish Hasani më shoqëroi gjer tek dhoma e Babait. Hymë Brenda. Babai, me një taç jeshil në kokë e me veshjen karakteristike të sektit të tij, rrinte i ulur mbi një postiqe të bardhë si bora. Aty, në atë dhomë e rreth e rrotull saj, zotëronte e bardha dhe jeshilja. Një pastërti e paparë. Muret mbanin erë të freskët gëlqereje. Edhe sot e kësaj dite e ruaj në kujtesë atë pastërti qiellore.
– Ulu, dervish! – urdhëroi babai.
Dervish Hasani u ul mbi postiqen pranë babait.
– Ulu dhe ti, moj bijë! – dhe bëri me dorë në drejtim të postiqes ku do të ulesha unë.
U ula. S’di pse u drodha, u hutova. E humba toruan.
– Këtu mbi këto male, Allahu që i qofshim falë, ngriti një fole qiellore. Ngriti këtë teqe. Kjo është shtëpia e Allahut, që është një e s’ka tjetër. Ne, duke i shërbyer teqesë, me nder, me besë, me shpirt, me trup, me besnikërinë e pakufishme ndaj tij, u shërbejmë krijesave të Tij. Krijesa e tij jam unë, Baba Iliazi, është dervish Hasani, je ti, bij’ e babait, është i varfëri, i pasuri, i bukuri, i shëmtuari, i mençuri, budallai, më një fjalë, të gjithë jemi krijesa të Allahut që i qofshim falë. Jo vetëm krijesat me virtyte, por edhe ato me vese janë krijesa të Allahut. Ndaj, gjersa i fal Allahu, gjersa i ngroh Dielli, pse mos t’i falim e ngrohim ne krijesat e Tij. Unë rrija si e shushatur, po fjalët e babait më vinin në vesh si ujëvara qiellore. Trupi m’u mbush me mornica, sytë m’u mbushën me lotë.
Babai, fërkoi mjekrën e bardhë si ujëvarë dhe po me atë zë hyjnor vazhdoi:
– Unë s’po të pyes si të quajnë, as kush je, as nga vjen, as ç’ke bërë, as ç’ke ndërmend të bësh. Kërkove ndihmë, i shtrive dorën teqesë, ia ke shtrirë Allahut që i qofshim falë.
Fjalët e Baba Iliazit më flladitnin tërë qenien time të përtrirë.
– Ke për të thënë gjë?
Përsëri u drodha. Po e mora veten shpejt.
– Lejomë të të falënderoj, Baba Iliazi, juve, Teqenë Tuaj, gjithë dervishët, e, në mënyrë të veçantë dervish Hasanin, që më ka trajtuar këto dy javë si bijë e shkuar bijës. Duke ju falënderuar Ju, unë falënderoj me gjithë zemër Allahun e madh. Babait i shkëlqyen sytë. Dervishi rrudhi ballin e u përndrit i tëri.
– Unë jam një furtunë, – vazhdova. – Kam qenë fllad maji, valë lumi, lule kopshti, flutur livadhi, por jeta më bëri furtunë. Këtu, midis këtyre maleve hijerëndë, këtu, në këtë shtëpi të bardhë të Zotit, e ndiej veten se nga furtunë po bëhem puhi. Po të dal nga ky truall shërues, kam frikë se do bëhem përsëri furtunë dhe furtuna është e pafre. Ndaj, lejomë të jetoj këtu!
Të përgjërohem, Baba Iliazi! Lejomë të jetoj këtu! Dhe, sakaq, iu afrova dhe ia putha dorën qiellore.
– Mirë, bij’ e Babait. Këtu do të jetosh gjer sa ta ndjesh veten të shëruar. Dhe urdhëroi dervish Hasanin:
– Lëre bijën e babait të punojë në gjelltoren e teqesë! Kujdesu për të se mos e trazojnë xhindët!
Dolëm nga dhoma pranë Tyrbesë ku rrinte Baba Iliazi. Ecëm nëpër oborrin me kalldrëm të Teqesë. Një oborr i pastër. Midis gurëve bleronte bari. – Bleronte një bar i brishtë e i butë.
Dervish Hasani vinte i shkurtër nga trupi, ishte thatanik, por kishte një shtat të lidhur. Në fytyrën e tij të zeshkët ku dukeshin shenjat e lisë, shkrepëtinin dy sy të mëdhenj dhe të zjarrtë. Mund të thuhej që ishte edhe i pashëm, edhe bashkëbisedues i këndshëm.
Teqeja e Baba Iliazit ishte e madhe. Kishte dhoma për dervishët, për mysafirët, për udhëtarët e rastit, për gratë që vinin këtu për të gjetur derman. Gjelltorja ishte në veri të teqesë. Rrëzë saj ishte një pyll i vogël me lisa.
Dervish Hasani më dha udhëzime se si do të punoja në gjelltore, se si duhej të sillesha, se si duhej të mos hapesha si vaji në lakra, se këtu hyjnë e dalin lloj e lloj malukatësh. Ca vijnë për derman e ca vijnë si shejtanë. Pra, kujdes! Ti je kaq e re dhe kaq e bukur sa edhe plakushit, kur të sheh, i rrëqeth mishtë. Meri fjalët e mia sikur t’i thotë yt atë.
Dervish Hasani doli. Pas pak erdhi një dervish tjetër. Më përshëndeti me dorë në zemër. Hoqi rrobën e jashtme të dervishit, një biçim fustanelle ngjyrë qumështi, e vari në gozhdën e murit të gjelltores dhe veshi një bluze të bardhë prej cohe.
– Më ndihmo! – tha.
Mori një hanxhar të madh dhe mbi trungun e lisit që ishte vendosur në skaj të gjelltores, vuri një berr të rrjepur. E preu shpejt. Unë mbusha kazanin me ujë. Zjarri bubullonte.
– Bëj kujdes! Mos iu afro shumë as zjarrit, as kazanit, – këshilloi dervishi. – Mua më thirr dervish Neziri. Kështu e kam emrin. Po Ty?
– Furtunë.
– Mos u tall! S’kam dëgjuar gjer më sot emër të tillë.
– Nga je?
– Nga malet e kaltër.
– Aha, e kuptova, – tha buzëgaz dervish Neziri.
Ndërsa zjarri bubullonte, kazani i gjelbër ziente, unë laja enët. Ca pjata të bardha, ca tabaka të bardha, ca filxhanë të bardhë. Çdo gjë e bardhë.
Hodha sytë në dritare. Ca pëllumba të bardhë flatëronin mbi gurët e bardhë të avllisë së teqesë.
– Të dal pak në avlli, – i thashë dervish Nezirit.
– Si të duash. Kur të duash. Këtu s’është burg. Këtu është Teqe.
Dhe dola. Fjala “burg” e dervish Nurit më zymtoi thellë. Pse e tha? Kot? Apo diçka prej xhindi e gërricte përbrenda? Kur kalova mbi gurët e avllisë, pëllumbat e bardhë përsëri flatëruan e guisnin.
Ishte një kohë e bukur pranvere që e mbushte gjithë hapësirën me gjithfarë kundërmimesh, duke sjellë me vete flutërza gëzimi e lumturie. Kajli, qyqja e zezë, e strukur midis gjetheve të drurëve të lisit, me zërin e saj kumbues e të ngashëryer, këndonte këngët e saj pranverore, duke sjellë në zemrat, shpresat e përgjumura.
Hyra në korien e lisave. E ndjeva veten të gjorë. Zemra më ishte sfilitur nga vuajtjet dhe hidhërimet e shumta. Më preku thellë gjithë ajo bukuri mahnitëse, që dukej sikur kishte kulluar mbi gjithë natyrën. Ashtu, e mallëngjyer siç isha, më rrodhën spontanisht këto vargje:

Ti, s’e di se ç’është një femër
Në tërbim të lulëzimit
Fle mbi ëndërr,
Fle nën ëndërr
Bëhet hije e shkëlqimit

Ti s’e di,
Se po ta dije,
Kaq i akullt s’do më shihje
S’qe për mua, jo kjo botë
Me pak diell e me shumë hije.

Ti, s’e di,
Se po ta dije
S’do më shihje me përçmim.
Ja, këtu, në këtë korie
Heq e vuaj mëkatin tim.

– Po ti qenke poete e talentuar, brofa i entuziazmuar, sapo Lejla Molla, m’i recitoi me zë të dridhur vargjet e shkruar atje, në atë korien e liseve rrëzë teqesë së Baba Iliazit. Pse s’më ke thënë? Qenke poete!
Ajo u shkund gjithë dridhërime, këputi një lastar të shelgut lotues që i varej mbi flokët e verdhë dhe, si e përhumbur preku vetullën si hënë e ngrënë me gishtin tregues, sikur donte të mbante të ndezur flakën e kujtimeve.
– Mbaja një fletore. Aty shënoja diçka që më linte mbresa. Sapo dola nga koria, nëpër oborrin e teqesë, hyra në gjelltore. Atje gjeta tre dervishë: Nurin dhe ata dy zërat që dëgjova në dritaren e odiçkës së bardhë. U mësova emrat: njerin e quanin Ali e tjetrin Abaz. Më tej, në një tavolinë të madhe prej druri, po hanin bukë barinjtë e teqesë.

XVI

– Më falni në e teproj ca me këtë që do t’ju rrëfej. Duke të dëgjuar me kujdes, sigurisht i kam ndierë thellë ato përrenj të verdhë dëshpërimi, që të kanë ndjekur gati tërë jetën. Mbrëmë, para se të flija, solla ndërmend ato rrëfenja tërë dhimbje, që më ke kallzuar. Femra gjithmonë ka qenë një robinë e vërtetë. S’po them ndonjë gjë të re, po ky është realiteti. Femra është konsideruar si plaçkë. Edhe sot ajo tregtohet si e tillë. Sa marrëzi! Sa e sa fate grash janë rrokullisur humnerash! Me mijëra. Në anët tona është endur e endet një gojëdhënë.
Refija, një vajzë e bëshme nga fshati Çuragë, u martua në një fshat të Myzeqesë. Mik pas miku, duke e kërkuar si me qiri në dorë, e kishin parë Refijen buzë liqenit, ku ishte ngritur fshati i vogël Çuragë. E kishte pikasur xhaxhai i dhëndrrit që kishte shkuar për të peshkuar në atë liqen. Kishte mbetur pa mend. E bukura Refije, shtatselvi e fytyrëhënë, po mbushte ujë në kroin buzë liqenit e midis vidhave të vjetër.
– Bijë e kujt je? – pyeti peshkatari.
– E Veiz Murrizit, – iu përgjigj vajza.
Si piu ujë të freskët në krua, peshkatari u largua. Rrugës e sillte ndërmend vajzën shtatselvi e fytyrëhënë.
“Po sikur t’ia bëj Refikut?” – mendonte.
Refiku ishte nipi i tij. Dhe atë bëri. Dërgoi njerëz për lajmësi. Veiz Murrizi e priti mirë kërkesën e bërë nga fisi i Shkrepëve. E para: ishin të kamur. E dyta: ishin fis me emër. Po djalin s’e kishte parë. Ka bërë ushtrinë i pat thënë lajmësi dhe s’kishte në trup asnjë katmer. Këto qenë të mjaftueshme për Veiz Murrizin, që s’e zgjati, po pranoi menjëherë.
– Po vajza a u pyet? – ndërhyri Lejlaja.
– Ç’vajzë? Ku është pyetur vajza më parë? Pse ty të pyeti yt vëlla?
– Po mua më rrëmbeu ajo lubia e korrikut, – tha dhë përsëri ndezi një cigare.
– Edhe Refija pinte duhan. Madje dhe me llullë, – i thashë.
– Jeton Refija? – më pyeti.
– Po. Është krruspulluar e mpakur sa më s’ka.
Nejse e kemi fjalën tek fejesa. U fejuan me zallamahi. Po ajo që do t’ju rrëfej është interesante. Nuset në anët tona i merrnin me qerre. Qerrja mbulohej me rrogoz, sipër rrogozit hidhej një qilim i bukur. Qeve u lidhej tek brirët një peshqir. Me një fjalë, qerrja stolisej si për dasëm. Ditën që u martua Refija me Refikun, qerren e ngiste i vëllai i dhëndrrit, Rushani. Pranë tij, kushuriri, Ramizi. Pjesa e pasme e qerres, ku rrinte nusja e vëllai i saj, ndahej me një cohë të bardhë. Gjatë rrugës Rushani e Ramizi flisnin nën zë:
– Ç’do heqë Refija sonte? – fliste zëshuar Ramizi.
– Si ç’do nuse, – ia kthente Rushani, vëllai i dhëndrrit.
– A durohet qajka e Refikut? – vazhdoi Ramizi duke qeshur.
Dialogu i Rushanit me Ramizin u përsërit disa herë nën zë, po Refija, me veshët ngritur përpjetë si një kaprolle, i dëgjonte të gjitha. Në të hyrë të fshatit, Refija, kaprollja e hazdisur, po me zë të shuar, ia pati:
– Qajkë madh yt vëlla, të shohim sonte sa e ka.
Ata e dëgjuan dhe qeshën.
Pas një jave, tek fshinte oborrin, nusja e bëshme, Refija, iu afrua qerres, që qëndronte aty pranë, mori kunjën e kularit dhe iu drejtua Ramizit, që e vështronte me kujdes në anën tjetër të gardhit. – Jo qajkë, po kunjë, – i tha dhe qeshi.

XVII

Nga shtëpia s’kisha marrë asnjë lajm. Më dukej vetja se diku, nga një vend i mallkuar, më kishte rrëmbyer shtrëngata dhe si më kishte shkallafitur sa andej – këtej në hapësira të zeza, në të shuar, më rrëzoi këtu, në këtë teqe të bekuar.
S’di pse m’u kujtua ai qeni i zi, që, pasi më lëpiu mirë e mirë plagën mbi qafë, ngriti njerën nga këmbët e pasme dhe pëshurri gëmushën pranë meje.
Në cast më pushtoi një dëshpërim kaq i madh, sa as vetë nuk e dija se si qe e mundur të rroja një jetë të tillë. Në të perënduar, hyra në odiçkën e bardhë. Hapa dritaren e vogël nga perëndimi. Një shkulm ere e freskët më përkëdheli fytyrën. Tej në një breg, pashë një zjarr të madh. Befas, u ngrit një erë e madhe, sa flaka e zjarrit u valvit si një flamur i stërmadh. Ca hije njerëzish që mezi shquheshin, nxitonin ta shuanin. Dukej sikur donin të shpëtonin nga një tigër, që ishte lëshuar nga kafazi. Gjuhët e mëdha të flakës përzhitnin çdo gjë përreth. Të dukej sikur mijëra gjarpërinj villnin flakë nga goja. Me indiferencë vështroja atë zjarr të madh.
Pas pak, zjarri u shua. Një muzg bojëhiri mbuloi hapësirën.
– Harrova të të pyes, – e ndërpreva unë, – s’ishte e elektrifikuar në atë kohë teqeja?
– Jo. S’ishin elektrifikuar as fshatrat përreth. Mos më ndërpre të lutem, se ndiej nevojën e zbrazjes së dufeve të së kaluarës.
Pas pak, dëgjoheshin po ato zëra dervishësh. Zëri i Aliut dhe i Abazit. Në fillim zërat vinin të zbehtë. Siç duket, ishin më larg se atë natë që flisnin për mua. Pastaj, iu qasën më afër dritares sime.
– Ashtu vërtet, duhej ta kishte bërë, t’ia kishte përdredhur kokën si të zogut, tutkuni.
– Po, ç’e ke ti, Haxhiun?
– Djalin e dajës, – iu përgjigj Abazi.
I kam folur e i kam folur, po ku dëgjon ai!
– Mos të rëntë për pjesë një pelë e ndezur, po s’ke ç’i bën, – foli Aliu.
– Dhe tani kam hequr dorë, se s’kam ç’i bëj. I fola rëndë. Ç’t’u desh që u martove, kur e dije se s’ia dilje dot gruas? Që t’i nxirrje belara kokës? Ti ke menduar se gruaja do të kënaqte, do të ushqente, do të të rrinte te koka e të kujdesej për ty kur të sëmureshe. Dhe më vjen çudi se si ia ke hedhur sevdanë një pele të ndezur si ajo. T’u duk e bukur, e thjeshtë, e mirë dhe u vërsule si çakall i uritur. Tani s’të mbetet tjetër veç të rrëmbesh sopatën e t’ia presësh kokën. Kushedi edhe mund të varin për këtë, po më mirë litarin në grykë, se sa një turp i tillë. Ajo është një grua qejflie, i ka plasur cipa.
– I paske folur rëndë, Abaz. S’janë fjalë të mençura këto për ne, që jemi njerëzit e perëndisë.
Si dy hije dervishët rrëshqitën në anën tjetër të teqesë. Mua më mbetën në tru fjalët e dervishëve: “pelë e ndezur”, “grua qejflie”, “t’ia presësh kokën”. Pastaj më mbuloi një hije trishtimi. M’u duk vetja si një zogëz e mbyllur në kafaz.

XVIII

Baba Iliazit nuk guxonte kush t’i fliste hapur për mua. Ai kishte autoritet hyjnor në teqe. Po dervishët rrëzë mureve bënin pësh-pësh. Rrëzë mureve, ama. Në sy kurrë. Dervish Neziri ishte ca nursëz, po burrë me karakter. Dervish Hasani ishte shpirt njeriu. Dervish Nuri mbahej si administrator i teqeve. S’para fliste shumë, po, kur fliste, të zinte si me dorë. Zevzekë e llafazanë ishin dy dervishët e muzgut: Aliu dhe Abazi. Mbase të tjerët s’arrita t’i zhbiroja, po këta të dy po. Asnjëherë s’më shihnin në sy. Ulnin kokën, kur më shihnin.
Pasi mbarova së lari enët, dola nga gjelltorja dhe, nëpër guret e bardhë të avllisë, mora udhëzën për në korie.
– Atje ku bëre poezinë? – pyeta.
– Po. Pikërisht atje.
Ulur në bisht rrëzë murit rrethues të teqesë pashë dy dervishët: Aliun dhe Abazin. Ndala pa kapërcyer deriçkën e avllisë që të nxirrte në korie.
– S’duhet ta mbajmë këtu atë palo vajzë. Kur bie miza në rehani, njeriu e nxjerr me kujdes që andej dhe e flak tej. Pastaj e pi rehaninë. Mendo se ç’na ka bërë Baba Iliazi. Na futi në teqe një rruspi të bukur. Po e lemë mënjanë në është apo jo e përdalë. Po sikur të jetë e shtënë nga ata të Sigurimit për të na vëzhguar?
Po pse e strehuam atë femër? – fliste Aliu.
– Ndreqe gojën! – ndërhyri Abazi. – Pse e strehoi Baba Iliazi?
Si tha këto, Abazi hodhi sytë qark. Mend më zuri me ato sy si të dhelprës. Po, shyqyr, s’më pa.
Në mbrëmjen e po asaj dite, po pak më vonë se mbrëmjeve të tjera, dy hijet e dervishëve nxinë kundruall dritares sime. M’u dukën atë mbrëmje si dy gardianë të zinj.
Vërtet prania e tyre aty më sillte trishtim, por prej zërave të muzgut merrja informacion të qartë se si mendonin këta shërbëtorë të shtëpisë së bardhë të Allahut për mua.
– Sot isha në qytet, – tha Abazi. – Në kafene takova Haxhiun, atë qyqarin që e la gruaja.
– I gjori Haxhi, – tha Aliu.
– Çfarë s’dëgjon në kafene. Po t’i marrësh për të vërteta, të duket vetja se ky vend është kthyer në çmendinë. Në çdo tavolinë ka hafi. Këtë po ma thoshte im kushëri, Haxhiu. S’ke tref të flasësh, se ta kapin fjalën në ajër si ata qentë, kur ua hedh kockën dhe e presin me gojë pa rënë në tokë.
– E the mirë: ky vend është kthyer në çmendinë.
Mjerë shqiptarët!
– Kur pinim kafe me Haxhiun, na u qas një sigurims. Ishte nga fshati i Haxhiut. Interesohej për një grua të vdekur. Kishte me vete dhe fotografinë e saj.
– Po për të vdekurit në atë botë kujdesen vetë të vdekurit.
– Ja, ç’na tha, – vazhdoi Abazi. – Në qytezën e minatorëve buzë Vjosës, një vajzë e bukur si nimfë përrallash, pasi kishte mëkatuar me një burrë të ve rreth të pesëdhjetave, e kishin martuar. Martesa kishte zgjatur dy muaj. Gruaja e bukur si perri, e bëshme si pelë, e la. Arsyeja: s’e kënaqte fizikisht. Po kështu e martuan me të dytin. E njëjta arsye. Brenda vitit e la. Me të tretin jetoi dy vjet. I treti një oficer me emrin Birçe, e kishte farën e mpitë e s’mbinte në ugar. I vëllai minator, një farë Vehbi Molla, pa një e pa dy e godet me barrominë. Vajza vdes. Natën e varrosin buzë lumit. Në fillim morën të shoqin Birçen. E torturuan, siç dimë të torturojmë ne të sigurimit. Pas gjashtë muajsh, e lirojnë Birçen për mungesë provash. Ç’hoqi i ziu Birçe, shpirti i tij e di.
Nëna e vajzës, Rukia, vinte lule mbi varrin e sheshtë në buzë të lumit. Dikush nga tanët e pikasi. E arrestuam. Na u zbërthye Rukia. Arrestuan të vëllanë, Vehbiun. Kur hapëm varrin e sheshtë, në kumin e lumit, s’gjetëm kufomë. Sidoqoftë, Vehbiu u dënua me gjashtëmbëdhjetë vjet dhe Rukia me katër vjet. Ja, këto mësova sot, Ali vëllai! Ndaj të thashë që në fillim se ky vend u bë truall i të ligut .
– Mos, o Zot! – foli duke psherëtirë dervish Aliu.
Unë i dëgjova me durim të gjitha ato që tha dervish Abazi. Qava e qava tërë atë natë. Pastaj rashë në një gjumë vdekjeje. Vetëm tri të trokiturat e dervish Nurit më zgjuan.
– Zgjohu, e bekuar! Është ngritur dielli dy hostenë are. Zgjohu! – thërriste dervishi.
Hapa derën. Koka më llokoçitej si tundës.

XIX

Kur hyra në gjelltore, Baba Iliazi ishte ulur mbi një fron dhe me tespie në dorë diç mërmëriste me vete. Siç duket ndonjë ajet të Kur’anit. Neziri hidhte drutë në furrë.
– Sot gatuani edhe për dhjetë vetë më tepër, – urdhëroi Baba Iliazi. – Presim mysafirë.
– Peqe, Baba! – iu përgjigj me përulësi dervish Neziri.
– Mos ke qenë e sëmurë mbrëmë? – m’u drejtua mua Babai.
– Kam pasur pak dhimbje koke, Baba.
– Duket, ke qarë. Të shoh nga sytë e fryrë. Po ndjeve shqetësim, na thuaj. Kjo shtëpi është e të gjithëve. Edhe jotja. Ne nuk jemi njerëz të huaj për ty. Ti je bij’ e teqesë. Sa të jemi gjallë ne, askush s’do të guxojë të të prekë me fjalë e me dorë. Ndaj për çdo shqetësim, na thuaj.
Si mora zemër nga fjalët e ngrohta të babait, i thashë:
– Baba, tani vetëm ty të kam baba dhe nënë teqenë.
– Hë, më paç uratën, – tha babai, – dhe më vuri dorën mbi kokë.
Atë ditë e ndjeva veten të gjethtë. Duket më ngrohën fjalët e Baba Iliazit.
Aty nga ora nëntë, erdhën dy gra. Vjehrra pruri nusen e djalit për të gjetur derman. E priti pranë tyrbesë Babai.
Si mbaruan punë me babanë, gratë hëngrën drekë në gjelltore. Dervish Neziri doli. Mbeta unë dhe dy gratë.
– Ka dy vjet që është martuar e Zoti s’po i jep peshqesh një fëmijë. Erdhëm këtu për të gjetur derman, se këtu, në këtë teqe kam gjetur derman edhe unë, – tha vjehrra.
– Po djali juaj është vizituar? – e pyeta.
– Djali është në rregull. Kur hedh farën në ugarin me vlagë, mbirja është e sigurtë, – tha plaka. – Kur fara hidhet në gurishte, mbirja është e vështirë.
Plaka fliste në tym, nusja e re, e flakëruar në fytyrë, uli sytë.
– Një grua e bukur nga qyteza e minierës së qymyrgurit u martua tri herë dhe s’bëri fëmijë. Pse të tre burrat e kishin fajin? Patjetër gruaja. Si e lanë burrat, i vëllai i ra me barrominë dhe e la të vdekur. E varrosën natën buzë lumit. Kur e hapën varrin e qyqares ata të Sigurimit, s’ia gjetën kufomën. Ca thonë se ka dalë lugate. Të tjerët thonë se gjatë vërshimit të Vjosës e kanë marrë ujërat e turbullta dhe e kanë nxjerrë në det. S’bënte fëmijë, korba. U bë ushqim për peshqit.
– Pse e vërtetë është kjo? – ndërhyra. – Mbase është llaka-llake grash.
– Kjo është e vërtetë, – tha nusja.
– Po s’dihet arësyeja e vërtetë. Thonë se ishte e bukur. Më e bukura në krahinë. Si nimfë përrallash ishte, thonë. Një Zot e di të vërtetën.
Unë u drodha. Një si pickim gjarpëri ndjeva në zemër. Kur dola për të përcjellë gratë, nga fundi i kories pashë një grup me gjahtarë. “Këta do të jenë mysafirët” – mendova. Gjahtarët flisnin me zë të lartë e gajaseshin së qeshuri. Me ta ishin dhe dy dervishët: Aliu dhe Abazi. Rrallë i gjeje të veçuar këta dy dervishë. Rrallë.
Njeri prej tyre, një rondokop rreth të dyzetave, u ngrit në këmbë dhe më shikoi me ngulm. Unë ktheva kurrizin dhe u ngjita në teqe. Instiktivisht ktheva kokën. Gjahtari i ngritur në këmbë më shihte me neps. Nxitova.
Kur hyra në gjelltore, dervish Neziri po u ndante ushqimin barinjve dhe shërbëtorëve të teqesë.
– Shko qetësohu! – më tha dervishi. – Nesër eja këtu!
E kuptova. Mora me ngut pak ushqim dhe u nisa për te odiçka e bardhë.
Siç isha, rashë mbi shtrat. Më zuri një gjumë i thellë. Rënë pa rënë muzgu, u zgjova. Dola në dritare. Dy dervishët, si zakonisht, u ulën në bisht, duke mbështetur kurrizin pas murit të odiçkës sime.
– Sa llafazanë e gënjeshtarë janë këta gjahtarët, – tha Aliu.
– Shyqyr që u shporrën, – ia ktheu Abazi. – Është bërë tym pas tyre dhe im kunat, Haxhiu. Nuk sheh sinorin e tij lumëmadhi, po bën sytë si shqarth pas grave të botës. E pe si e pa bukuroshen tonë. U ngrit në këmbë dhe e shihte si i sharruar.
– Çiftja, po mbeti varur, ndryshket. Dhe Haxhiut…
E la gruaja, i është ndryshkur çiftja. Qeshën të dy.
– E di ç’bëjnë ata, – tha Abazi. – Kur dalin për gjah për kafshë të egra, pa e ndierë fare lodhjen, zënë e gjuajnë fshatare të mjera.
– Qenkan të poshtër, – tha Aliu. – Bëjmë gabim që i presim.
– Njeri prej tyre, ai quksi që s’e lëshonte llullën nga goja, është spiun i Degës, – tha Abazi me gjysmë zëri, sikur po e përgjonte njeri.
– O perëndi! – thirri Aliu.
– Haxhiu, kur u ndamë, më tha se i kishte pëlqyer shumë kjo lulja jonë. Bëma për grua, më tha.
– Ti s’mbajte dot krriçkën që pate e jo të mbash këtë pelën e ndezur. Ik, or Haxhi vëllai! Më lër rehat!
-Qerratai, – tha Aliu. – S’ditkërka fare. Nëse ajo s’është e futur nga ata të Sigurimit, ja, po ta them troç: është një nimfë përralle.
Unë e dëgjova turbull bisedën e tyre.
Mbas dy javësh, gjahtar Haxhiu erdhi prapë në teqe.
I shoqëruar nga dervish Abazi, u fut në gjelltore. Unë, pas gjëmës që më ra, as që e sillja ndër mend martesën. Aq më keq kur mendoja se atij, Haxhiut, i kishte ikur një grua. Arsyet e ikjes së një gruaje nga burri për mua shtrëngatën fatkeqe ishin tronditëse. S’isha më një vajzë flutur, një grua erë. Më mirë ta ngrysja jetën në teqe, se sa të hyja prapë në dallgët e egra të rrebesheve.
Haxhiu më dha dorën. Të them të drejtën, dora e tij s’m’u duk si dorë burri, por dorë mortjeje. Sa më lëshoi dorën, dola nga gjelltorja e zbrita në korie. Në korie qëndrova gjatë. Frynte një erë e lehtë që guduliste gjethet e lisave. Bëra të ngrihesha, po një trubullirë më veshi sytë. Mend rashë. Aty pranë kaloi dervish Abazi me Haxhinë. Zbritën duke biseduar. Kur, frrësht, nga një kaçube doli një dre i trembur. Dreri tundi kurorën e brirëve. Qimen e kishte të zezë, pis të zezë, si pendë korbi. Bëri ca më tej dhe filloi të kullosë.
Haxhiu u mat ta qëllonte.
– Pse ta vrasësh, o kushëri! – e pengoi dervish Abazi. – I gjori po kullot barin, lëre ta kullotë.
– Edhe një herë që më doli gjahu përpara, nuk më latë ta vrisja, – tha me hidhërim Haxhiu.
– S’prish punë. Më mirë që s’i lyet duart me gjak. Haxhiu iku. Dervish Abazi m’u qas pranë.
– Dua të bisedoj me ty për një çështje, – më tha.
– Për çfarë çështje doni të bisedoni me mua?
– Besoj se e merrni me mend?
– Bisedojeni me Babanë. Atij i jam dorëzuar.
Dervish Abazi e bisedoi me Baba Iliazin në praninë time.
– Po e pëlqeu mirë. Po ai bandilli, kushuriri yt, duhet ta mbledhi radaken. Kjo u dorëzua vullnetarisht tek ne, tek teqeja jonë me emër. Në e merr, po gjithmonë me dëshirën e saj, jam gati t’u jap bekimin e Zotit.
– Hë, bij’ e babait?
– Jam dakord me gjykimin tuaj hyjnor, Baba Iliaz.
– Hajde, për hajer na qoftë!
S’di pse iu binda verbërisht Baba Iliazit. Çfarë të bëja tjetër?!
Për mua në teqe u bë një darkë e thjeshtë.
Të nesërmen më shoqëroi dervish Abazi gjer në shtëpinë e Haxhi Zerdelisë. U martova për të katërtën herë.

XX

E prita si zakonisht Lejlanë te mezhda e bleruar. Mbi dheun e kuq të saj bleronte bari, mbi të cilin rruazat argjendore të vesës shkëlqenin nga rrezet e diellit. Herë-herë ato ndrinin si pikla të kaltra loti.
Ra një zile celulari: – Erdha. Për dy minuta jam aty.
– Eja! Po të pres mbi mezhdë, kundruall shtegut të kaltër.
Te bërryloku i udhëzës, u duk Lejlaja. Si një mështeknë e lulëzuar. Ngriti dorën, e tundi në erë. Sa më tepër më afrohej, aq më shumë më dridhërohej zemra. Po bëja çudi. Si ka mundësi që një plakush si unë të dridhej si purtekë para një gruaje që kishte dallgëzuar tërë jetën mbi shtrëngata. S’më dha dorën, po më kapi e më shtrëngoi fort.
Një çift i ri na pa me kërshëri.
– Jemi më të rinj se ju, – u tha Lejlaja. – Jetojmë lulëzimin e fundit.
– Hallall, hallall, – tha vajza. – u kemi zili.
Çifti kujtoi se ne ishim dy pleq të dashuruar.
– Nga do të vemi sot? – më pyeti.
– Sot ti je mbretëreshë. Jam nën pushtetin tënd. Më hodhi dhe një herë dorën në qafë dhe më tërhoqi drejt shtegut të kaltër, drejt atij shtegu që në fillim të takimeve tona, ajo brofi si një gatë e bardhë borë.
Kapërcyem shtegun, të kapur dorë për dore dolëm në një lirishtë të gjelbëruar. Dielli ndrinte pikat argjendore të vesës. Ndalëm pak. Hodhëm sytë qark. Vetëm drurë, lule, bari i vesuar dhe dielli rrezeartë. Humbëm. S’dinim ç’të bënim. Mos po binim në një behar të vonë e marramendës?! Mend bëmë një marrëzi aty. Të bërë flakërimë ndenjëm të përqafuar e të përhumbur. Pastaj, përmes lirishtës, dolëm në breg të kodrës, u sollëm qark e, së andejmi, zbritëm në lokalin bri liqenit, ku flokëlëshuar ende dremitnin shelgjet lotues.
– Bëmë pakëz mëkat sot! Pak xixëllima mëkati, – tha ajo.
– Në s’bëmë mëkat. Ramë në rrjetën e kaltër të pushtetit të tij. Qeshëm. Pastaj ajo thithi cigaren me endje. Më lëshon fjolla tymi. Fjolla të kaltra tymi.
– U martove për herë të katërt me Haxhi Zerdelinë?
– Po. Në Gjendjen Civile emrin e bëra Vjosë. Vjosa Zerdelia. Haxhiu ishte burrë i zakonshëm. Unë s’isha më e para. Pa mbushur muajin e martesës, vëllai i Haxhiut arratiset. Pa një e pa dy na marrin si dëngje pa markë e na internojnë në një gulak të Lushnjes. Atje na bënin apel çdo mbrëmje. Punonim të dy në fushë. Bëmë dy fëmijë: vajzë e djalë. Me mundim i rritëm. Edhe pse u internova, ndjeva se më kishte dhënë vërtet uratën Baba Iliazi. U gëzohesha fëmijëve, pëllumbave të mi. S’kam ndierë më tepër gëzim në jetën time se atje, në atë gulak të zi. Dhimbja, plagët, poshtrimet, përçmimet më ishin mpirë. Jetoja me idenë se isha një grua e shndërruar nga shtrëngatë, në erë e më pas në fllad. Isha nëna e dy fëmijëve. Pas atyre dështimeve tërë rropamë e grryerje, rashë në nomalitet. Të qënurit nënë më jepte krahë, edhe pse jetoja atje, në atë ferr të zi. Kuptoje: isha një e dalë nga varri.
Një ditë, im shoq, Haxhiu, më tha:
– Më zunë sytë te mensa e sektorit një operativ sigurimi nga anët tona. Unë, sa e pashë, ula strehën e kapeles. Ai më ka folur për ty, kur ti qe strehuar te teqeja e Baba Iliazit. Atëherë mbante në çantën e meshinës fotografinë tënde dhe na e tregoi.
– S’më ke thënë këtë më parë?
– S’doja të të lëndoja.
Nëna jote, Rukia, ka dalë nga burgu, po Vehbiu ende heq vuajtjet e burgut.
– Lëre atë muhabet! S’më interesojnë. As nëna, as vëllai. Për ta unë jam e vdekur prej vitesh. Po ky palo operativ ç’kërkon këtu?
– Ky është zanati i tyre: nuhatja. Mbase dhe i shtrëngojnë të tjerët më lart.
– Po të më pikasin, ç’do të më bëjnë? Unë s’kam vrarë njeri. Të tjerët më kanë vrarë, më kanë mashtruar, më kanë përgjakur ëndrrat e ma kanë shkallafitur zemrën.
Operativi e kishte nuhatur Haxhiun. Larg e larg kishte pyetur:
– Si ia quajnë gruan?
– Vjosë. Ka një grua të bukur si yll, – i kishte thënë i pyeturi.
Natën më arrestuan. Më çuan në Degën e Punëve të Brendshme. Një hetues më pyeti. Iu rrëfeva fill e për pe. Aty mësova se dhe vëllanë e kishin lëruar nga burgu.
– Të rrahën?
– Jo. Më kërcënuan. Ke vënë në lëvizje një shtet të tërë. Ke mashtruar. Ti do rrjepur së gjalli.
Kur më arrestuan, m’i vunë prangat. Kur më kthyen për në shtëpi, jo. Vetëm gjatë rrugës për në kampin e internimit, një oficer me emrin Gjon, një mi i zi gjirizesh, më vuri duart mbi gjoks. Unë reagova egër.
– Ujk! – i thirra.
– Ti je bushtër e bukur, – më tha, – dhe skërmiti dhëmbët si të ishte vërtet ujk.
Atje, në atë gulakun – ferr, në vitin nëntëdhjetë, në dhjetor më vdiq burri im, babai i dy fëmijëve të mi, Haxhi Zerdelia. I plasi apendisiti rrugës, kur po e çonin më zetor për në spital. Vdiq e më pikëlloi pa masë. Sa i egër dukej së jashtmi, aq i butë e i gjerë ishte në shpirt. Nuk e varrosëm aty. E çuam në fshatin e lindjes, në varrezën ku preheshin eshtrat e prindërve të tij. Komunistët kishin filluar të bënin lëshime. Po u qasej mortja.
Siç ta thashë në fillim, kur u hapën ambasadat mora dy fëmijët e mi dhe shkova në Gjermani! Atje takuam vëllanë e burrit tim, që ishte i arratisur që në muajin e parë të martesës sime me Haxhiun.
Unë drejtova trupin, u ngrita, kapa nga supet Lejlanë që qe gozhduar në vend dhe e ndihmova të ngrihej.
Ajo nuk kundërshtoi…

XXI

– Nesër do të nisem, – më tha. – E kam prerë biletën e avionit.
Gjithë këto ditë kam dremitur mbi ëndrra e nën ëndrra. Më është shkundur kujtesa, më kanë xixëlluar çaste, si ato xixëllonjat nëpër muzgun e murrëtuar. Ke parë ti? Kur ika, thashë: mos ia pafsha sytë këtij vendi. Thashë, por e kuptova se isha e gabuar. S’ka në botë si vendlindja. Ma beso këtë! Aq më tepër kur ta them unë, Lejlaja, që mbajta mbi supe shtrëngatat e dhimbjeve. Ky vend është i egër, por unë s’e ndërroj me asnjë vend tjetër të këtij rruzulli. Është dheu ynë me të mirat dhe të këqiat e tij.
– Ti, Lejla, je femër e çuditshme. Zoti të ka dhënë durimin e maleve në mes të të cilëve u linde, u rrite dhe u përballe me një fat të vështirë.
E, pra, me këtë durim mali i kapërceve një e nga një rrathët e Ferrit. Mbi të gjitha ke një kujtesë të jashtëzakonshme.
– Vërtet, kujtesën e kam të fortë, – tha, por e urrej aromën e të qenurit plakë.
– Kujtesa është si ajo pllaja ku trokon parreshtur një kalë i lodhur. Në të ngrysur pllaja mugëllohet e troku i kalit zbehet.
– Në pllajën e kujtesës sime turfullon e trokon një kalë i zi si vdekja.
– S’është mirë të kujtosh vdekjen vend e pa vend.
– Vdekjen e kemi borxh. E tmerrshme, – pëshpëriti ajo, – përherë e përherë përpiqem të mos e sjell ndërmend, por …
U ulëm mbi barin e brishtë buzë liqenit. Një tufë me gata borë të bardha uleshin e ngriheshin mbi ujërat e shndritshme, ku vallëzonin rrezet e arta të diellit mëngjesor. Njera prej gatave na erdhi fare pranë. Shpendi i bardhë me sqep e qafë të gjatë e me një xhufkë me pupla të zeza në krye çukiste mbi një gjinkallë të ngordhur, që kishin filluar ta hanin krimbat. E preka pak në sup Lejlanë. – Ti je prej ere e prej drite, – i thashë. Ajo u drodh dhe tha: – Shtrëngomë… Shtrëngomë fort! Kam nevojë për t’u shtrënguar. Sa e rreme qenka kjo botë, sa e kotë, sa e pikëlluar!
Tej, nga ana tjetër e liqenit, vinte një këngë e trishtë, e ëmbël, e zvargur, që rrëshqiste mbi ujërat e ndritshme, vërtitej mbi kurorat e bleruara të drurëve, drithëronte mbi barin e brishtë.

Nënë, o nënë, o nëna ime,
E pashoqe je në botë.
Diell i artë, hënë plot vegime,
Qiell i bruzët magjiplotë.
Nënë, o nënë, o nëna ime…

Një zë tërë nostalgji, një kitarë melodioze, një iso e bardhë flladiste me krahët e fluturave atë mëngjes të magjishëm.
Instiktivisht, preka dorën e saj të bardhë, të brishtë, të freskët si zambak gjoli. Ndezi përsëri një cigare. Të ngopte fytin dhe hundët me tym ishte për të një kënaqësi gati-gati epshore.
Pastaj, çuditërisht, më kaploi një ndjenjë frike. M’u bë sikur Lejlaja vinte drejt meje me tërsëllimë mbi ca dallgë të mëdha dhimbjesh. Mbylla sytë.
Mbi mua, mes degëve të zeza, një yll i madh vetmitar vezullonte.
Dhe, sakaq, ylli i madh vezullues u shndërrua në një gatë të bardhë si bora, që kishte marrë arratinë dhe flatëronte mbi pllajën e flakëruar të kujtesës sime.
S’di qe vegim a vërtet gatë, po erdhi e u fut fluturim nën qepallat e mia të mbyllura.

XXII

Mbrëmë kam fjetur mbi makthe ëndrrash të çuditshme, – më tha, – Më bëhej se erërat e dimrit frynin sërish. Nuk janë erëra, flisja në gjumë përçart me vete, por tjetër gjë. Janë shpirtëra që gjëmojnë, fluturojnë, qajnë në hapësirë. Ngrihem si një somnambul, ndez dritën, e shuaj prapë dhe… bie të fle. Po gjumi s’më zuri. Bota sot flet përçart. Unë flas përçart. Ti flet përçart. Përgjigjen s’e gjejmë askund. Mbrëmë më kanë mbuluar ëndrrat e zeza si një tufë me korba të zeza. Unë isha ulur. Ajo rrinte në këmbë si në fotografi. Dhe, kur unë u mata t’ia prisja fjalën, ajo nisi prapë me vrull: – E kanë një bazë ëndrrat. Patjetër që e kanë. Para se të flija, kushurira ime, Nasibeja, më tregoi një rrëfim tragjik. Eh, ç’po them unë? Unë jam vetë e ngarkuar me rrëfime të tilla. Nuk më mjaftojnë këmbanat e dhimbjeve të mia, po vuaj e heq zilet e këmborët e të tjerëve. E kë vënë re? – m’u drejtua mua, – edhe një fjalë e ligë më bie si plumb e jo më një rrëfim si ai që më rrëfeu mbrëmë para gjumit ime kushurirë.
Ime kushurirë, Nasibeja, njerëzit e burrit i ka në një fshat malor. Atje kishte dëgjuar këtë që do të them tani:
Një çift i moshuar jetonte periudhë grindjesh të vazhdueshme. Burri ishte 66-vjeçar dhe gruaja 60-vjeçare. Kishin vite që jetonin të dy bashkë, pasi të katër djemtë e tyre jetonin e punonin në shtetin helen. Burri sistematikisht pinte bëhej tapë dhe e dhunonte bashkëshorten e tij. Së gjorës grua i qe bërë jeta ferr e shkuar ferrit. Madje, duke mos e duruar dhunën prej kafshe të burrit të saj, kishte tentuar që të mbytej në lumin që kalonte pranë fshatit. Sa ishte hedhur në lumë, fqinjët, që e kishin pikasur pas grindjes me të shoqin, e kishin shpëtuar. Po gruaja nuk kishte bërë kallzim në polici. Kishte duruar sa më s’ka fyerjet, rrahjet, poshtrimet. Po dhe durimi e ka një kufi. Një natë dhjetori, burri ishte kthyer në shtëpi i dehur dhe, pasi ka hyrë në kuzhinë ku e priste e shoqja, ka zbrazur mbi të gurë sharjesh, fyerjesh e më pas e ka goditur me grushta e shkelma. Më pas, burri është shtrirë në njerin prej divanëve të kuzhinës dhe në çastin që ka qenë i pavëmendshëm dhe i kapitur për shkak të alkoolit, gruaja ka marrë sopatën e druve dhe e ka goditur prapa kokës me mykën e saj.
E ndodhur në gjendje depresioni dhe e ndezur prej zjarrit të urrejtjes, ajo i ka prerë dorën e djathtë, nga frika se mos do të ngrihej përsëri dhe do ta dhunonte. Pastaj ia preu kokën. Si kreu aktin makabër, i telefonoi të vëllait. Së bashku me vëllanë e saj, u nis për në qytet. Atje u dorëzua në Komisariatin e Policisë.
Ndaj po ta përsëris: erërat e dimrit fryjnë sërish. Nuk janë erëra, po shkulme shpirtërash, shkulme makthesh, shkulme fjalësh të thëna përçart.

XXIII

Kishin kaluar dy javë dhe Lejlaja nuk ndjehej e gjallë. Në fillim e përfytyroja si një zjarr bubulak në mes të pyllit, pastaj si një tigër flake e më pas një vatër shpuze. Më trazoi, më shpupurisi, më bëri të flas me vete për ditë të tëra. Sidoqoftë, me kalimin e kohës, ajo sofër shpuze u mbulua më hi. Dhe hiri të bën të ndiesh gjatë pushtetin e atij tigri flake. S’kisha dëshirë të dilja nga qendra, po më duhej një libër, ndaj dhe shkova tek Biblioteka Kombëtare. U shmangesha takimeve, sidomos me merimangat e vjetra që kishin filluar të gjallëroheshin. Thuajse i njihja: me syfete, me emra, me pseudonime. I shihja së largu dhe u bëja bisht. Unë bëja timen, po syve si pellgje e veshëve si të dhelprës s’u shpëtoja dot.
Si mora librin, u nisa drejt shtëpisë. Duke kaluar përmes parkut, syri më zuri atë stolin e vjetër, për të cilin u fola në fillim. U ula. Mbylla sytë dhe ndieja afshin e dheut të përgjumur, të lagur nga vesa e të veshur me bar. S’di pse kali i kujtesës më shpuri në një skutë të largët të fëmijërisë. M’u kujtua nëna, shtëpia dhe kopshti i rrethuar nga një gardh me trëndafila të egër. M’u qas duke më lëpirë duart balua, qeni me pamje ujku. Pse m’u kujtua qeni? Ah, po! Nëna ime, Fadileja, bënte kujdes për Balon: e ushqente, e lante, ia pastronte rriqnat, që i pinin gjakun, ia pastronte koliben, i vinte shtroje të freskët kashte. Shtëpinë e kishim mu në buzë të rrugës kombëtare dhe Balua na ruante duke lehur e duke u skërmitur dhëmbët atyre që i afroheshin gardhit me trëndafila të egër. Kur u plak Balua, nëna e la të lirë. Qeni shëtiste nëpër kopshtin e vogël e, kur e kur, gjente midis trëndafilave ndonjë shteg e dilte në rrugë. Prej andej zbriste në buzën e lumit Lunja. Si livadhiste me orë të tëra, kafsha e plakur kthehej prapë te kolibia. Hante ushqimin që ia pregatiste ime më, pinte ujë në një gavetë të vjetër ushtarake, tundte bishtin tërë kënaqësi dhe i afrohej zinxhirit. E zinte gjumi me kokën mbi zinxhir. Ndaj bëja çudi: pse m’u kujtua qeni e, pikërisht, tek u ula mbi stolin e vjetër të parkut.
Siç isha me sy të mbyllur, ndiej në pëllëmbën e dorës së djathtë një ndiesi si e lëpira e qenit. Hap sytë: një lyps i vogël më kërkonte diçka me zë të mekur e më fërkonte pëllëmbën. I jap një monedhë njëzet lekëshe. Lypsi i vogël, duke më uruar, largohet. Pas pak vjen drejt meje një i dehur. Pa më pyetur ulet pranë meje. E le të dehurin mbi stol dhe largohem. Ai diç mërmëriste ndërdhëmbë.
Qetë-qetë mora rrugën për te lokali “Dreri”. Rrugës më rrokolliseshin në kokë lloj-lloj mendimesh. Pastaj më doli ajo. Takimi i parë i rastësishëm te veranda e lokalit. Aty po ajo tavolinë. Mungonte vetëm ajo me syze të zeza, me cigaren e ndezur, me vështrimin e syve të zez tërë shkëlqim. Rrufita kafenë, pagova dhe u nisa drejt shtegut të kaltër, ku pylli e fshihte horizontin rreth e rrotull. Majat e pishave, të larguara nga njera-tjetra, nuk nxirrnin më në pah atë rrugë qiellore ku ne shihnim se si ia behnin fluturim pëllumbat. Po çapitesha në udhëzën e ngushtë, kur dy kumritë me unazën e zezë në qafë më shihnin me sytë e tyre të vegjël, sikur më njihnin. Mbi mezhdë bleronte bari. Hodha sytë kundruall: po ai shteg i kaltër, po ai prarim. Shkela mbi shteg. Një degëz panje më preku në sup. M’u bë se qe dora e saj. E dua këtë vend. Ia dua barin, gurët, drurët, zogjtë, ëndrrat, këngët erërat, tufanet, flladet, lulet, me një fjalë, çdo gjë që mban aromë Shqipërie. Më drithërojnë, më frymëzojnë, më bëjnë të ndjehem qenie prej mishi e gjaku. Edhe rënkimi i pishave, edhe flatërimi gazmor i pëllumbave, edhe kërcitjet e shtegut mbi të cilin mbeta i shtangur, më dukeshin prekse, më dukeshin njerëzore.
Kur papritur, një zile celulari.
– Jam unë, – tha me zë të mbytur.
– Cila?
– Lejlaja.
– Ku je? Ke plot dy javë që s’je ndierë e gjallë.
– Ke të drejtë. Ndjehem e dërrmuar, e braktisur, e shpërfillur. Këtu jam si kufomë e gjallë. Hipur mbi kalin tim të kujtesës kalëroj mbi atë pllajë. Natën dhe ditën. Pa le me duhanin, e kam keq, s’e le dot. Më është bërë ves. Më duket se do të vdes me cigare në gojë.
Heshti pak sekonda.
– Lejla, ku je?
– Këtu, kufomë e ulur mbi stol.
– Ah, po, ta shoh cigaren. Lere të shkretën, helm është!
– Mos më fol, mos më fol për të. S’e lë dot ditën. Ah, natën, po! S’e vë në gojë.
S’ishte nevoja ta pyesja në vuante apo jo. E ndjeja terrin e dhimbjeve të saj. Ajo vuante ferrin, burgun e vetvetes.
S’ka gjë më të këndshme se të përsëritësh një emër, që të tregon një njeri që të ka rrëfyer me zemër në dorë gjithë dhimbjet, shtrëngatat, prapësitë dhe pasojat e tyre, pa të hequr e pa të shtuar asgjë. Vetëm mendimi se ajo merr frymë, qan, qesh, se fle me kokën e mbështetur mbi krahun e përthyer, se zgjohet në mëngjes, se çan mjegullën e kujtesës e flatëron mbi vendlindje, të jep kënaqësi e të imponon respekt.
– Po qan, Lejla?
Ajo s’përgjigjet. Ndjehet psherëtima e përflakur e saj.
– T’i shoh rruazat e lotit tek të varen mbi faqet e purpurta. T’i shoh dhe t’i ndiej të gjitha. Hajt, mirupafshim! Zoti të ndihmoftë!
– Kalëruar mbi tigrat e flakëve m’u bë se humbi në eter.

***
Ju kërkoj ndjesë, në u kam shkaktuar dhimbje, brenga, ndrydhje shpirt me këto rrëfime të trishta. Lejla Molla nuk është sajesa ime. Ajo është prej mishi e prej gjaku. E gjallë, e fortë, e kolme. Edhe pse është një grua pesëdhjetëepesëvjeçare. Me lirinë që i jap vetes nëpërmjet trillit, ajo është më e vërtetë se e vërteta. Ajo lindi dhe u rrit midis maleve hijerëndë. Prej baltës së tyre mori durimin, egërsinë, pangopshmërinë. Koha apo fati, apo të dy bashkë ndikuan keq mbi të. Jeta e saj mund të rridhte ndryshe. Jo kundër rrjedhës së ujrave të Vjosës. Vetëm në atë mjedis provincial njerëzit dinë të urrejnë, siç duket, dhe, ndoshta, të dashurojnë. Shumë drama mësova prej saj. I qëmtova me kujdes, por një gjë e ruajta me fanatizëm: Dallgët e shtrëngatave të saj shpirtërore. I hodha në këtë libër me dëshirën e saj. Mëkati i saj: pangopshmëria, rënia në zjarrin e epshit në muajin përvëlues të korrikut, mes mendësive të vjetëruara, mes drurëve e shkurrnajave të etura për ujë (edhe pse buzë lumit), mes blirëve e jargavanëve gjithë aromë të kopshteve si arrna në shpatet e maleve, që mbajnë mbi supe çatinë e qiellit.

©Izet Shehu