Lufta nën tastierë

Gishtat e shkathët të Vlladisllav Shpilman-it ishin mbi tastierë, kur më 23 shtator 1939 Varshava u bombardua për herë të parë nga gjermanët. Ishte emisioni i fundit i Radios Polake, të cilën predhat e shkatërruan fill atë mbasdite, dhe gjithaq ishte fillimi i përpjekjes për mbijetesë; një rrëfim ngjethës i sjellë nga pianisti që mbeti në fund me gjithë gërmadhat, ku veç synimit për mbijetesë, ishte kokëshkretësia e tij për të ruajtur duart nga dëmtimi që mund t’i kushtonte të ardhmen si pianist. Ndërkohë, nën tastierën e pianos kishte nisur lufta.

“Pianisti” është një prej dëshmive më ngjethëse mbi fatin e shumë njerëzve të zënë nën kthetrat e një lufte që u dha vdekjen nën tortura, në dhomat e gazit dhe ku njeriu shfaqi fytyrën e tij më të ligë. Një vdekje që u erdhi duke u zgërdhirë dhëmbët përpara fytyrës, me agoninë dhe talljen më të thellë morale. Një vdekje ku xhelatët, më shumë se ekzekutues pa një fill mëshire dhe pa iu dridhur qerpiku, ishin qeniet më të ndyra që kërkonin të kënaqnin, të dendnin me ekzaltim instinktet e veta vrasës-këndellëse duke luajtur me prenë e tyre, aq sa torturat përpara se shpirti t’u merrte fund, i çonin në shfryrjen më të epërme të asaj që s’mund ta kuptoj veçse si “orgazma e luftës”. Kujtesa e Shpilman-it është kujtesa që s’mund t’i fshihet individit përpara tmerreve të tilla, kujtesa kundrejt njohjes dhe qëndrimit brenda së ligës. Është po ajo kujtesë që na sjell Odiseja pas përballjes me këngën e sirenave ku vuan pyetjen se përse perënditë ishin kaq të liga kundrejt njerëzve. Është një kujtesë së cilës Shpilman jo vetëm ka ditur t’i japë një vijimësi kronologjike e të pagabueshme, por edhe një trajtë rrëfimore të rrjedhshme dhe kjo falë aftësisë së tij për të kapur ritmin, melodinë, për të qenë i përgatitur përballë kthesave të befta, uljet dhe ngritjet e shkallëve dhe rregullimit të masave e bemolëve, bekuartëve apo diezis. Që në fillim të librit ai sjell një referencë muzikore, Rachmaninoff-in. Dhe, po ta nisim leximin e këtij rrëfimi, ngjet se i përshtaten bash mirë në trup “Konterti i dytë për Piano në C minor”, të kompozuar prej Sergej Rachmaninoff-it në midis vjeshtës së 1900-tës dhe prillit 1901. Pjesa fillon me një Moderato duke nisur në piano me imitimin e rënies së përsëritur të një këmbane, dhe fill pas saj harqet të fusin në atmosferën e një marshi – jo marsh luftarak – të një marshi magjik, i fuqishëm, si një krijesë e bardhë me gëzof që drejtohet drejt Siberisë. Po i tillë është rrëfimi i Shpilmanit, një marsh drejt një bote që duket e largët prej luftës së pakuptimtë.

Sindromi i Hamletit

Rrëfimi është prekës që në hyrje të tij. Shpilmani na njeh që në kapitullin e parë – Koha e fëmijëve dhe marrakëve – me “Fëmijë që orvaten të bëjnë ndonjë kontrabandë të vogël”, (Pianisti, f.11), kur pako me ndihma futeshin brenda në geto dhe ata u suleshin atyre, e merrnin, “e hidhnin në shpinë dhe – të kërrusur sa s’ka më nga pesha, duke u lëkundur, me damarët e fryrë ngjyrë jeshile në tëmtha nga stërmundimi, me gojën e hapur në përpjekje për të thithur ajër, bëheshin erë në të gjitha drejtimet, si minj të trembur”, (Pianisti, f.12). Ishin po këta fëmijë të cilët, disa syresh duke mos arritur të rrëmbenin asnjë pako, dilnin pastaj vonë nëpër qoshe rrugësh dhe kërkonin sikur edhe një kokërr qepë për të mbushur stomakun, por qyteti tashmë ishte aq i mjerë saqë as qepë nuk gjendej, dhe kur gjendej, ishte aq e vlerë për cilindo që mund ta kish.

Pak faqe më poshtë vjen një prej dëshmive më interesante. E para është ajo e një gruaje të marrë, me “faqet e lyera me rozë të ndezur, ndërsa vetullat një centimetër të trasha u kishte kaluar një vijë nga njëri tëmth në tjetrin, mbi fustanin e zi e të grisur, kish hedhur një pelerinë të kadifenjtë, dhe mbante një kapelë me pendë struci. Në rrugë e sipër ndalte herë pas here kalimtarët, të cilët i pyeste me mirësjellje nëse dinin gjë për burrin e saj, të cilën gjermanët ia patën vrarë në sy”, (f.20), dhe pasi merrte një përgjigje mohuese prej tyre, “fytyra i mrrolej për një hop dhimbshëm, por aty për aty e merrte veten dhe i kthehej buzëqeshjes së këndshme dhe të sforcuar”. Të bën përshtypje kjo femër, po aq sa edhe një tjetër personazh me emrin Rubejshtaj, siç e përshkruan autori, “I veshur me ca zhele të grisura, të pista dhe që i merrte era nga të gjitha anët”. Ky i marrë ishte aq i këndshëm dhe gazmor jo vetëm për qytetin, që dilte nëpër dritare ta shihte, por edhe për vetë ushtarët gjermanë apo forcat SS, të cilëve nuk u linte gjë pa thënë. Por, ajo çka të bën të mendosh është, a janë vërtet të marrë këta personazhe? Janë personazhe të padëmshëm për syrin e gjermanëve, bash sepse janë të marrë dhe askujt nuk i bën përshtypje ajo çfarë ata thonë apo bëjnë. Gjendemi përballë një zgjuarsie? Pa të kujtojmë pak një rrënjë prej nga mund të vijë kjo lloj sjelljeje. Shekspiri, në tragjedinë e tij më të njohur, “Hamleti”, e bën këtë të fundit të mendojë se është kaq e arsyeshme të hiqet si i marrë, kësisoj askush nuk do të dyshojë për të duke qenë krejt i parrezikshëm në sytë e njerkut uzurpues, dhe më i çlirët për të ildisur planin e tij të hakmarrjes. Këtë farë petku kanë veshur me gjasë edhe këta dy personazhe të këndshëm nga plani narrativ, për të cilët do të dyshoja mbi çmendurinë e tyre, aqsa të mendoj se gjithçka është e shtirur. Ose: ata janë marrosur vërtet, por duke rënë pré e një gjendjeje psikike të cilën unë do ta quaja Sindromi i Hamletit.

Nokturn për mbijetesë

Oficeri gjerman Vilm Hosenfeld, në ditarin e  tij ka shkruar më 6 korrik 1943 diçka thelbësore që na bën të kuptojmë shumë “Përse e lejoi Zoti këtë luftë të frikshme me viktimat e veta të lemerishme? […] A është Zoti fajtor? Përse nuk ndërhyn, përse e lejon gjithë këtë?”. Është po kjo pyetje që i bëri vetes Odiseja, ndoshta sepse njerëzimi ecën duke përsëritur vetveten. Është merita e këtij oficeri që Shpilmani mbeti gjallë, apo është edhe meritë e talentit të tij? Shpilman, i strehuar prej shumë kohësh, me barkun bosh, gjendet krejt befas përballë tij dhe dialogu mes atyre të dyve duket kaq ironik dhe irreal. Me të mësuar se varfanjaku përpara syve ishte një pianist, oficeri gjerman i kërkon të luajë një pjesë në pianon që rastësisht gjendej në njërën prej dhomave. Ishte vallë provë apo thellë-thellë Vilm Hosenfeld-i ishte një shpirt i mirë? Nuk mund të kalojë pa një mallëngjim kjo pjesë: pavarësisht pianos jo fort të mbajtur, Shpilman-i luan “Nokturn në Do diezis minor” të Frederik Shopen. Kjo është një prej sfidave më të bukura për të provuar mbijetesën. Një sfidë që do të na bëjë t’i rikthehemi edhe një herë mendimit mbi artin, mbi estetikën, mbi gjithë dhuntinë që na është dhënë si qenie njerëzore për të shfaqur trajtat që merr guximi.