Foto V. MALO: GJIROKASTRA NË SYRIN E KADARESË (1)

 

Vështrim letrar, biografik dhe estetik

fragment

SHKRIMTARI DHE VENDLINDJA

 

Lagja “Palorto” e Gjirokastrës shtrihet në anën e sipërme, veri-perëndimore të qytetit, në një si pllakë të pjerrët gjigande, ndryshe nga lagjet e tjera, të cilat qëndrojnë kryesisht në terrene të thyera, mbi brigje shkëmbore a kodra shtufi.

Një ditë janari, data 28, viti 1936, në lagjen “Palorto” në Gjirokastër lindi një fëmijë, të cilit i vunë emrin Ismail, që ishte emri i gjyshit, i njohur e i dëgjuar pse ishte i pashëm dhe vishej me shije, me kalcunje, një lloj çorapesh të bukura.

Ajo ditë e ftohtë, me mjegullën që mbështillej si brez shallvaresh rreth kalasë, ishte ditë gëzimi për familjen e nëpunësit të thjeshtë Halit. Nuk dimë a doli nga retë ndonjë tufë rrezesh, por besojmë se gjithsesi ajo ishte një ditë fatlume.

Kishte lindur shkrimtari i ardhshëm, personaliteti i shquar i letrave shqipe, që i dha famë qytetit dhe atij emri, nje krenari e letërsisë dhe kulturës shqiptare.

Atë ditë jeta vazhdonte me ritmin e saj monoton. Dëgjohej çukitja e çekiçit të gurgdhendësit, çokitja e teneqepunuesve dhe këpucarëve, damedumja e çekanit në kudhrën e Qato ezmerit, çizmja e xhandarit dhe trokitja e patkonjve të mushkave e kuajve mbi kalldrëm. Si përditë shegerti i kafexhiut i shpinte kafen në tabaka avokatit me tre rrathë te gusha dhe grosistit me barkun sa një bucelë.

Ishte ditë e mërkurë dhe “usta Vasili, që e kishim fqinj dhe që na riparonte pullazin e pjesës perëndimore të shtëpisë, porsa e kishte lënë punën për të ngrënë drekë, dhe, ndërsa zbriste nga shkalla e kishte uruar babanë: me një djalë!” (“Ftesë në studio”, Tiranë, 1989, f. 314). [(Sipas Thanas Dinos, familja e Usta Vasilit ka ardhur në Gjirokastër, nga Pirsojani i Konicës. Kurse në vitin 2007 në rrënojat e shtëpisë u gjet një pllakë guri, ku është shkruar turqisht: viti 1677. Në të ishin shkruar greqisht emrat e tre ndërtuesve: Mihal, Kolë dhe Kristo.]).

Atë ditë çatia ishte e hapur sikur donte që shtëpia të vendoste lidhje me qiellin, kurse mjeshtri “ishte duke vendosur pllakat e gurta, krejt si një mburojë, në kohën që unë vija në jetë” (Ismail Kadare, “Ftesë në studio”, f. 314).

 

 

 

 

 

HISTORIKU I SHTËPISË SË SHKRIMTARIT

 

Shkrimtari e përshkruajti hollësisht dhe me besnikëri shtëpinë e tij të lindjes, sidomos anën veriore të saj dhe anën jugore, që ishte e rrëzuar:

“Ishin ca mure mbi një urë që shërbente si kalim për në lagjen e të krishterëve, pastaj vinte një pjesë e braktisur ngaqë s’qe sigurt për të jetuar, pastaj pjesa ku banonte një tjetër Kadare dhe së fundi ana jonë”. (“Ftesë në studio”, f. 316). “Isha i bindur se ajo qe pjesa më e përsosur e krejt ngrehinës jo vetëm se ishte më larg rrezikut, dhe jo aq për dhomat plot dritë të katit të tretë, sesa për pjesën nëntokësore të saj. Ajo ishte me të vërtetë krenaria ime, tmerri dhe gëzimi im” (Ismail Kadare “Ftesë në studio”, f. 316).

Shkrimtari në vazhdim flet për dy kube që lidheshin me njera-tjetrën dhe që shtresoheshin në ndërgjegjen e tij si “zonja e madhe” dhe “zonja e vogël”. Kurse kurora e pjesës nëntokësore ishte sterra e madhe e ujit, me errësirën e mistershme të saj. Megjithëse e zhytur në errësirë dhe më poshtë se gjithë pjesët e tjera të shtëpisë, kjo depo uji, thotë shkrimtari, jepte e merrte me qiellin më shumë se gjithçka tjetër, duke i krijuar idenë se bota përbëhej nga tri zona, me tre kate si dhe shtëpia. Nga kjo shtëpi shkrimtari perceptoi që herët përmasat e qytetit dhe të botës, të ekzistencës njerëzore në tërësi.

 

“Im atë ishte i gjatë, i drejtë, fliste pak dhe përgjithësisht rrinte i zymtë…Kishte punuar disa vjet në Afrikën Veriore dhe ishte ndoshta kjo arsyeja që më kishte thënë disa herë se viset më të bukura në botë duhej të ishin viset skandinave. Nuk kishte qenë kurrë atje, por i lodhur siç duket nga zhegu i shkretëtirës, nuk ëndërronte veç vise të ftohta. Kishte qenë ndoshta kjo, arsyeja që pas kthimit nga Afrika kishte pranuar të punonte disa vite me radhë si ftues gjyqi në Alpet e Shqipërisë Veriore”. (Ismail Kadare, “Ftesë në studio”, f. 314- 315).

 

NJË UDHËRRËFYES PËR BRENDA QΥTETIT

 

Qyteti shtrihet midis lumit “Drino” dhe Malit të Gjerë. Nga lartësia dyqint e ca metra mbi nivelin e detit, prej fushës ai ngjitet në gjashtëqint e më shumë metra, në kufirin e dëborës, me një kurorë të gjelbër në kresë, në kurrizet shkëmbore e përgjatë përrenjve.

Klima është kontinentale, po ashtu temperamenti i banorëve, megjithë ndryshimet që ka sjellë ngrohja globale. Gjirokastra ndikoi në temperamentin e shkrimtarit edhe me thëllimet e dimrit, vjeshtën plot lagështi, pranverën me pemët e lulëzuara që varen mbi përrenj e rrëpira, verën me etjen e gurit të ndezur nga vapa.

Nata që pllakoste nuk sillte vetëm romantikën e yjeve, por edhe frikën e hijeve, të lanetit a lugatit që fshihej diku përrenjve, guvave e gërmadhave, ndoshta edhe në qilarin e shtëpisë, frikëës së cilës i bashkoheshin përshtypjet nga leximet për piratët me një sy, rrëmbyesit e fëmijve (osmanllinj, arixhinj etj.).

Νë vitin 1962, në skenarin e filmit dokumentar për Gjirokastrën, ai e quajti qytetin “një simfoni e gurtë”, ku “secila prej shtëpive është një kështjellë e vërtetë” dhe se njeriu e mposhti gurin dhe e detyroi t’i bindej. Arkitekturën e cilësoi “e çuditshme” dhe banorët “shumë fantazistë”.

“…Ky ishte ndoshta qyteti më i pjerrët në botë…Me siguri, ky ishte i vetmi vend në botë, ku njeriu, po të rrëzohej në anë të udhës, në vend që të binte në hendek, mund të binte mbi çatinë e një shtëpie të lartë…Ky ishte një qytet me të vërtetë i çuditshëm. Ti mund të ecje në rrugë dhe, po të doje, mund të zgjatje pak krahun dhe ta vije kapelen tënde mbi majën e një minareje”.

Kështu u shpreh shkrimtari i ri në Moskë, kur e pyetën të thoshte diçka të veçantë për vendlindjen. Në vazhdim e pasuroi me përshkrime e pamje të tjera mbresëlënëse:

“Ky ishte një qytet i çuditshëm, që dukej sikur kishte dalë në luginë papritur një natë dimri si një qenie parahistorike dhe, duke u kacavjerrë me mundime, i ishte qepur faqes së malit. Gjithçka në këtë qytet ishte e vjetër dhe e gurtë, duke nisur nga rrugët dhe krojet e gjer te pullazet e shtëpive të tij të mëdha, shekullore, që ishin mbuluar me pllaka guri ngjyrë hiri, të ngjashme me ca luspa gjigande”.

Ky përshkrim lindi novelën “Qyteti i Jugut”, botimi 1967 a diçka më përpara dhe kjo u zhvillua e dha më pas romanin “Kronikë në gur”, 1968.

Që në rreshtat e para të romanit lexuesi pret të hyjë sa më shpejt në këtë qytet të jashtëzakonshëm.

Pikënisja, embrioni i romanit kishte qenë një tregim i vogël: “Aeroplani i madh”. Por përpara aeroplanit kushtimi i parë qytetit të lindjes kishte qenë kështjella.

“Kam lindur dhe jam rritur në një qytet shqiptar, të vogël, mesjetar, të mbuluar nga një kështjellë e madhe, sa të frikshme, aq edhe madhështore. Të gjitha regjimet e kanë shfrytëzuar atë kështjellë si burg dhe regjimi komunist nuk bëri përjashtim…Si fëmijë jam rritur nën hijen e kësaj kështjelle”. (I: Kadare, Fjala me rastin e marrje së Çmimit Ndërkombëtar: Man Booker Internacional), 2005, Edinburg, Skoci).

Shkrimtari e provoi që fëmijë mbi vete peshën e kështjellës mesjetare dhe shijen e hidhur të burgimit, e këtë përvojë e rrëfen edhe në tregimin e tij “Koha e parasë”. Por më pas i këndoi Gjirokastrës:

Kur fryn fllad e kur fryn erë,

Rrëzës së Malit të Gjerë,

Zbrardh me kryetë përpjetë

Gjirokastra gjer tek retë.

Plot me ujra, përrenj e shtigje,

Rri ajo mbi pesë brigje

Edhe ngjan me një shqiponjë

Q’ është gati të fluturojë.

(Ismail Kadare, “Princesha Argjiro”, botimi 1958, f. 3).

Kështjella u muarr me tradhti, pasi kallzoi hyrjen e fshehtë dikush që e lakmonte fshehurazi princeshën. Në mos gaboj, personazhi i zi, oficer i saj, quhej Dizdar, që në turqisht do të thotë roje i kështjellës.

Kështu i këndoi princeshës shkrimtari i ri në librin e tij të tretë.

Figura e princeshës ishte dhe mbeti një emblemë e Gjirokastrës. Pas saj, Çerçiz Topulli.

Poemën me tone përlavdëruese e pasoi skenari i një filmi dokumentar për Gjirokastrën më 1962, disi pllakatesk. Por edhe më pas nuk kanë munguar përpjekjet e gjirokastritëve për të rifituar lirinë. Në vitin 1833 djalëria e qytetit ndërmori një sulm kundër kështjellës, të cilën e pushtoi dhe e çliroi, por jeta e saj si një ishull lirie në detin e robërisë zgjati pak.

A mund të ishte objekt krenarie një kështjellë ku ishte garnizoni ushtarak i pushtuesit dhe ku për disa shekuj me radhë, siç mësojmë në muzeun brenda saj, kishin selinë 21 pashallarë, që ishin edhe komandantë të garnizonit e sundimtarë fuqiplotë të qytetit? Doemos, rëndoi shumë dhe për një kohë të gjatë hija dhe trashëgimia e sundimit të tyre mbi qytet e më gjerë.

Fill pas poemës legjendarizuese, I. Kadare, në vitin 1959, shkroi romanin  “Qyteti pa reklama”, që u botua pjesërisht në gazetën “Zëri i Rinisë”, me titullin “Ditë kafenesh”, me të cilin ndriçoi anën e mbrapme të medaljes. “Ditë kafenesh” varianti i shkurtuar i romanit, u ndalua, dhe vepra u botua e plotë gjysëm shekulli më pas. Ky roman, libri i parë i tij, kishte një këndvështrim kritik të realitetit shoqëror, por: “Qyteti pa reklama” ishte si një antimodel: “një vepër e pikëllueshme, e zymtë, pesimiste. Personazhet janë të trishtuar, janë të thyer moralisht…”. (“Gazeta shqiptare”, 28 janar 2015, f. 18).

Në poemën “Anketë” (1979), që është një variant i poemës së hershme “Ëndërrimet”, heroi lirik e vendos veten në rolin e hanxhiut që pret e përcjell bujtës të njohur e të panjohur, të afërt e të largët dhe një nate me stuhi një luftëtar të plagosur. Hija e hanit që ishte nën çatinë e shtëpisë prindërore, ku bujtnin me të vërtetë lloj-lloj udhëtarë të largët, lanë gjurmë në ndërgjegjen dhe kujtimet e tij.

Mjediset provinciale, sado interesante dhe zbavitëse, nuk e kënaqnin. Ngushtësia e rrugëve e rrugicave e bënte më të gjerë dëshirën për hapësirë e frymëmarrje. Dhe poeti i ri kërkonte frymëmarrje, hapësirë, problematikë të re, mundësisht me frymë afirmuese, ku ishin vlerat, përtej fasadës dhe entuziazmit kalimtar. Shkrimtari duhej të mendonte e fliste për brezin e vet, barrën e rëndë, të madhe, temë që e trajtoi me vizione të gjera deri edhe emfazë, tek poema “Shënime për brezin tim”. Por proza e tij mbeti gjithsesi kritike, një test i ashpër i realitetit, dhe pothuajse pa hero klasik letrar. Me novelën “Qyteti i jugut” dhe me romanin “Κronikë në gur” autori e ndryshoi rrënjësisht mënyrën e evokimit të historisë, konceptimin tërësor ideoartistik, duke paraqitur një Gjirokastër dhe një atdhe thuajse tjetër, dramatik e problematik.

Libra kushtuar vendlindjeve, qyteteve ku lindën e u rritën, kanë shkruar mjaft autorë. Ngjarje dhe gjendje të ngjashme kanë jetuar e përjetuar plot shkrimtarë të huaj, por I. Kadare i riprodhon ato me ndjeshmëri tronditëse e vizualitet spektakolar.

Këndvështrimi origjinal dhe informacioni estetik i romanit na ka tërhequr posaçërisht, duke bërë t’i rikthehemi herë pas here.

Pas vështrimeve të letrare të Migjenit dhe Ernest Koliqit për vendlindjen e vet, Shkodrën veriore, I. Kadareja, tashmë prej mjedisit provincial jugor, solli një spektër shumëngjyrësh, me vizione, mjedise e tipa gati të panjohur më parë.

Vepra e I. Kadaresë ndihmon për të njohur emocionalisht e figurativisht Gjirokastrën, që herë gjendej në qendër e herë në skajet e historisë shqiptare.

Emrin e Gjirokastrës prehistorike e përmend Homeri 28 shekuj më parë, kurse Aristoteli, afro 25 shekuj më parë, shkruante se mishi i deleve i qytetit është më i miri dhe se delet lindin dy qengja në vit.

Kronikani turk Evliya Çelebia pohon se themelet e qytetit i hodhi Filkosi, maqedonas, bir mbreti i kohës së Aleksandrit të Maqedonisë.

 

Përtej pozitës gjeografike strategjike, ishte nevoja e këmbimeve bujqësore e blektorale dhe, në shërbim të tregut – zejtaria, ajo që përcaktoi zhvillimin e qytetit dhe rëndësinë e tij.

Dëshmitë e lashta thonë se bërthama e qytetit lindi midis shek. 4 e 6 -të pas Krishtit, me kështjellën. Por studjuesi Nelson Çabej, në një nga numrat e revistës “Shkenca dhe jeta”, ka hedhur idenë se kështjella ngrihet mbi rrënojat e epokës ilire dhe është disa shekuj më e lashtë). Nuk dihet nëse kalaja ishte nëna apo bija e qytetit, u shpreh që herët shkrimtari gjirokastrit. Qyteti lindi pas rënies së Adrianopojës. Më e dëgjuar se Gjirokastra atëherë ishte Antigoneja, në kodrat jugore të Lunxhërisë, të cilën e ndërtoi Pirrua i Epirit si dhuratë për gruan e tij Antigona. Kisha e Shën Kollit në Labovë quhet edhe e Posejdonit…

Thuhet se brenda në kështjellën e Gjirokastrës kishte 200 shtëpi dhe kjo merret si argument se qyteti lindi nga dalja jashtë saj e banesave. Në fakt, shtëpitë ishin kazerma për forcat ushtarake. Qyteti, bërthama e tij ka ekzistuar më përpara kështjellës, ka patur mure e pastaj u ngrit kështjella, që populli i thotë kala. Jashtë kështjellës, në një lagje të veçantë, rrinin martallozët, mirëmbajtësit e saj.

Nën muret e kalasë së qytetit, në vitet 1450 u ndal Gjergj Kastrioti Skënderbeu, i cili synoi një aleancë me popullin grek kundër pushtuesit e armikut të përbashkët.

Gjirokastra u pushtua nga otomanët në vitin 1430, (të tjerë thonë më 1417). Ata erdhën nga jugu dhe qyteti u bë plasdarm për shtrirjen e pushtimit drejt veriut të vendit. Tok me pushtimin, otomanët instaluan një administratë dhe burokraci të rëndë dhe, si të thuash, të kompletuar, së cilës i shërbyen nëpunës me dije e zell nga kombësi të ndryshme. Kjo administratë i dha tonin jetës së qytetit disa shekuj me radhë.

Kur poeti dhe lordi anglez Xhorxh Bajroni udhëtonte drejt Tepelenës, Gjirokastra ishte e pushtuar nga turqit otomanë, ndaj poeti romantik anglez kaloi vetëm rrëzë malit e krahinës së Lunxhërisë. Gjirokastrën e pa vetëm së largu. Kurse në Tepelenë e priti vetë Ali Pasha.

Në vitin 1811 Ali Pashë Tepelena e goditi me artileri Gjirokastrën, por nuk mundi ta pushtojë. Goditi Gjirokastrën, ku dikur ishte bërë dasëm e madhe: Aliu ishte martuar me vajzën e sundimtarit të Delvinës, e cila vdiq e re. Kur u bë e tij, Aliu vendosi në kala 85 topa, një fuqi zjarri e pashoqe për kohën. Për të ndërtuar pjesën shtesë të kalasë, Aliu prishi Urat e Mëdha të ujësjellësit ndërtuar nga venecianët, një kryevepër arkitektonike, afro dhjetë km., që i ngjitej malit, nga e cila sot kanë mbetur vetëm disa fosile. Po ashtu, më pas me gurët e ujësjellësit u ndërtua burgu i tmerrshëm i Gjirokastrës, (kurse me gurët e kështjellës – burg të Bastijës në Paris u ndërtua ura ndanë sheshit ‘Le Concordëe’). Burgu i Gjirokastrës u ndërtua sipas projektit të një arkitekti italian, për të cilin thonë se u çmend kur pa sa i tmerrshëm doli burgu.

Majori Haki Kuçi, në periudhën kur ishte kryetar Bashkie Bajo Topulli, shembi bedenat si dantellë guri të kalasë, me mëtimin se binin gurët e vrisnin kalimtarët.

Kronikani Evliya Çelebia vuri re se “banorët e Gjirokastrës kanë përgjithësisht një fizionomi të zymtë e të vrenjtur dhe kurrë nuk i sheh duke kuvenduar me njeri – tjetrin apo duke qeshur”, (Evlyia Çelebia, “Shqipëria 350 vjet më parë”, Botimet Horizonti, 2003, f.34). “Shumica e banorëve të Gjirokastrës janë dashuruesit e hanedanit, të Ehli Bejtit…Thonë se të gjithë këndojnë persisht, se fshehurazi shajnë Muavijen e haptazi mallkojnë Jezitin, por unë nuk i kam dëgjuar. Janë shumë alkoolistë e dëfrimtarë, pinë verë e rejhani, një pije shumë e fortë, të cilën e përgatisin vetë e me të cilën dehen”, (po aty, f. 35). “Në ditë festash fetare, muhamedane apo të krishtera, gjirokastritët kanë zakon që “të veshur krejt me ar, pasi pinë mirë e mirë dhe e mbushin kokën me verë të kuqe, dashurues e dashunorë – ashikë e dylberë – kapen qafë për qafe dhe heqin e kërcejnë valle. Ky është një ves i keq i mohuesve të zotit, por gjirokastritët nuk e kanë për turp”, (po aty, f.35). Por “këtu nuk ekziston kurvëria e pederastia, sepse Gjirokastra është një vend burrërie. Vetëm një herë në vit gratë vizitojnë prindërit e tyre dhe nuk shëtisin fare gjetkë. Ato janë shumë të ndershme dhe mund të krahasohen me zonjën e shenjtë Rabije Adivije”, (po aty, f. 36).

Po sipas këtij kronikani, në një shtyllë të Xhamisë së Pajazitit në qytet ishte ky mbishkrim:

“Në Luftën e Kandjes kanë rënë dëshmorë 700 zotërinj e 7.000 shërbëtorë. Shtëpitë e zotërinjve janë mbyllur. Me të vërtetë në këtë qytet shumë shtëpi fisnike janë të shkreta dhe zonjat fisnike janë martuar me shërbëtorët e vet”, (libri i cituar, f. 29-30).Kronisti turk vëren se banorët gjirokastritë të asaj kohe “kanë veshje të çuditshme por shumë të pastra”.

Sipas shkrimtarit I. Kadare, gjirokastritët “mbanin ata zhgunet e vjetra, dekoratat i vinin herë-herë, kishin zakone zotërinjsh. Gjirokastra ishte jo otomane, por bizantino-otomane, ishin të përziera të dy botët. Dihej ndikimi i fortë i Bizantit që gjithashtu ka ndikuar në perandorinë otomane, por sidomos ishte zona tipike bizantine afër Greqisë. Në këto shtëpi kishte një përzierje të çuditshme, një lloj zotnillëku otoman përzier me një farë më të vjetër, më universale, kishte njerëz të çuditshëm, maniakë të çuditshëm”.

Kronikani E. Çelebi flet kryesisht për mjediset që i ishin të afërta për të. Edhe shkrimtari dha nëpër libra dhe intervista Gjirokastrën që njohu, mjediset ku u rrit dhe u formua. Në raste të tjera ai ka dhënë një tablo më të plotë e “më të drejtë”. Në Gjirokastër lanë gjurmë Justiniani, Komnenët, Zenebishët, Gjin Bue Shpata, helenët, hebrejtë, otomanët; të gjitha pushtimet dhe regjimet.

Ortodoksia ishte një besim të cilit i takonte pjesa më e madhe e banorëve të Jugut. Në Gjirokastër shprehjet e liturgjisë fetare si “Qirie -’lejson” dhe “Hristos-anesti” (“Mëshirona, Zot!”dhe “Krishti u ngjall”) i përdornin edhe ata që nuk ua dinin mirë kuptimin. Secila palë respektonte tjetrën, ortodoksët uronin në festat e tyre muhamedanët e bektashinjtë dhe anasjelltas.

Megjithë fanatizmin që solli kanuni i pushtuesit otoman, feja, siç pohon shkrimtari, nuk luajti rol të veçantë në jetën e popullit shqiptar. Gjirokastra nuk pësoi fatin e Elbasanit, kur pushtuesi, sipas dëshmisë së Evlyia Çelebisë, vrau e zhduku gjithë popullsinë e krishterë të qytetit. (Kolera përpara dy-tre shekujsh zhduku krejt lagjen e krishterë që ndodhej jashtë mureve të kalasë së Tepelenës). Një pjesë e madhe e popullsisë së Gjirokastrës u konvertua në fenë zyrtare, kurse pjesa tjetër, në disa lagje të qytetit e sidomos në krahinat përballë, mbeti e krishterë, tok me ndërtesat e kultit.

(Në krahinën e Zagorisë praktikohej dyemërsia: një emër për konsum jashtë shtëpise, kurse emri tradicional mbahej brenda familjes).

Bashkë-ekzintenca midis besimeve dhe kulturave të ndryshme ishte kthyer në traditë dhe edukatë tek shumica e banorëve të qytetit, por edhe të krahinave anasjelltas.

Në Gjirokastër shekullin e kaluar ekzistonte fryma anadollake, prirja drejt Lindjes, por nisi të spikaste edhe prirja drejt Perëndimit. Prirja drejt Lindjes ishte e imponuar nga pushtimi i gjatë otoman, administrata turke dhe interesat e kastave të privilegjuara e kompradore vendase.

Gjirokastra kishte disa xhami dhe dy teqe, tyrbe në kala e jashtë saj, emblema në arabisht e turqisht në qemeret e portave, (“alfabeti turk-kope me akrepë”, shkroi poeti përpara tridhjetë vitesh në poemën “Shqipëria dhe tri Romat”), në interieret e shtëpive e sarajeve kishte plot arabeska në tavane, piktura në mure e sixhade me xhami, veshje aziatike, deve me beduinë, etj, që krijonin një atmosferë ekzotike, por edhe të huaj për mjedisin gjirokastrit.

Shkrimtari e shikon historinë si dramë shumaktshe, me përpjekje mbinjerëzore për mbijetesë, për ndërgjegjësim të kombit, duke ecur kështu në traditën e Rilindësve, por duke theksuar, krahas pushtuesve të huaj, reaksionin e brendshëm, rolin e kastave të privilegjuara, që zakonisht vinin në kundërshtim me aspiratat, ndërgjegjen dhe luftrat për liri, pavarësi dhe përparim: “Treqint kryengritje/ në katërqint vjet”.

Nga historiku i Gjirokastrës po përmend disa pjesë.

Nga Gjirokastra ishte valiu i Bejrutit, Halil pashë Alizoti.

Në El Maan, afër Damaskut, ishte kajmekam një gjirokastrit. Fejzi bej Alizoti, gjirokastrit, sekretar i mëkëmbësit të Sulltanit të Stambollit, në Tripoli, dhe deputet në parlamentin turk.

Për zellin fanatik me të cilin shërbenin mjaft kuadro të tillë dëshmon Eqerem bej Vlora, kur përmend Fehmi Efendiun, nga Gjirokastra, i cili, fshehtas edhe nga komandanti i kështjellës, vret me dorën e vet të syrgjynosurit Mithat Pasha dhe Damat Pasha, pasi i akuzon si komplotistë, dhe kokat e tyre i dërgon të kriposura në Stamboll.

Gjirokastra kishte lidhje administrative dhe kulturore me Janinën, kryeqendër vilajeti, ku vali ishte edhe gjirokastriti Veli Çuberi.

Në Janinë u shkolluan dhe kryen një pjesë të veprimtarisë së tyre kulturore dhe politike vëllezërit Frashëri. Grigor Gjirokastriti, Vangjel Meksi dhe Apostol Meksi ishin figura të shquara që u përpoqën të hedhin themelet e gjuhës së shkruar shqipe.

Fedon Meksi e quan Apostolin (lindur në Labovë më 1825) studjues të parë të folklorit shqiptar nga shqiptarët.

Përballë Gjirokastrës, kur ajo ishte ende nën mjegullën e mesjetës otomane, në Qestorat të Lunxhërisë u ngrit madhështore shkolla Normale e bamirësit të madh Kristaq Zografo, një far drite në male, siç është cilësuar nga Kristaq Mandi në librin me të njëjtin titull, e cila nga vitet 1865 deri në vitin 1891 mbajti në gjirin e vet qindra djem e vajza nga shumë krahina e fshatra dhe nxori 400 arsimtarë të diplomuar, që dinin edhe gjuhë të huaja. Ky nuk nguroi të hapë shkolla dhe seminare ortodokse edhe në zemër të perandorisë otomane të kohës.

Lunxhëria nxorri bamirësin tjetër të madh, Vangjel Zhapa, i cili në vitin 1869 ringalli traditën e Lojrave Olimpike helene në Athinë dhe ndërtoi e financoi në Shqipërinë e Jugut rreth 120 shkolla.

VËSHTRIM TJETËR NËPËR HISTORI

Gjirokastra është qendra e disa ngjarjeve historike si Kuvendi i Labërisë i vitit 1847 për krijimin e Mbretërisë Greko – Shqiptare, nga i cili iu drejtua qeverisë greke një letër nënshkruar nga 44 krerë, ndër të cilët pesë ortodoksë, (shiko kujtimet e Eqrem Bej Vlorës) në kuadrin e së cilës kërkohej një status i veçantë për Shqipërinë.

Në Komitetin Shqiptar të Stambollit, 1876 -1877, bënte pjesë edhe Mihal Harito.

Ahmet Shefki (Kallajxhiu) ishte një nismëtar dhe themelues i “Shoqërisë së të Shtypurit Shkronja Shqipe”.

Mehmet Vasjari Gjirokastra ishte anëtar i Komitetit Shqiptar të Janinës në vitin 1877. Po këtu dhe në po këtë vit nga Abdyl Frashëri, Mehmet Vrioni dhe greku Mavromatis u hodh ideja që Tirana të ishte kryeqytet i ardhshëm i Shqipërisë së pavarur…).

Në vitin 1878 Muntas Pasha u shkarkua nga Lidhja Shqiptare e Prizrenit, sepse nuk arriti rezultatin e dëshiruar në bisedimet me autoritetet greke për vendosjen e kufive jugorë të Shqipërisë. Greqia mori kazanë e Artës.

Në vitin 1878 në teqenë bektashiane të Gjirokastrës u mblodhën përfaqësues shqiptarë nga Berati, Janina, Vlora, Korça, Përmeti, Tepelena, Gjirokastra, Parga, Arta, Preveza, Margëllëçi dhe Ajdonati, (shiko përsëri kujtimet e Eqrem Bej Vlorës, f. 169).

Më 25 korrik 1880 në Gjirokastër, me nismën e Abdyl bej Frashërit, mblidhet një kuvend i gjerë, të cilin kënga popullore e përjetësoi me vargjet:

Kurvelesh e Gegëri

ç’ u mblodhë në Ergjëri.

Për këtë ngjarje nën Qafën e Pazarit ishte deri vonë një pllakë përkujtimore në murin e ndërtesës ku thuhet se u mbajt.

Në vitin 1881, midis krerëve shqiptarë të ftuar nga Valiu i Janinës, ishte edhe gjirokastriti Mustafa Efendiu, i cili u burgos tre vjet në Çanakala.

Në Kongresin e Manastirit, për alfabetin e gjuhës shqipe, merrnin pjesë vëllezërit Bajo e Çerçiz Topulli dhe Reuf bej Gjirokastra, (ndoshta, Fico).

Gjejmë një varg figurash me mbiemrin Gjirokastra, por disa herë pa mbiemrin konkret të familjes që i takonin. Rebeli Shemo Hajduti u mbiquajt Shemo Gjirokastriti dhe për të bën jehonë kënga popullore:

Moj Gjirokastra me vulë,

ç’ e bëre Shemo hajdunë?

Lidhur në Janinë e shpunë,

dizetedi topa shtunë…

Grigor Argjirokastriti, peshkop i gadishullit të Eubesë, në vitet 1824, 1827, përktheu në gjuhën shqipe, me alfabet të vetin, “Dhjatën e vjetër”. Libri u shtyp në Voskopojë. Në vitin 1827 u shtypën në Korfuz katër Ungjijtë prej greqishtes me përkthimin shqip përkundrejt. Kjo punë u krye nga një grup përkthyesish nën mbikqyrjen e Grigor Argjirokastritit, ku thonë se kryesori ishte Vangjel Meksi. Në këtë përkthim u përdorën 24 shkronjat greke si dhe 9 shkronja të posaçme. Ky përkthim u prit mirë, ndaj neë vitin 1885 u botua së dyti në Athinë. Po ashtu edhe disa trajtesa të tij për shenjtorët Qiril, Metod, Klement, për stinët e vitit etj.

Anastas Gudha nga Lunxhëria, për diturinë e madhe u quajt “Plutarku i ri”. Po ashtu përmendet edhe Vasil Gudha. Këto i gjejmë në librin e Prof. Dr. Andrea Gudhës, Botimet Nerajda, Tiranë.

Apostol Meksi, nga Labova e Lunxhërisë, studjues i traditave dhe i folklorit, ishte shoqërues e ndihmës për studimet e albanologjisë i konsullit austriak J. Hahn në Janinë.

Figurë e njohur ishte peshkopi Neofit Kekezi, nga Gjirokastra. Po ashtu një mitropolit i Beratit, nga Gjirokastra, me mbiemrin Jaho.

Gjirokastra ishte një qytet ku takoheshin disa kultura, fetare dhe pak laike, fliteshin e shkruheshin mjaft gjuhë të huaja, lindore e perëndimore. Kishte juristë, mjekë, klerikë, pedagogë studjuar e diplomuar jashtë shtetit.

Kënga gjirokastrite përlavdëron:

O Gjirokastra me vulë,

me mënde e para shumë!

Por shkrimtari i bie ndesh kësaj, kur pohon se Gjirokastra ishte “një qytet allasoj, gjysmë i mençur, gjysmë i marrë” dhe se “nuk ishte e lehtë të bëje para”, (tregimi autobiografik “Koha e parasë”).

Familjet e pasura përpiqeshin t’i bënin fëmijët me shkollë e diplomë. Gratë gjirokastrite për të kursyer, bënin disa lloje gjellësh “me gënjeshtra”, qifqi e qahi me beharna e që dukeshin sikur kishin dhe mish, dhe ashtu bënin kursim që të mund të dërgonin fëmijët për studime. Edhe në periudhën diktatoriale djemtë e vajzat gjirokastrite ishin të parët në shkolla e universitete, arsimtarë dhe nëpunës administrate, madje edhe me poste në qeveri.

Gjirokastra, krahasuar me mjaft qytete të tjera, kishte superprodhim intelektual. Në një botim zyrtar përpara Luftës së Dytë Botërοre, përmendet shifra 450, që ishin gjithë intelektualët e vendit, dhe 250 prej tyre ishin gjirokastritë. Kishte patur shumë nëpunës të administratës otomane, në qytete e nëpër perandori, kadilerë, ushtarakë, administratorë, dhe mjekë. Nga Gjirokastra kishin dalë mjaft punonjës me poste në administratën otomane, valinj, guvernatorë, ministra. Krejt i veçantë është rasti i Petro Papadhopullit, që fitoi nga Sulltani titullin Pasha, por edhe krijoi bankën e parë në Gjirokastër. Ai dhe një zonë e vogël banimi afër kalasë, nga ana lindore, morën emër-mbiemrin “hermafrodit” Pasha Kaurri.

Sidomos pas shkëputjes nga perandoria otomane, në Gjirokastrër nisi të fryjë era e Perëndimit, që u mundësua nga alfabeti latin, hapja e shkollave në gjuhën shqipe, vajtja për studime e djemve gjirokastritë në disa shtete të Europës, si Franca, Italia, Austria, hapja e Liceut Francez në qytet, ndikimi i idealeve iluministe dhe demokratike. Prirja drejt Perëndimit spikaste edhe në shprehjen adhuruese “Këtë e ka bërë frëngu”, deri edhe ndaj modës allafrënga, hyrja e automobilëve të parë, e gramafomnit, e gazetave dhe revistave vendase e të huaja, e kartëpostaleve me jashtë shtetit, lidhjet e ndryshme kulturore dhe ekonomike sidomos me Italinë, që ndërmori vepra si centrali ekektrik dhe ujësjellësi i qytetit.

Gjirokastra e dikurshme bënte tregti me Janinën, Hamburgun, Amerikën dhe Australinë. Djathi gjirokastrit i firmës “Delja” shkonte edhe në Amerikë. Por, për ironi të historisë, pas vitit 1944, Shqipëria dhe Gjirokastra ia kaluan përsëri Lindjes, kësaj here komuniste, një aksident tjetër historik gati fatal, pasojat e të cilit po i vuajmë edhe sot.

***

“Qyteti prej guri, ky mal i një qyteti fsheh në vetvete thjesht arsyen e stërlashtë mitike të ekzistencës. Ai është qenia më e madhërishme dhe e fuqishme që mbron dhe ndëshkon”. Në të personazhi fëmijë “e zotëron si lojë këmbimin e realitetit me mitin, përzierjen e legjendës me faktet. Në zbrazëtitë mes fëmijës dhe realitetit futet ironia dhe në këtë hapësirë të vogël mbetet mjaft vend për poezi, që është karakteristike për këtë libër. Libri “Kronikë në gur’ është një deklaratë dashurie e Ismail Kadaresë për qytetin e vet dhe është njëherazi një nga portretet më madhështore letrare të një qyteti”. (Tages Anzeiger, 5 tetor 1988. Libri “Kadare në gjuhët e botës”, f. 409 – 410. Αutori: B. Kuçuku. Botimet Onufri, 2005). Edhe më tej: “Më mirë se një reportazh, ky libër ju jep çelësat e Shqipërisë”, (F. Martinez dhe C. Olivier, po aty, f. 245). Romani ‘Κronikë në gur’ është “njëherazi edhe një libër magjie e magjepsjesh, edhe një kronikë e përndjekjes dhe e qëndresës”, (Feuilletion, 27.1.1996, nr. 23). “Kronikë në gur” është një deklaratë dashurie e Ismail Kadaresë për qytetin e vet, deklaron i huaji i largët. Por, mos ndoshta kjo duhet marrë me rezervë, jo si e vërtetë bindëse? Është e lehtë ta thuash, por qyteti i gurtë i shkaktoi edhe vuajtje dhe vazhdon ta brengosë e problematizojë, aq sa mund të themi se jo rrallë shpirtërisht anon nga mosdashurimi.

Mosdashurimi nuk ështe doemos edhe urrejtje dhe armiqësi, as kundrejt një njeriu as kundrejt një qyteti. Kjo binte në sy edhe më qarte në të kaluarën, kur jeta materiale dhe shpirtërore ishte e kufizuar dhe bestytnitë ishin pjesë e së përditshmes. Shtojmë se klima e qytetit ishte kontinetale, me verë të nxehtë e të thatë, me rreshjet e shumta gjatë vjeshtës dhe mjegullat e stinës së tretë që ngjiteshin nga lumi, me dimra të ftohtë kallkan, ngricat në kalldrëme e stalagmitet në strehët e shtëpive.

E pikërisht në vitet e Luftës Antifashiste Nacional Çlirimtare (LANÇ), 1943 deri 1945, kanë bërë dimra të egër, gërmadhat e shtëpive nxirrnin ende tym. Mungonte drita, vajguri, kripa, buka ishte me racion, bukë misri, mungonin barnat në spital, deri dhe tekstet shkollore. Të gjitha këto lanë gjurmë në botën e brendshme të një fëmije që nuk ishte ulur ende në bankat e shkollës ose i braktiste ato, për të hyrë në strehimin me të afërt kundërajror.

Zhurma e frikshme e rrëzimit të një muri a shtëpie një nate me shi, shkaktonte vetvetiu frikën e pandehmën se ashtu mund të shembej edhe shtëpia e fqinjit apo jotja, madje, sipas naivitetit fëminor, i gjithë qyteti. Pasiguria shoqëronte edhe të rriturit dhe ky është mesazhi që dëshiron e synon të përcjellë autori. Vetëm se jashtmi kështjella apo shtëpitë – kulla ishin të forta dhe aleate të banorëve.

Mënyra ekspresioniste që ka përdorur autori në paraqitjen e jetës dhe në përshkrimin e natyrës ështeë në shërbim të idesë se e keqja ka forcë të jashtëzakonshm, mbinjerëzore, e cila e shpie individin në caqet e tjetërsimit psikologjik dhe deformimit moral.

Ndaj në kronikat letrare të autorit e gjejmë aq rrallë gëzimin ose fjalën “gëzim”.

Historia e qytetit lidhej me fatet historike të Jugut shqiptar, të vendit, madje të gjithë rajonit ballkanik. Nëpër luginë kishin fryrë erërat tekanjoze e të dhunshme të historisë, me drejtime të ndryshme ose të kundërta. Gjysmën e parë të shekulli të kaluar Gjirokastra ishte bërë rrugë kalimi për ushtritë e huaja dhe fushë beteje. Qyteti kishte pësuar jo pak prej tyre dhe priste pushtuesin e radhës. “Ndonjë natë tjetër qëllonte që në xhade të kalonin kamionë nga veriu në jugë, siç duket për në frontin italo – grek. Babai numëronte dritat e kamionëve ushtarakë dhe mua më zinte gjumi nën shifrat monotone njëqint e njëzet e dy, njëqint e njëzet e tre, njëqint e njëzet e katër”. (Ismail Kadare, “Qytetit i Jugut”, f. 53).

Teatri i luftës ishte teatri i parë dhe më tronditësi që njohu autori, kur “në qiell/ më shumë aeroplanë se sa zogj fluturonin…”.

– “Kur ia mbërriti lufta, ajo e vërteta në Gjirokastër?

– Shumë shpejt, më 1940 kur Italia e sulmoi Greqinë. Italianët kalonin andej. Nga qyteti mund të shiheshin të gjitha manovrat ushtarake në luginë. Iknin italianët, tërhiqeshin e përparonin grekët, pastaj grekët tërhiqeshin dhe kështu ishte si në kinema.

Spektakël i luftës.

Një spektakël i madh. Qyteti kalonte dorë më dorë, një herë i kalonte ushtrisë italiane e radhën tjetër asaj greke. Italianët bombardoheshin nga anglezët, grekët nga gjermanët apo nga italianët e me ta bombardohej edhe qyteti. Një skenar që ndërronte shumë herë. Lufta ajrore ishte si një spektakël i vazhdueshëm”.

Edhe një pjesë nga intervista që Kadare i dha Blendi Fevziut në Tv. “Klan”, dhjetor 2007:

“Ka qenë me të vërtetë teatri i luftimeve. Vetë vendosja e shtëpive, si një llozhë, dhe prej Gjirokastrës mund te shikoje një pjesë të luftës dhe ka një sekret lufta, kur e sheh me sy është më pak e tmerrshme se kur e përjeton në bodrum. Unë e kam përjetuar në Vietnam kur kam qenë, në kulmin e bombardimeve, ishte më mirë të ishe përjashta, që t’ i shikoje me sy dhe dukeshin të vegjël dhe gati-gati e kontrolloje me sy rrezikun, më mirë se sa të ishe në bodrum. Gjatë luftës Italo – Greke, mbi mal e në luginë zhvilloheshin beteja ajrore. Aeroporti ushtarak përtej lumit “ishte mbushur plot me aeroplanë italianë, gjuajtës ose kaçiatorë, siç i quanin, dhe bombardues. Unë dija çdo gjë që ndodhte në aeroport, çdo mëngjes numëroja aeroplanët dhe i ndiqja me sy kur ngriheshin dhe uleshin”. (Ismail Kadare, “Qyteti i Jugut”, 1967, f. 54).

Gjatë pushtimit qyteti pësoi dëme në njerëz e në ndërtesa banimi. Informimet se forcat ushtarake greke fshiheshin në banesat e qytetarëve, gjë që nuk ishte e vërtetë, bënte që italianët të mos i kursenin gjylet e bombat që hidhnin mbi qytet. Kurse gjermanët, kryesisht oficerë, pasi e ndëshkuan me bombardim qytetin për llogari të pritës së partizanëve të njësitit guerril, u strehuan nëpër shtëpitë e qytetarëve, veprim ky që ishte mjet frikësimi, por edhe masë vetëmbrojtje nga goditje të tjera të mundshme.

Përballë aeroplanit të drunjtë të Dino Çiços vendoset avioni i madh bombardues në aeroportin e qytetit. (Ismail Kadare, “Kronikë në gur”, radiodrama “Aeroporti” etj.). Indinjatën e popullit dhe të individit e shpreh në mënyrë të pashlyeshme personazhi kadarean i plakut Avdo me orvajtjen për të rrëzuar avionin vdekjembjellës, me kundërajrorin e vjetër të kështjellës. Dhe një tjetër top a mitraloz kundërajror, po nga ato bedena, thotë autori në romanin e parë “Qyteti pa reklama”, 1959, shtinte herë pas here në ajër kundër avionëve të huaj që shkelnin hapësirën ajrore në jug të vendit, ose edhe pa shkak real…Këto të shtëna ngjallnin kujtime rrëqethëse dhe u kujtonin banorëve se kërcënimi i një lufte tjetër nuk ishte larg.

Përveç bombardimeve, syri qiklopik i projektorit që kontrollonte natën lagjet dhe kalanë, kërcitja e çizmeve të patrullave ushtarake nëpër kalldrëme e rrugica, atmosfera e terrorit të bardhë dhe terrorit të kuq, e plotësojnë por edhe rëndojnë më tepër teatrin e luftës dhe psikozën e keqe që shkakton ajo.

Brenda një shekulli – katër ushtri të huaja, që vendosnin regjimin e vet dhe ligje të ashpra. Dhe regjimi i monarkut Zog e regjimi komunist – përvoja gjithashtu të paharrueshme.

Lufta dhe pasojat e saj kanë lënë gjurmë të pashlyeshme në ndërgjegjen e shkrimtarit. Në moshën tetë vjeç, kujton autori, pa me sytë e tij pushkatimin e parë. Ajo skenë diku në rrugë apo afër shtëpisë, ishte e teatrit të vërtetë, tragjik, të jetës. Kjo shpjegon përse psikoza e ankthit është aq e pranishme në shumicën e librave të tij. Ankthi dhe ndjenja e pasigurisë ngjyrosin atmosferën e shumicës së krijimeve të tij. Shpesh shkrimtari jep skena rrëqethëse dhe bisturia e tij operon artistikisht e sigurt, por në thellësi qëndron përvoja e fëmijërisë së plagosur.

Regjisori i famshëm amerikan Spilberg ka pohuar se është rritur me histori lufte. Studjuesit theksojnë për të se ai e ka “fëmijëruar” kinemanë me sinqeritetin e tij. Kadareja këtë punë e nisi përpara gjysëm shekulli dhe jo me histori të dëgjuara a të lexuara lufte, por të jetuara e dëshmuara nga ai vetë. (Me këtë rast, dua të besoj se shkrimtari shqiptar, me vizionin për botën dhe kameran e tij dinamike, do të mund të ishte bërë gjithaq një regjisor i shquar i kinematografisë).

Atmosfera e pushtimit, e bombardimeve, e errësimit të detyruar natën, e evakuimit të qytetit, ikja me foshnje në duar, përvoja e pësimeve të befta ose të paralajmëruara tragjike; përgjithësisht, prishja e normalitetit dhe rutinës së jetës së përditshme, jepen me vërtetësi, përmes përvojave nga fëmijëria e autorit.

Nga dritarja-ekran e shtëpisë ai pa të marshonin ushtritë e huaja dhe, një ditë të vitit 1945, pa karvanin e refugjatëve çamë të dëbuar, fakt që ai ia përmendi edhe zv. ministres së Punëve të Jashtme të Greqisë, Virgjinia Cudheru, e cila shfaqte mosbesim për atë ngjarje e dëshmi.

Shtëpinë ku lindi dhe ku u rrit, shtëpinë prindërore dhe stërgjyshore, gjirokastriti e quan shtëpia e jetës. Sado larg të shkojë e sado banesa të ndërrojë, shtëpia e jetës mbetet një: ajo ku njeriu u lind dhe kaloi me familjen të mira e të këqia, trashëgimi e pazëvendësueshme. Por vjen një ditë që shtëpia e jetës bëhet “e pabanueshme”:

Njëqind e shtatëdhjetë e tri kube, të vogla e të mëdha, u shkretuan brenda katër ditëve.

Si për të vërtetuar fjalët e inxhinerit, bombardimet e anglezëve u dendësuan papritur. Gjatë katër ditëve u vranë dyzet e nëntë veta. Në bashki vazhdonte mbledhja për të vendosur nëse do të hapej kështjella për popullin apo jo. Ditën e tretë të mbledhjes, banorët e lagjes “Dunavat i Poshtëm”, pa pritur vendimin e Bashkisë, shpërthyen portën perëndimore dhe u futën në kështjellë. Po atë ditë u hap me forcë porta lindore nga banorët e tregut të vjetër.

“…Porta trokiti përsëri.

 – Shpejt, tha babai – po na presin.

– Pse e lini gjyshen? – pyeta me ankim.

– Nuk do vetë të vijë, – tha babai, – gjithë natën u përpoqa t’i mbush mendjen, por ajo s’do. Të them për herë të fundit, – iu drejtua gjyshes, – eja.

S’e lë unë shtëpinë vetëm, – tha gjyshja me një zë fare të qetë. – Këtu kam jetuar, këtu dua të vdes.

Porta trokiti përsëri.

– Të veni me shëndet, – tha gjyshja dhe na puthi të gjithë me radhë”.

(Ismail Kadare, “Kronikë në gur”, Botimet Onufri, 2000, f. 191 – 192).

Një stoicizëm klasik, dashuri tragjike për gjirmën dhe për vendlindjen.

Një herë, siç dëshmon Agim Mero, gjatë bombardimeve gjylja ra pikërisht në strehimin ku banorët shkuan duke menduar se ishte më i sigurt…Këtë shkrimtari e nënvizoi që herët me vrasjen gjatë bombardimit të vajzës së Aqif Kashahut, pas shijimit të puthjes në vendstrehimin e errët. Në një rast tjetër mësojmë se kubeja gjigande e një shtëpie, ku u strehuan rreth 150 vetë, nuk pësoi gjë kur një gjyle e shkatërroi çatinë e shtëpisë.

Romani “Kronikë në gur” (1968) u bë gur i çmuar në gjerdanin e veprave letrare që autori i kushtoi vendlindjes, shumë thonë – kryevepra e tij. Në të, përmes optikës e psikologjisë fëminore, pasqyrohen dramat historike dhe konfliktet e mprehta sociale. Një fëmijëri e përjetuar me ankth dhe me.intensitet. Ndoshta këtë përshtypje e jep subjekti i ngjeshur letrar, me skenat e mëdha e të vogla që këmbehen me shpejtësi, informacioni jetësor i pasur i tij.

 

E papërsëritshmja fëmijëri në një qytet unikal. Një përjetim vetiak intim dhe dëshmi historike njëherësh. Të jetuara e përjetuara kur shkrimtari ishte fëmijë dhe të shkruara e rivlerësuara afro një çerek shekulli më pas.

Në subjektin e romanit bashkëjetojnë dhe këmbehen çështjet jetike dhe meskinitetet, gjëmimi i topave dhe thashethemet, gjërat e dashura me të padëshiruarat, pësimet që çojnë në zhgënjime të rënda. Amullia dhe “mosjeta” prishen nga të papriturat, që përgjojnë dhe bëjnë atentate. Ngjan se të papriturat i dalin përpara autorit pa i kërkuar. Paradokset bëhen rregull i pashkruar i ekzistencës. Më tepër se të dhënave historike, shkrimtari i beson përvojës së vet jetësore, përjetimeve dhe intuitës. Subjektivizmi intim përforcon realizmin e tij impresionist. Ngjan se autori nuk niset të bëjë art, por thjesht të riprodhojë atë që pa, përjetoi dhe i mbeti në ndërgjegje e kujtesë. E pikërisht përmes këtij dëshmimi gjasme asnjanës dëshmohet arti.

Studjuesit kanë vënë në dukje se ky roman ka edhe vlera të mirëfillta etnografike, me pasqyrimin e mjediseve karakteristike, të zakoneve gjithsesi patriarkale, nga ritet e dasmës deri tek gjakmarrja, një status-quo që progresi i vështirë synon ta thyejë. Optika dhe përjetimi i tyre prej fëmijës është kritik dhe protestues.

Në shkrimin “Gjirokastra në të gjitha stinët”, viti 1982, shkrimtari thotë: “Gjirokastritët nuk janë shquar as për gjak të butë apo për kompromise. Në kohën e LANÇ pozicionet e ndryshme ideologjike qëlloi që i ndanë si vetëtima mes për mes këto shtëpi të larta, duke i vënë përballë njëria-tjetritës, në dy anët e barrikadës, disa herë me armë në duar birin kundër babait, motrën kundër vëllait. Thuhej se Gjirokastra ishte djepi komunist i kohës. Madje, sikur të fitonin ballistët, atje do të ishin po aq të fuqishëm sa komunistët, sikur të ishte lobi gjerman ose italian, ekzistonin të gjitha mundësitë”.

Por Gjirokastra, që nuk e mbështeti revolucionin fanolist, u lidh fort me Luftën Çlirimtare dhe në vazhdim u shty drejt së Majtës, me pasojë që edhe në dhjetëvjeçarët e fundit e Djathta të mos fitojë asnjë herë në zgjedhjet paralamentare, bashkiake dhe në formacionet e qeverisjes lokale. Gjirokastra i ruajti lapidarët, përkujtoi pothuajse pa munguar ngjarjet e LANÇ për çlirim dhe dekoroi një varg kuadrosh të nomenklaturës puniste.

***

Ngjarjet por edhe toponimet e Gjirokastrës mbartin kujtime dhe domethënie që treten në mjegullën e kohës. Nga ana lindore e kalasë gjendej Pasha Kauri. Diku ishte Sheshi i Bajraktarit. Në lagjen Teqe ishte Kroi i Shahut. Në lagjen Pazari i Vjetër ishte Pusi i Zonjës, afër Qafës së Pazarit gjendej Kroi i Prëmtos, (vepër e një të pasuri e bamirësi nga Tranoshista e Lunxhërisë). Në zemër të lagjes Meçite ishin Shtatë Kronjëret. Afër spitalit të sotëm ishte Pusi i Beut. Afër Teqesë së Zallit ishte Sheshi i Zinxhirave. Një lagje e tërë quhej Mexhide (monedhe turke, por dhe emër njeriu në spanjisht: Meçita) e një lagje tjetër – Gjobek. Një lagje u quajt “Varrosh” (si një varr i madh) ose që varet tatëpjetë. Pati dhe emërtime të rëndomta si: Hani i Stavros.

Në lagjen Dunavat ishin Urat e Mëdha, që shtriheshin deri tek burimi në mal, rreth dhjetë kilometra larg. Mbi Lagjen Teqe ishin kodra dhe shkëmbi i Kucullës dhe më sipër Vreshtat e Dunavatit, me kopshte dhe livadhe të familjeve të ndryshme. (Vreshat e Manalatit, si dhe ornamentet në kodrat përfund qytetit dëshmojnë se gjirokastritët e kanë njohur prodhimin e verës, se dikur pinin edhe verë e jo vetëm uthull, i cili prodhohej edhe prej manave).

Toponimet lindën ngaqë ndodhi diçka që la gjurmë, ose ashtu e pagëzoi dikush rastësisht, atëherë kur emërtimi i rrugëve dhe vendeve nuk bëhej me dekret a ceremoni.

Ka shpjegime të ndryshme përse rruga përfund së cilës kishte shtëpinë shkrimtari i ardhshëm u pagëzua dhe quhet edhe sot “Sokaku i të Marrëve”, temë së cilës do t’i rikthehemi.

Një rrugicë më e ngushtë, diagonale, nga ana e shtëpisë së Xhaxhinjve, që ngjante si degëzim i Sokakut, nxirrte më shkurt te rrugica që çonte drejt shkollës së mesme, Gjimnazit të qytetit. Ngushtica në fjalë nuk ka tabelë dhe nuk mundëm t’ia mësojmë emrin. Mbahet mend vetëm se në atë rrugë “banonin dy vajza me flokë të kuqe”.

Në pezulet e shtëpive gjirokastrite qëndronin plaka që kundërshtonin emrin e Sokakut. Ato ishin kujtesa, filozofia shekullore, syri vigjëlues e hetues i provincës. Dhe nga ajo rrugicë e ai pellg dolën njerëz që i dhanë emër qytetit.

Shtëpia e shkrimtarit ishte në fund të Sokakut, kurse ajo e E.Hoxhës ishte në krye. Një rrugë dhe dy emra që lanë gjurmë të pashlyeshme në histori, në fusha të ndryshme, me kahje të ndryshme deri të kundërta.

Mbiemri ishte baza e njohjes për familjet gjirokastrite, thotë autori, dhe familjet e vjetra nuk u kushtonin rëndësi familjeve të reja. Ai e konsideron familjen e vet nga më të vjetrat e qytetit, ndërsa familjen e Hoxhate e quan relativisht të re.

***

Në nëntor 2008 Ismail Kadareja thotë: “Deri në moshën 17 vjeç e gjysmë, kur kam mbaruar gjimnazin, kam jetuar në qytetin tim të lindjes. Natyrisht është një qytet allasoj, gjysmë i mençur, gjysmë i marrë dhe ndoshta kam përfituar nga kjo. Pastaj kam qenë student në Tiranë…dhe në Moskë”. Largimi shpejt nga Gjirokastra bëri që ta fokusojë përherë e më mirë atë, të kërkojë dhe të gjejë anë të reja. Shkëputja përfundimisht nga qyteti i gurtë ishte shpëtimtare.

Siç kujton Helena Kadare, Ismaili e urrente tmerrësisht provincializmin. Me mbarimin e shkollës së lartë, ai kundërshtoi kthimin në Gjirokastër. Kërkoi dhe fitoi një bursë pasuniversitare për të shkuar në Bashkimin Sovjetik, dhe shkoi në Moskë, në Institutin “Gorki”, për afro dy vite. Romani “Qyteti pa reklama” është nje variant i fatit që poeti i ri do të të mund të kishte pasur po të ishte bërë realitet kthimi “prapa”.

Pra, personazhi – sozi i romanit na thotë se edhe shkrimtari i ri mund të hidhte hapa prapa në një mjedis të ngushtë dhe aspak dashamir, ku, megjithatë, edhe vetë njeriu që proteston ka përgjegjësi për sjelljen dhe bëmat e veta.

“Gjirokastra, natyrisht, ishte qyteti i shkrimeve të para dhe jo të pakta. Por, ndërsa ajo vetë kishte nxitur vepra të rëndësishme, gjithçka që kishte shkruar atje, e quante të pavlefshme. Dhe këtë e thoshte me gjakftohtësi”. (Helena Kadare, “Kohë e pamjaftueshme”, Botimet Onufri, 2011, f.550). Dhe vepra letrare e I. Kadaresë, e shkruar shumica larg saj, u bë një një legjendë dhe mitologji e re për vendlindjen e më gjerë. Vepra e tij me themele në qytetin emblematik u bë me kohë emblematike.

***

Dukuria Kadare nuk lindi rastësisht nga mjedisi kulturor e psikologjik gjirokastrit. Përtej faktit se është një individualitet njerëzor, vazhdues i një peme konkrete gjenealogjike, produkt i mikromjedisit familjar, ai është edhe rezultante kulturore dhe shpirtërore e mjedisit gjirokastrit. (Autori pohoi se nuk është produkt gjirokastrit, por kjo është relative dhe pjesërisht e vërtetë). Sepse a nuk u formua atje edhe përmes edukatës që i diktoi mjedisi i gjerë apo i ngushtë? Dhe, përtej prirjes ndaj dukurive anormale e komike në brendinë e krijimtarisë, a nuk deklaroi ai se Gjirokastra është nga qytetet e rralla në Ballkan, që prodhon qytetarë? Këtu është vendi të citojmë gjuhëtarin Emil Lafe kur flet për Prof. Eqerem Çabejn dhe vlerësimin e këtij për gjirokastritin: “…Eqerem Çabej kishte mall dhe dashuri të veçantë për Gjirokastrën…Herë pas here kishte dëshirë të vinte në dukje qytetarinë e gjirokastritëve, seriozitetin, përmbajtjen, mirësjelljen, dinjitetin vetjak dhe familjar, ndjenjën e jetës shoqërore, dëshirën për të nxënë, aftësinë për t’i bërë ballë jetës”.

Është e vështirë ta vlerësosh mirë dhe ta kuptosh thellë Ismail Kadarenë jashtë këtij konteksti. Megjithë ngjyrën gri, të hirtë dhe zymtësinë e qytetit, shkrimtari ka vërejtur një dritë të brendshme, dritën e qytetërimit (Shprehje e Ismail Kadaresë gjatë vizitës së fundit në Gjirokastër).

Gjirokastra kishte një dekor natyror me peisazhin e aksidentuar rëndë, ku shtëpitë ngjajnë se i ngjiten malit dhe kurrizit të kohës. Ato i përshtaten terrenit, me një ritëm arkitektonik kapriçioz e përsëri harmonik, me ansamble që thyejnë njëtrajtshmërinë dhe zbutin vertikalitetin. Gjithashtu, sipas arkitetit Agron Doraci, brenda ngurtësisë së ndërtesave janë krijuar hapësira që e thyejnë atë, kurbatura, dritare, harqe, strehët me trarë të gjatë mbështetës, kombinime të gurit me drurin, ornamente të ndryshme, një plastikë arkitetonike me vlera të plota estetike. Dhe natyrisht, blerimi, lulet, që synojnë ta zbutin ashpërsinë e gurit e murit masiv gri.

Në formulimin zyrtar të UNESCO-s për motivacionin e marrjes në mbrojtje si përmendore e kulturës botërore, thuhet se shtëpitë e fortifikuara gjirokastrite përbëjnë një tipologji të jashtëzakonshme të ndërtimit, që ilustron mënyrën e jetesës në Shqipëri në periudhën historike midis shekullit 14 dhe shekullit 19. Shtëpia e Kadareve ka elemente të tipit kullë, por më tepër të banesës qytetare. Ajo ka patur gjithsej pesë oxhakë me zbukurime e skalitje, ku më i bukuri ishte ai i dhomës së miqve.

Më 1 tetor 2005 në një ceremoni festive, zv. drejtori i UNESCO-s, Mounir Bouchanachi, duke patur në krah Presidentin Alfred Moisiu, tha: “Ky qytet historik, pagëzuar nga shkrimtari i madh Kadare si qyteti “i gurtë”, ofron në veçanti fytyrën e pejsazhit oval të ndërthurur në mënyrë befasuese me pejsazhin shkëmbor e malor që e rrethon”. (“Gjirokastër. Ringritja e madhe 2004 – 2006”).

Kurse ambasadori i Delegacionit të Komisionit Europian në Tiranë, Ettore Sekui, është shprehur: “Gjirokastra është magjepsëse. Ajo më mrekulloi pothuajse përnjëherë, qysh në hapat e para që bëra në rrugët e saj të kalldrëmta. Prandaj, për mua është një kënaqësi personale të kem mundësinë të shpreh admirimin tim për këtë qytet dhe të bëj thirrje për një ruajtje të plotë të tij”, “Trashëgimia kulturore është dëshmia dhe shprehja e krijimit njerëzor përballë sfidave fizike dhe konceptuale. Në këtë kontekst, trashëgimia kulturore e Europës dhe këmbëngulja e fortë e europianëve për ta ruajtur atë janë padyshim një burim i vërtetë krenarie dhe gëzimi. Edhe në Gjirokastër është kënaqësi të shikosh gjeninë me të cilën njerëzit përballen me këto sfida”. (Revista Art & Trashëgimi, nr.2, nëntor 2011).

Romanit të njohur në shqip me titullin “Kështjella” (1970), autori në botimin frëngjisht ia ndryshoi së fundi në “Rrethimi”. Rrethimet dhe pësimet ishin vetë historia e kështjellave, midis të cilave edhe asaj të Gjirokastres, gjë qeë duhet të ketë ndikuar edhe për këtë titull, që nuk dihet a është përfundimtari.

“Qyteti duroi rrethimet e pushtimet, urinë dhe etjen e madhe, regjimet politike, klimën e hidhur, dhe mbeti ashtu, kryeneç e i paepur, me vetëdijen e themeleve rrënjuar në tabanin shkëmbor, me një lloj fodullëku të fshehtë apo të hapur, që sfidonte kohërat, pushtetet, fatkeqësitë e rënda dhe sikur thoshte “Ja ku jam përsëri”!

Një qytet- sfidë në shumë drejtime.

Të ngjashme me ulje – ngritjet e historisë, ulje – ngritjet udhëve që ngjiteshin e zbrisnin përpjetë. Kush eci në ato rrugë, vështirë të pengohej e të rrëzohej në udhët e drejta. Po ta shikoje nga lart, rrugicat ngjanin si cirkovolucionet e një truri gjigant, grupet e lagjet – si qendra nervore plot degëzime. Në këto rrugë duhet të dije të ecje, ndryshe ato ktheheshin në qorrsokakë ose rrëzoheshe në përrua.

Shtëpia e shkrimtarit ishte anës rrugës që lidhte qytetin me Labërinë, ishte si të thuash një rrugë kryesore. Shtëpia ishte ngrehinë e madhe dhe kati përdhes i saj dikur kishte qenë han. Rruga poshtë shtëpisë shpinte në rrugën kryesore, me kalldrëm kurriz peshku, që përshkonte vertikalisht lagjen “Varosh”. Shtëpia e Kadarenjve ishte në vijën ndarëse të lagjes “Palorto” me lagjen “Varosh”, të cilat dalloheshin edhe nga përkatësia fetare e shumicës së banorëve të tyre: muhamedanë dhe të krishterë.

Pra, ishte edhe pikëtakimi midis tyre. Në një intervistë të vitit 2007 shkrimtari thekson se: “Shumica e gjirokastritëve të qytetit tim janë bektashinj, që është një sekt mysliman. Edhe myslimanët në Gjirokastër janë jopraktikisht praktikantë, shumica më e madhe. Por shumica janë bektashinj, që nuk janë fare, pra që s’ kanë direkt lidhje. Pra, kanë një lidhje që janë në universin mysliman. …Vizioni im për botën niset nga kultura dhe kjo gjë lidhet me atë kulturë, që kjo fe do të ishte më e afërt jo si fe, por si formacion kulturor dhe ideja ime ka qenë gjithmonë që, shqiptari mysliman, katolik dhe ortodoks, për mua janë në radhë të parë shqiptarë, pastaj janë pjesëtarë të feve që përmenda”.

Por, siç pohojnë të moshuarit, prifti i kishës dhe hoxha i xhamisë takoheshin e pinin ndonjë gotë raki a verë te Cile Muka, mjeshtri dhe servirësi i qofteve me shije dhe rakisë së zgjedhur, në lokalin pranë Rrapit të Gjuetarëve, tek Kane Lula në Qafë të Pazarit i famshëm për kukurecin, apo tek Abdyl Hoxha, që mbante raki të mirë, të paholluar.

Në kolegjin ortodoks të qytetit, i fillimit të shekullit të kaluar, shkonin e merrnin arsim dhe edukatë shtëpiake edhe vajza nga familje muhamedane. Me kënaqësi mësuesja Urani Rumbo tregon se si nga mesi i viteve 1930 ajo uli në të njëjtën bankë vajzën myslimane me vajzën e krishterë. Dhe sot jo vetëm një banor gjirokastrit i një feje tjetër shpie fëmijën e vet në kopshtin e Kishës Autoqefale të Shqipërisë, në ndërtesën e ish – Poliklinikës së vjetër apo te shkolla e kishës Katolike në qytet.

Deri në peridudhën e mbretërimit të A. Zogut, që një i krishterë nga “Varoshi”, të hapte një tregtizë në Pazar, duhej të mbante feste të kuqe, si turqit. Por mund të themi se, megjithë paragjykimet apo ndonjë sjellje përbuzëse, secili i falej perëndisë sipas besimit e mënyrës së vet, institucionet fetare funksiononin normalisht, madje, midis palëve të ndryshme bëheshin edhe urime e vizita të ndërsjellta në raste festash fetare.

Shahin Kadareja më ka thënë dikur se te kisha e “Varoshit”, në kopshtin dhe oborrin me kaçube jargavani të saj, fëmijët e “Palortosë” dhe “Varoshit” loznin bashkë, pa dallim, e po ashtu hynin edhe në kishë. Kjo klimë e bën Gjirokastrën një dëshmi të bashkëjetesës tolerante ndërfetare në rrafsh kombëtar.

Vite më pas, tek poezia “Në kishë”, është studenti që interesohet për Ungjillin, nëse “i Nolit është përkthimi apo i Kristoforidhit”. Kurse në romanin e tij të parë (1959) takojmë dy personazhe që shkojnë në kishën e qytetit të gjejnë dorëshkrime të vjetra në gjuhën shqipe a me çdo alfabet që të ishin shkruar. Dy personazhet e “Qyteti pa reklama”, adhur nga qendra, e dëmtuan kishën e vjetër duke u sjellë barbarisht me vlerat e saj të brendshme).

***

Shkolla e parë ku hyri shkrimtari, quhej “Drita” dhe ishte afër shtëpisë, atje ku sot është biblioteka e qytetit, në kufi të lagjes “Palorto” dhe “Varosh”. Disa prej mësuesve të shkollës fillore ishin: Thoma Papapano, Fotaq Kekezi, Kasjani Kutra dhe Azis Hoxha.

Shkolla “Drita” ishte nga ana a poshtme e shtëpisë së shkrimtarit, matanë Përroit të Ficos, kurse shkolla e mesme, Gjimnazi i qytetit, që u quajt Lice, ishte nga ana e sipërme, në lagjen “Palorto”. Për të shkuar atje kalohej edhe nga “Sokaku i të Marrëve”. Kalimi nëpër këtë rrugë ishte si një lloj provimi i përditshëm, si një kusht për të shkuar drejt një bote normale, që, siç e dëshmon shkrimtari, nuk ishte më pak e marrë. Gjithsesi, vajtja në shkollë jepte mundësi që njeriu të bëhej i arësier (me arësim, pra, edhe me arësye, logjikë…).

Gjirokastra gjysëm anadollake e gjysëm kozmopolite. “Palortoja” ,- lagja me familje me nivel jo të rëndomtë ekonomik dhe kulturor, pra aristokrate, krahasuar me lagjet e tjera. Në vitin 1938 lagja “Palorto”, e para në historinë e qytetit, mori dritë elektrike, nga një sipërmarrje italiane.   Shkrimtari i ardhshëm ishte me fat, sepse nuk do të lexonte në dritën e bishtukut apo llampës me vajguri.

Kjo lagje kishte një nivel arsimor dhe ekonomik relativisht më të lartë se lagjet e tjera. Vetëm në “pellgun” ku lindi shkrimtari i shquar kanë dalë një duzinë emrash e firmash në fushën e kulturës, arsimit dhe shkencës.

“Kishte raste që Gjirokastrës i dukej vetja më e mençur se Shqipëria” (Ismail Kadare, “Darka e gabuar”, f. 2008, f. 14).

Në intervistën dhënë në Gjirokastër, në takimin tek Hotel “Çajupi”, të nëntorit 2007, shkrimtari thotë:

“Ky qytet është dalluar për njëfarë rezerve, për një farë rezervimi të shfaqjeve të emocionit. E kam shkruar edhe në librat e mi, që Gjirokastra dhe gjirokastritët e mbanin veten për më të mençurit e Shqipërisë dhe besonin se ishin ashtu. Kështu që kishin një pikëpamje të tyre për botën. Madje, një herë, kur kemi diskutuar, kam shkruar që ato gratë e vjetra, duke pirë kafenë, përdornin dylbitë, shikonin peizazhin dhe kjo quhej kafe me dylbi dhe njëherë u komentua kështu: Këto janë gra me pikëpamje. Po, po, kjo gjë ishte e rrallë në Shqipëri për kohën, bëhet fjalë për gratë që kishin qenë vajza, ose gra të vjetra në kohën e Perandorisë Osmane. Gratë me pikëpamje nuk ishin kaq të shpeshta në perandori”.

Nga ato dritare të katit të sipërm e me ato dylbi vështroi sa herë jashtë edhe gjyshja e tij. Ndoshta i morën në duar edhe dy djemtë e mitur e kureshtarë. Atëherë pjesa përfund lagjes “Varosh” dhe e Gjirokastrës ishte pa ndërtesa. Dukeshin qiparisat dhe Teqeja e Kodrës së Shtufit, kodrat e Shën-Triadhës, mali monumetal i Lunxhërisë. Ndërsa në fushë ca mullarë të vetmuar “ngjanin që larg si Donkishotë”. Dukej ndonjë karvan kuajsh e mushkash nga Lunxhëria, apo gomarësh nga Dropulli, kurse fshtarët e Kardhiqit kalonin edhe nga Granica. Por natyrisht, tmerri ishin ushtritë e huaja dhe mjetet e motorizuar që e bënin xhaden të rënkonte, tokën të dridhej dhe qytetin të bëhej më gri nga ç’ishte.

Gjyshja ishte një grua autoritare, ca shpotitëse, por me një dinjitet të padiskutueshëm. Ndoshta me dylbi në sy i ngjante vetja si usharaku me grada, që vrojton fushën e luftimeve. Një ditë, thotë autori, i mori në dorë dhe nëna e tij, nuse e re, që kujtoi se do të shikonte Janinën! (90 km. larg, përtej grykave dhe maleve, mjegullave e reve). Hija e dhe pesha e autoritetit të vjehrrës e mbajtën disi në tutelë nusen që kur hyri në shtëpi. Ajo grua-vjehrrë, ende e re në moshë, mori vendimin e çuditshëm të mos e kapërcente më pragun e shtëpisë. Përse ajo grua e privoi veten nga kjo e drejtë si zonjë shtëpie dhe si njeri, kur edhe fanatizmi ishte kufizim i madh? Përse i mbajti mëri qytetit dhe botëjashtës? Ishte çështje proteste, sedre, dinjiteti apo trill i rastit? Atë praktikë vetizolimi e përjashtimi nga bota jashtë e praktikonin edhe gra të tjera, pa e quajtur privim ose fyerje. Mos ndoshta ishte një lloj vetëburgosje diktuar edhe nga fakti se ajo shtëpi e të tjera të ngjashme kishin edhe burg familjar?

“Ajo që dihej ishte se kjo mosdalje ishte në vetvete një lloj statusi, si të thuash ngritje rangu, një pjesë e një mondaniteti”, thotë shkrimtari në librin e tij më të ri. Pas mosdaljes horizonti për atë grua u ngushtua dhe mëkot u përpoq ta përplotësojë me ane të dylbive. Ishte një rrezatim nga ky qytet, kishte dhënë shumë juristë dhe ata, sigurisht, kur ktheheshin sillnin udhëtarë tipikë nga ata që sillnin lajme, histori dhe ndihesh kjo prurje. Nga një anë ishte superprovincial dhe nga një anë nuk ishte aspak provincial, kishte diçka qendrore, i kishte të dyja. Ishte një qytet i mbyllur, por nga ana tjeter kishte diçka të brendshme dhe të habitshme, që merrte e jepte me botën”.

Këtë e dëshmojnë edhe libraria “Dante Aligeri” e Alizot Emirit, “Mesagjeria” e familjes Kokalari dhe shtypshkronja “Gutemberg”, që botonte mjaft libra, midis të cilave disa kryevepra letrare botërore, duke përcjellë mesazhe për provincën e për gjithë Shqipërinë.

Librari i ditur dhe inteligjent gjirokastrit Alizot Emiri ka pohuar për atë kohë: “Kur Tirana ishte baltë e kuqe, Gjirokastra ishte djepi i kulturës”, (libri “Alizot Emiri”, Botimet Albin, 2011).

Gjirokastra e pas Pavarësisë jepte e merrte edhe me botën kulturore europiane. Një plejadë intelektualësh mbledhur rreth gazetës “Demokratia” (1925-1939) përfaqësonte ndërgjegjen kritike të qytetit dhe prirjen drejt qytetërimit bashkëkohor europian, duke dalë neë pararojë të progresit. (Οdise Kote, “Demokratia” – Shkollë e gazetarisë shqiptare”, 2013).

Në faqet e kësaj gazete me botues e drejtor Xhevat Kallajxhiun e redaktor përgjegjës Jorgji Meksin, botoheshin krijime letrare të firmave të njohura të kohës soe të rinj: Lasgush Poradeci, Gjergj Fishta e më të rinj, si: Branko Merxhani, Sterjo Spasse, Petro Marko, Dhimitër S. Shuteriqi, por edhe mendime kritike letrare dhe kritike artistike. (Xhevat Kallajxhiu më pas u largua në SHBA, ku, si antikomunist, drejtoi për afro dy dekada emisionin e “Zërit të Amerikës” në gjuhën shqipe).

Krahas filozofëve dhe shkrimtarëve të antikitetit si: Pitagora, Aristoteli, Demosteni, Plutarku, Seneka, Taciti, Eskili, Sofokliu, Euripidi etj., publikoheshin filozofë të kohës së re si: Niçe, Shopenhauer, O. Kont, Hajdereger, Mirebeau, Segur, Franklin, etj. dhe krijime ose pjesë veprash të Shilerit, Voltaire, Byron, Goethe, Shakespeare, La Fontaine, Montesquieu, Lamartin, Balzak, Tolstoi, Monti, Mazini.

(Për hir të së vërtetës, duhet thënë se edhe pse populli dhe veçanërisht intelektualët Jorgji Meksi e Thoma Papapano e pritën me dashuri dhe entuziazëm Theofan S. Nolin, Gjirokastritë tradicionalë e më gjerë nuk e mbështetën revolucionin demokratik-borgjez që ai frymëzoi e drejtoi për një periudhë të shkurtër).

Në Gjirokastër ishte libraria “Dante Aligeri”, ku, me sa duhet, shkrimtari i ardhshëm takoi shkrimtarin gjenial italian.

Gjirokastra kishte një varg përkthyesish të vetët, që përkthenin vepra, kryesisht në prozë, nga gjuha frënge, italiane, por edhe angleze. Nga kujtimet më të fundit të shkrimtarit, mësojmë se gazetën lokale “Demokratia” e kalonte nëpër duar edhe babai i tij, Haliti.

Spikasnin mendimet për problematikën shoqërore, për kulturën dhe qeverisjen e vendit, duke patur orientim dhe ambicje nivelet evuropiane. Flitej për frymën mëmëdhetare – nacionaliste, për respektimin e personalitetit të gruas dhe të drejtave të punonjësve, bëheshin kritika të adresuara për qeveritarët dhe ata qe nuk kuptonin ose që pengonin progresin.

Gazeta “Demokratia” mblodhi dhe dëshmoi një elitë intelektuale dhe krijoi jo pa vështirësi lexuesin dhe publikun e vet. Në një nga shkrimet e Branko Merxhanit flitej për “Diellin e intelektit” dhe kjo gazetë ishte pikërisht gjurma e saj. Ndaj nuk mund të themi se në Gjirokastrën e Paraçlirimit sundonte injoranca dhe konservatorizmi.

Gjirokastra e viteve 1920-1930 kishte publicistë të njohur si, Branko Merxhani, Xhevat Kallajxhi, Jorgji Meksi, etj., që jo vetëm botonin një gazetë me nivel të lartë, por edhe piketonin e tregonin drejtimet ku duhej të ecte shoqëria shqiptare, me objektiv kryesor afrimin me Perëndimin europjian dhe inkuadrimin në të. Edhe programi i neoshqiptarizmës i Brankos frymëzonte progresin, me kulturimin e popullit si mjetin e kushtin kryesor. Mbaheshin si firma letrare të kohës edhe mësuesja përparimtare Urani Rumbo, Ramiz Harxhi, me krijimtari modeste, etj.

Por ekzistenca e vatrave si, disa shkolla, klube kulturore, librari e organe përparimtare shtypi, një elite intelektuale pararojë, nuk mund të bëjnë të paqenë gjendjen e përgjithshme të pakënaqshme të vendit e edhe të zonës. Sipas statistikave të botimit të Mbretërisë Shqiptare, të vitit 1928, në Gjirokastër ishin të përhapura sëmundje si, tuberkulozi, me 135 vetë, që zbritën në 44, sifilisi: me 175 vetë; me sëmundje të ndryshme – 1442 dhe.e pabesueshme, por e vërtetë: Gjirokastra, sipas statistikave zyrtare mbretërore të vitit 1928, kishte 842 malarikë, ndërkohë që Lushnja pranë kënetave kishte vetëm 337 vetë!

Por le të rikthehemi tek objekti i këtij vështrimi.

Gjirokastra ku lindi shkrimtari i ardhshëm ishte një qytet me zhvillim arsimor, por edhe me një jetë kulturore. Kishte shtëpi botuese e librari, bibliotekë, disa gazeta, ndonjë shfaqje teatrale, disa firma letrare e gazetarie. Kjo ishte një bazë për të rinjtë që donin të ecnin përpara dhe, sadoqë I.Kadareja i ri nuk e njohu ose e njohu pak këtë trashëgimi, ajo ndikoi në formimin kulturor dhe orientimin e tij në jetë.

Gjirokastra e dikurshme kishte disa firma e pena, por nuk kishte mjedis që të inkurajonte talentet, madje, mendësia tradicionale ndaj letrarëve ishte mosaprovuese.

Pas viteve ’20 të shekullit të kaluar në qytet nisi të frynte tjetër erë, mendësitë po ndryshonin, shkolla u bë trolli ku hidhnin rrënjë talente dhe njerëz me më shumë njohuri e dituri.

Gjimnazi i Gjirokastrës u ngrit e u hap në vitin 1923, për të përmbushur aspiratat dhe nevojat e qytetit e më gjerë për arsimim në gjuhën shqipe. Drejtor i Liceut u caktua francezi Viktor Kutan, kurse nëndrejtor u ngarkua mësuesi gjirokastrit Hysni Babamento. U dëgjua se për ndërtimin e ngrehinës dha disa mijëra franga ari Myfit Bej Libohova, por dhanë mjaft edhe banorët e Lunxhërisë e të qytetit. Për ndërtimin e saj, siç thotë në librin e vet “Për Gjirokastrën dhe gjirokastritët”, Bajo Topulli i Riu, ka punuar firma e familjes gjiroksatrite Selfate. Më pas shkolla e shkatërruar nga Lufta Italo-Greke u rindërtua në vitin 1941 prej italianëve. Edhe sot ngrehina ruan stilin ndërtimor italian, me pamje dhe fasadë monumentale.

Drejtor i dytë i gjimnazit u bë profesori Safet Butka, nacionalisti me kulturë gjermane. Pas çlirimit, gjimnazit pa emër iu dha emri i dëshmorit komunist nga Kurveleshi, Asim Zeneli. Historia e kësaj shkolle njohu ndikimet politike të jashtme e të brendshme. Por emri i dëshmorit që mori më pas nuk u ndryshua deri më sot.

Në rininë e parë të shkrimtarit, kufiri me Greqinë bashkëkohore ishte mbyllur, por ekzistonte ura me Greqinë e lashtë të qytetërimit. Në Ggjimnazin e qytetit i riu merrte dozën e parë nga qytetërimi i lashtë grek: Homeri, Eskili, Euripidi, Sofokliu, Aristofani, Tirteu, Safoja, Anakreonti,“shekulli i artë” i Perikliut etj., por edhe njohuri për bëmat heroike të Herakliut, për betejat e Maratonës dhe Termopileve. Mësohej edhe urtësia e Ezopit.

Sipas modelit të liceut francez dhe programit të tij shkollor, në gjimnaz studjoheshin Kornei dhe Rasini, Volteri, Molieri, La Fonteni, Hygoi, idetë dhe parrullat e Revolucionit Frëng e të Komunës së Parisit: Dantoni, Marati dhe Robespieri, Bomarsheja dhe Eugen Potje.

Pas Çlirimit gjimnazi u prir nga modeli arsimor sovjetik, gjë që e dëshmon edhe zhvillimi si lëndë më vete i letërsisë ruso-sovjetike (Pushkini, Lermontovi, Turgenjevi, Tolstoi, Çehovi, Gorki, Majakovski, N. Ostrovski, A. Fadejevi), për lavdinë shkencore të Lomonosovit, jepeshin njohuri mbi gjeometrinë e Lobaçevskit, teorinë dhe praktikën e Timirjazevit e të Miçurinit, reflekset e kushtëzuara dhe të pakushtëzuara të Pavllovit, raketën e Ciolklovskit, radion e Popovit, kuajt e egër të Perzhevalskit, delen ‘Merinos’ e cigaja ardhur nga Dagestani malor, kalin Zhabatinski apo lopën qumështore Komstromskaja…(Më përpara kryet e vendit i zinin dijetarë dhe shkencëtarë europianë, midis të cilëve, Njutoni dhe Lavuazje, Evarist Galua e Faradei, Markoni, Edisoni e sa të tjerë, francezë, rusë, amerikanë).

(Shumë emra burrash të shquar, mendjendritur, mund të dëgjoje në mësim, kurse tek zbrisje shkallët mund të dëgjoje të flitej për Mero Lamçen a Shemo Hajdutin).

Të rinjtë e asaj kohe kishin në dorë pak botime të reja, por kishin edhe një bagazh me libra nga e kaluara, letërsi “borgjeze” e të verdhë, që nga aventurat e Allen Pikertonit, historia e Kontit të Montekristos, “Ura e psherëtimave”, e Michel Zevonosë, një nga leximet e para në fëmijërinë e autorit. (Vepra e parë letrare shqipe që i ra në dorë ishte novela “Lulja e kujtimit” e Foqion Postolit).

Në sepetet e vjetra gjente edhe ndonjë libër a dorëshkrim arabisht a turqisht nga të babazotit, por ato ishin një letërsi memece, pa harruar krahasimin e shkrimtarit, që alfabetet e huaja, për shkak të bishtave të shkronjave, i quajti “kope me akrepë”…).

Biblioteka, një ndërtesë e vjetër në qendër të qytetit, tek Zigai, ofronte një rast për më tepër liri, sepse në Gjirokastër ishte pothuaj e ndaluar të dilte fëmija, sidomos vajza, pa leje nga shtëpia.

Afër Prefekturës ishte “Klubi i Gjuetarëve”, ku, nën degët e rrapit, uleshin shumë muhabetçinj dhe pak gjahtarë të vërtetë. Atje, në vitrinë, ishte edhe një peshk fluturues i balsamosur. Në atë klub plot tym shkonte edhe babai i shkrimtarit, për një filxhan kafe apo një gotëzë raki. Atje, kujton më pas autori, babai mësoi për kritikën ndaj librit të parë të tij me vjersha, që u bë shkas për shprehjen e hidhur të dikujt: “Vate dhe puna e djalit tënd” (Ismail Kadare, vjersha “Babai”). Kjo vjershë e shkruar në vitin 1957 dhe e botuar atëherë, u qortua, por autori e përmblodhi disa vite më pas në përmbledhjen e tij të re.

Pamja e pazarit: “Mbi tezgat, koshat, torbat, shamitë e hapura ishte një botë e gjelbër që te ne nuk ekzistonte. Lakra, barishte, qepë, buzëqeshje livadhesh, qumësht, vesë mëngjesi, djathë, majdanoz. Midis tyre tringëllimi i pareve: Pyetja për çmimin. Përgjigja. Pyetja sa? Sa? Sa? Sa? Murmurima. Mallkime. “Mos i hëngërshi!”, “I bëfsh paret ilaçe!”, (romani “Kronikë në gur”).

Afër xhamisë, tek Pazari, ishin “Kasapët”, vendi ku shitej mishi i bagëtive. Atje edhe fëmijët mund të shikonin se si mbi një shesh prej çimentoje pranë një rrapi thereshin bagëti, viça, dele e qengja, skena që përshkruhen në tregimin “Kasaphana”, skena ngjethëse sidomos për fëmijët, për të kaluar pastaj tek kasaphana e Luftës së Dytë Botërore:

“Papritur kasapi nxori me dorën e djathtë thikën nga brezi dhe në fillim çiku me majën e saj qafën e viçit, siç duket për të marrë drejtimin. Pastaj ja nguli thikën gjer në rrëzë. Viçit iu drodhën këmbët. Në fillim iu thyen gjunjët e këmbëve të përparme, pastaj ato të prapmet dhe nuk u ndie më. Pranë kokës së shtrirë në çimento filloi të zmadhohet pellgu i gjakut”, (Ismail Kadare, “Qyteti i Jugut”, f. 13).

“Kasapët” mbetën atje deri në kapërcyell të viteve 1960, kur u ngrit ndërtesa ku u vendos Komiteti Ekzekutiv i Rrethit, me ndryshimin se bagëtitë nuk thereshin atje, por vinin të therura e kasapët bënin vetëm detyrën e shitësit të mishit.

Pak më poshtë “Sheshit të Çerçizit” ishte mulliri i blojës, që e quanin edhe Fabrika e miellit. Atje, nga dera e hapur që dilte drejt e në rrugë,   mund të shikoje mokrrat e mëdha që bluanin drithin, imazhin e të cilave autori e përdori tek poema “Shqipëria dhe tri Romat”, për të karakterizuar perandorinë otomane, që bluante dyzet kombe. Një mokërr gjigande ishte vetë qyteti i gurtë: bluante jetë njerëzish, ngjarje, dëshira. Ku më tepër se ky mjedis, ndoshta edhe më shumë se sa pranë rrulave të çeliktë, mund të përftohej ideja e gurëthyerjes. Të rinjve të dikurshëm, kur ai ende nuk kishte lindur, “Monarkia si gurëthyese u thyente ëndrrat”.

***

Leximi i hapi fëmijës Ismail një botë të re, joshëse, të mahnitshme, deri magjike. Shkrimtari kujton se në shtëpinë e tyre të vjetër e të madhe kishte gjithfarë rrangullash të çuditshme, edhe gjyle topi e hanxharë e thika, por jo libra. Shtëpia e një farefisi të afërm, kuadër me një post në administratën e qeverisë puniste, kishte një bibliotekë të pasur, nga ku fëmija dhe letrari i ri përfitoi mjaft.

Studjuesi i folklorit, Prof. Agron Fico, gjirokastrit, e kujton kështu shkrimtarin në bankat e gjimnazit:

“I mbyllur si njeri, ra menjëherë në sy për talentin poetik…Me Dritëronë dhe Kadarenë mblidheshim një herë në muaj në rrethin letrar të Gjimnazit, që e drejtonte profesori dhe poeti shkodran Vehbi Bala”. Talentin e poetit adoleshent e nuhati edhe rapsodi i verbër Vehip Mërkuri (Qorri), të cilin nxënësit e gjimnazit e mbiquanin “Homeri i qytetit” (Agron Fico, libri “Profesor në tre kontinente”, botuar në SHBA, 2004, f. 25-26). Xha Vehipi, sipas Prof. Agronit, e cilësoi I. Kadarenë: “…mendje e tij plot alitrika”.

Mjeku i njohur, Prof. Adem Harxhi, gjithashtu bashkënxënës, tek  intervista “Ja si e kam njohur Kadarenë dhe Agollin”, dhënë A. Xholit, shprehet se I. Kadareja “ishte i padiskutueshëm në letërsi. Hartimet e tij mësuesi i varte në gazetën e murit, të shkollës. Hartimet e tij lexoheshin me shumë ëndje. Ismaili kishte natyrë pak të mbyllur, nuk i binte në qafë askujt dhe i shmangej sherrit, ndërsa ne zhgrryheshim kudo, loznim dhe ziheshim, ai ishte botë më vete. Nuk ishte aktiv në lojëra, por ishte shumë  aktiv në lexime. Vinte i ndrojtur, por i sigurt. Pra, kur ne loznim, ai lexonte. Kadareja është produkt i punës së tij. Kjo në kuptimin se në të gjithë luanim futboll në fushën e sportit, Ismaili shkonte në bibliotekën e qytetit dhe lexonte dhe vetëm lexonte. Ai lexonte edhe romane të ndaluara për kohën, që i rrëmonte rrëzave të bibliotekës dhe të nesërmen na i tregonte të gjithëve sikur të kishte shirit magnetofoni. Lexonte sikur i hante librat, ndërsa neve na i tregonte si përrallat”. Një ditë fëmija mësoi se librat gjendeshin edhe në librari, mund të bliheshin. Deri atëherë atje për fëmijët bliheshin vetëm fletore dhe lapsa.

Libri u bë udhërrëfyesi i jetës në moshë mjaft të re dhe leximet ishin një investim kapital për të ardhmen.

Fëmijës në rritje të lexuarit i ngalli dëshirën të shkruajë letërsi e të mendojë jo pa naivitet se edhe ai ishte shkrimtar, madje jo më i keq se të tjerët që botonin libra me syprina të bukura. Shkruante në mënyrë të vetvetishme, edhe pse shumica e krijimeve të asaj moshe ishin imitime të ndonjë vepre të Shekspirit apo Servantesit.

11 vjeçar, shkrimtari i ardhshëm kopjoi me dorë të gjithë tragjedinë “Makbeth”.

“E kopjova fjalë për fjalë në një fletore, pa e kuptuar se çfarë bëja. Isha njëmbëdhjetë vjeç. Nuk e kisha idenë e Shekspirit, as të tragjedisë. Madje, nuk e dija se ç ishte leximi ose shkrimi i një libri. E kisha gjetur atë gjë në bibliotekën e gjyshes sime – në shtëpinë e prindërve nuk kishim libra. Ne banonim në një shtëpi të madhe, me gjithë të ardhurat modeste të prindërve. Kishte gjithë ato dhoma bosh, të cilat unë i mbushja me imagjinatën time”, (Ismail Kadare, shkurt 2013).

Natyra e tij e mbyllur në fëmijëri dhe shtëpia e madhe e pa zhurmë, gjente brenda saj vetminë që i nevojitet procesit krijues. Procesi i krijimit artistik, sidomos atij letrar, kultivon individualizmin, i cili mund të arrijë caqet e një egoizmi të pakontrolluar. Për këtë flet historiza e bashkëpunimit për të shkruar një roman, në moshën 12-13 vjeçare, historizë që e përçik edhe shkrimtari Agim Shehu në intervistën dhënë gazetarit Ilir Bushi: “Pas një grindjeje fëminore, e ndamë romanin përgjysëm”.

I vendosur dhe i ndërgjegjësuar për rrugën e vështirë të artit, arriti të afirmohet, të dalë në krye dhe të pasurojë me librat e veta jo vetëm bibliotekën e qytetit por edhe Bibliotekën Kombëtare e më gjerë.

Dhe vjen pyetja e natyrshme: A do të bëhej Kadareja ai që është, po të mos kishte lindur pikërisht në Gjirokastër, në mjediset dhe rrethanat e papërsëritshme që jetoi e përjetoi? Jo thjesht në prizmin e gjenealogjisë apo të banimit në një mjedis konkret, por në një gërshetim rrethanash e faktorësh. Nga ana tjetër, a është kryekëput përcaktues fakti që lindi dhe u rrit atje? Për këtë na vjen në ndihmë vetë I. Kadareja në intervistën dhënë Adi Krastës:

“…Sigurisht qyteti i lindjes luan një rol të jashtëzakonshëm, sikurse luan fëmijëria, sikurse luan shtëpia ku je rritur. Do të thosha se më shumë se qyteti vetë, ose bashkë me qytetin ka luajtur rol shtëpia ime, që ishte tipike e qytetit dhe që mendoj se luante rol për çdo njeri. Një shtëpi si të gjitha ato shtëpitë gjirokastrite, me atë arkitekturën e saj të brendshme, me pazakonshmërinë e saj, sigurisht që e zhvillonte mendjen e njeriut në drejtime të papritura. Pa qenë shkrimtar, mund të ishe thjesht qytetar, por mendja jote punonte në mënyrë artistike, ose në një mënyrë artistike që është afër delirantes, që është shumë e pakontrolluar”.

Pra, edhe shtëpia, me arkitekturën e pazakonshme dhe hapësirat e saj e nxiti që të mendonte në mënyrë artistike. Dhe, sikur Gjirokastra të ishte një qytet i rrafshtë, pa variacione dhe pa horizonte, ku nuk mund të shikosh përtej shtëpisë sate, me siguri, fantazia e shkrimtarit në fëmijëri do të ishte mjaft e kufizuar.

Ishin dhjetë-dymbëdhjetë dhoma e mjedise, nga dy dhoma për çdo anëtar të familjes. Arsyeja e bollëkut të pashembullt hapësinor është se familja Kadare dikur ishte e madhe, patriarkale. Ndoshta dikur vëllazëria u nda dhe krijoi degëzime të tjera. Kurse brenda shtëpisë familja aristokrate ra nga vakti (kështu u tha edhe për Naim Frashërin – bej i rënë nga vakti). Nga ajo derë, breza më parë, kishte dalë juristi me emër Shahin Kadare, pra, kishte një traditë nëpunësore e kadilerësh. (Shkrimtari flet për rreth 300 kadilerë gjirokastritë në administratën otomane).

Megjithëse kishte tepricë mjedisesh banimi, familja nuk futi niqastarë, nevojtarë të tjerë për banim ose për përfitim qiraje. As pushtuesi gjerman, siç u përfol për ndonjë rast në qytet, nuk hyri në të, as ndonjë jabanxhi apo oficer pas Çlirimit, siç edhe kishte ndodhur. Por futja e të tjetëve, të huaj, madje, “pushtimi” plotësisht prej tyre, ndodhi vetëm pasi familja u largua në Tiranë, e tërhequr nga shkrimtari. Atje banuan afro tridhjetë vite dy-tri familje, që përfituan nga ikja e Kadareve dhe që, dashur pa dashur, shkaktuan fatkeqësinë e madhe, djegien kulm e themel të saj.

Dera e familjes Kadare nxori nëpunës, pronarë e kuadro në fusha të ndryshme, por ngjan se vetëm Ismaili ishte i pari Kadare me prirje letrare dhe që zgjodhi rrugën e shkrimtarit. Hapi i parë – kopjimi mekanik i një libri të huaj, për të shkruar një ditë me atë dorë veprat e veta origjinale, për të shekspirizuar.

Me gjithë vlerësimin e lartë për Homerin, Eskilin, Servantesin, Gogolin apo Kafkën, “shkrimtari absolut i gjithë botës dhe i të gjitha kohërave për të ishte Shekspiri”, (Helena Kadare, “Kohë e pamjaftueshme”, f. 343).

Helena përmend si të vetmin autor disident të Shqipërisë poetin sensual Kiço Spiri nga Zagoria, vjershat e pabotuara të të cilit qarkullonin dorë më dorë, dhe duam të besojmë se ai gëzonte edhe simpatinë e Ismailit (f. 260 e librit të saj). Sfidën e zagoritit kuturjar shteti diktatorial e nënvlerësoi, dhe poeti i prapamalit nuk pësoi gjë.

Me përjashtim të ndonjë trupe amatore në të kaluarën, teatri nuk ekzistonte, në qytet ai u hap afro tri dekada më pas. Jo nga dëshira, por nga rrethanat, e nisi nga më e vështira. Ta nisje leximin e parë, të jetës, me një tekst tragjedie, aq më tepër që ky ishte i Shekspirit, ishte një test jashtëzakonisht i rëndë, gati dërmues. Nuk mjaftonin përrallat dhe loja e hijeve në mure, prej flakëve të zjarrit të gjirmës. Duhej të njihje kodin artistik të teatrit dhe, mbi të gjitha, të kishe fantazi. Dhe shkrimtari e kujton këtë provë jo për të treguar sa i zoti ishte, por sa vështirësi i dolën, gati të pakapërcyeshme, për të gjetur rrugën e letërsisë.

Në traditën europiane familjet aristokrate e jo vetëm ato, për edukimin e fëmijve paguanin mësues privat gjuhe, muzike e të tjerë. Familja e bjerrur nga vakti ekonomikisht e Kadarenjve nuk e kishte këtë mundësi dhe as ishte bërë traditë në qytet. E prindët e tij nuk u kujdesën posaçërisht në këtë drejtim.

Pra, mund të themi se shkrimtari i ardhshëm u vetëndriçua, e gjeti vetë rrugën në një moshë aq të vogël. Është e habitshme nuhatja që pati, informacioni që kërkoi, inisiativa dhe vendosmëria për të hedhur një shigjetë si djaloshi i përrallës që, duke shkuar pas saj, gjeti “Të Bukurën e Dheut”.

Që fëmijë, nxënës në shkollën fillore, nisi të dërgojë vjersha në shtypin letrar të kohës, në gazetën “Pionieri” e në revistën e LSHA në kryeqytet. Krijimet e para ia lexoi edhe kryeredaktori i atëhershëm i gazetës “Pionieri”, gjirokastriti Zihni Reso. Përgjigjet nuk ishin gjithmonë të këndshme, por letrari i ri nuk dekurajua e nuk u tërhoq.

Djaloshi i imët dhe disi i mbyllur ishte përfshirë në atmosferën dhe garën letrare të shkollës së mesme. Shkrimtari Sulejman Mato kujton si e njohu I. Kadarenë gjimnazist, kur ishte edhe vetë në Gjirokastër e shkonte në shkollën fillore “Drita”:

“E njeh këtë? – më pyeti një ditë vëllai më i madh, Jakupi. – Ky është poet. Shkruan vjersha”, kujton poeti Sulejman Mato: – Nga pamja e tij djaloshare më mbetën në mend vetëm syzet e tij të bardha.

Gjimnazi u bë fidanishtja e talenteve të reja në fushën e letërsisë, përkthimeve, gazetarisë apo studimeve letrare si: Dritero Agolli, Agim Shehu, Luan Rexhepi, Gaqo Veshi, Jakup Mato, Bardhyl Xhama, Nako Bezhani, e ndonjë tjetër. I. Kadare ka pohuar se rrethi letrar i shkollës i asaj kohe kishte një atmosferë shumë të këndshme dhe entuziaste. Nga ai rreth letrar e ajo shkollë, shkruan studjuesi Agron Fico, gjithashtu nxënës i Gjimnazit të Gjirokastrës, dolën shkrimtarët e shquar Ismail Kadare e Dritëro Agolli, dhe të tjerë si, Muzafer Xhaxhiu, Qamil Buxheli, Pano Taçi, Bekim Harxhi.

– Si e kujtoni letërsinë dhe lëndën e letërsisë kur ishit gjimnazist? Po shokët e klasës, të shkollës dhe profesorët tuaj, si i kujtoni?

– E kujtoj me shumë gëzim gjithçka që lidhej me letërsinë dhe librat. Ishte një nga gëzimet e sigurta, nga ata që nuk të braktisin kurrë”. (Nga libri i Arshin Xhezos “Takim me shkrimtarët”).

17 vjeçar, Ismaili mori një çmim letrar kombëtar. Kishte një përvojë fillestare bashkëpunimi me organet e shtypit të kohës dhe ishte bërë i njohur në qarqet letrare të kohës. Në klasën e tretë të Gjimnazit dërgoi për botim përmbledhjen e tij të parë me vjersha, që doli në dritë një vit më vonë. Botimi i parë, “Frymëzime djaloshare”, me një dozë dlirësie dhe një tjetër dozë jo të vogël politizimi, i hapi rrugën për të shkollën e lartë, për të zgjedhur përfundimisht udhën e jetës.

Vlera e atij libri sot qëndron më tepër në nismën dhe kurajën e autorit të ri për të mëtuar, për të besuar në forcat e veta dhe arritur objektiva ambicjoze. Atëhere botimet miratoheshin më përpara nga kryesia e Lidhjes së Shkrimtarëve e asaj kohe, një komision special i saj, ku, siç duket, simpatizantët ishin më tepër se kundërshtarët. Gjithçka nisi me kurajën dhe përvojën fillestare në marrëdhëniet e tij me shtypin letrar. Ishte një libërth brenda standardeve rutinore të kohës, pa ndonjë surprizë përveç moshës, libërth që nuk la gjurmë e që ka rëndësi vetëm se na kujton pikënisjen e rrugës së madhe.

Përtej pasionit për lexim e dituri, shkrimtari dëshmoi për kërkime të vazhdueshme, për të qenë sa më origjinal, për të mos hyrë në kallepe dhe që të shkonte kundër rrymes. Kjo prirje e bëri antiskematik dhe origjinal në krijimtarinë letrare dhe në menyrën si e vështronte dhe gjykonte realitetin rreth vetes e më tej.

Në kujtimet e moshës shkollore vërehet se si i riu krijon gjykimin e vet, realist e të pavarur, për shoqërinë, me një kritikë që erdhi duke u ashpërsuar në vazhdim. Fëmija me një fëmijëri të qetë rebelohet kur bëhet adoleshent e kjo ndodh sepse ai përballet me realitetin gri, që shfaqet gjithnjë e më i zhveshur përpara tij. Gëzimet ishin të paka, sikur jepeshin me triskë ushqimore. Seria e librave të I. Kadaresë, që pasqyrojnë artistikisht vendlindjen, janë akte proteste dhe ndërgjegjësimi. Si mund të mos indinjoheshe dhe rebeloheshe ndaj një qyteti ku gjithçka ishte “e vjetër dhe e gurtë”? Të mos rebeloheshe ndaj shoqërisë që e ndrydh fëmijën e të riun në familje e në shkollë, ndaj pamundësisë për të plotësuar dëshirat e natyrshme të moshës?

Këto dëshira e mllefe i japin zjarr subjektit letrar, herë si shkëndijë e herë si ashku i eshkës që digjet përbrenda. Thyerja e kodit “të amëshuar” në jetë e pastaj në krijimtarinë letrare u bë mënyrë sjellje e të menduari për djaloshin, edhe pse së jashtmi nuk ta jepte përshtypjen e rebelit. Nga ana tjetër, ky rebelim bashkëzanon me qyfyret e humorin, që e bëjnë më të këndshëm përshkrimin dhe lehtësojnë vuajtjen shpirtërore të lexuesit.

Ndjekja e kësaj ecurie dhe procesi ndërgjegjësimi të shkrimtarit na jep edhe informacionin e nevojshëm për të njohur hap pas hapi Gjirokastrën “e tij”. Kadareja e ka quajtur Gjirokastrën qytet me dy kështjella, një prej të cilave ishte gjimnazi, kështjella e dijes, dhe me arsye. Nga kjo shkollë dolën nëpër dekada qindra kuadro të fushës së arsimit, shkencës e kulturës, drejtimit të ekonomisë e të shtetit, që i dhanë dhe i japin sa munden më mirë shoqërisë shqiptare.

Midis të tjerave, në historikun e shkollës përmendej me krenari se ajo i kishte dhënë LANÇ 46 dëshmorë, nga qyteti dhe krahina të ndryshme të rrethit e të vendit. Por, megjithë respektin për dëshmorët e lirisë dhe faktin se dikur redaksia e gazetës “Drita” ku punoi, ishte në rrugën me emrin e një dëshmori të gjirokastrit, Zenel Baboçi, shkrimtari është i mendimit se shkolla e pagëzuar me emrin e një dëshmori nga Kurveleshi, komisarit Asim Zeneli, mund të quhet pa fyer askënd: Gjimnazi i qytetit, si dikur. I.Kadareja thekson se në atë gjimnaz dhanë mësim pedagogë të shquar. Të tillë ishin intelektualët gjirokastritë: Aqif Selfo, Siri Shapllo, Qibrie Ciu, Kadri Baboçi, Zihni Sako, etj., që më pas u shpërngulën në Tiranë si kuadro mësimdhënës e drejtues instutucionesh, deri në Ministrinë e Arsimit. Për disa muaj, më 1940, i transferuar për mosbindje ndaj burokratëve të Ministrisë së Arsimit, në këtë gjimnaz dha mësim disa muaj Prof. Eqerem Çabej.

Në gjimnazin e Gjirokastrës kishte pedagogë nga disa rrethe të vendit, midis tyre – poeti e studjuesi Vehbi Bala, pedagogia Arta Franja, pedagogu me mbiemrin Repishti, të tre ardhur nga Shkodra. Në atë shtab mësimdhënës sikur ishin bashkuar dy skaje gjeografike, dy “ekstreme”, Veriu me Jugun, për të përftuar një rezultante që i shërbente mbarë vendit.

Në vitet e para pas Çlirimit, nëpër rrugët, rinia e Gjimnazit kalonte si shungullimë stuhie, duke bërtitur: “Tradhëtarët në litar! Tradhëtarët në litar!”. Dhe “Votat tona janë për Frontin!” e duke hedhur në erë fletë – volante…

Arturi, sekretar i rinisë, “Merr përsipër rolin e njëfarë xhandari ideologjik ndaj mësuesve, të cilët, sipas tij, sabotojnë gjatë shpjegimit. Për të, ata janë borgjezë. Nga organet e rrethit e kritikojnë për sektarizëm e më pas e zëvendësojnë. Mësuesit gëzohen për këtë ndryshim dhe fillojnë të vënë përsëri borselinat si dikur”. (Tefik Çaushi, “Kadare, Fjalori i personazheve”, Tiranë 1995, f. 44).

Autori në krijimin letrar flet për rrahjen e mësuesit italian, por, sipas një interviste të shkrimtarit, më flagrant ishte dhunimi prej gjimnazistëve i një mësuesi shqiptar. Kështu, u rrah egër prej tyre pedagogu i latinishtes, Frano Allkaj, “për sjelljen e tij borgjeze”.

Kurse disidenti Agim Musta në librin e tij “Gjëmat e Komunizmit në Shqipëri”, bën të ditur se nxënësi 16 vjeçar Mehmet Gurgaj u rrah deri në vilanosje, duke i futur kokën në fekalet e nevojtores, për një parrullë “armiqësore” që kishte shkruar. (f. 217 e librit të tij).

Edhe në librin “Çështjet e marrëzisë” flitet përsëri për një rrahje mësuesish, me ndonjë ndryshim emri a profil personazhi. Humoristi Gaqo Veshi, ish konviktor në gjimnazin e Gjirokastrës, kujton se si përgjegjësi i konviktit, gjirokastrit, u thoshte konviktorëve në mensë që t’i hanin patjetër lakrat, sepse ato ishin vaditur me gjakun e dëshmorëve!…

Megjithë qëndrimet e politizuara të kohës, Gjimnazi ishte paja e qytetit, rinia e tij ishte promotore e emancipimit dhe përparimit në mjedisin gjirokastrit. Ajo i jepte gjallëri qytetit me manifestimet e ndryshme kulturore, sportive, me vajtjen në aksionet vullnetare si ai i hidrocentralit të Shkopetit, Hekurudha Durrës – Peqin, Rruga e Dritës në Ferr – Shkopet, Rruga e Rinis (Kukës – Peshkopi) e mjaft aksione lokale (nga të cilat shkrimtari kujton me ironi hapjen e kanaleve nëpër luginë, një herë për ujitje e herës tjetër për kullim të tokave).

Ky entuziazëm e dinamizëm rinor ndikoi në ndërgjegjen e shkrimtarit të ri. Vështrimi i realitetit shoqëror me sytë dhe aspiratat e brezit të vet erdhi duke u forcuar (poema “Shënime për brezim tim”, 1960). Poeti i ri shprehte bindjen se koha i ngarkonte brezit të tij detyra të mëdha, epokale, dhe se e ardhmja e këtij brezi ka horizonte të gjera.   Por më pas kjo frymë u zbeh dhe, në prozë, nxjerrin krye ironia dhe fshikullimi satirik, që bëhen zotëruese.

Përtej mjedisit të rezervuar e pothuaj neutral familjar, përkrahës i tij ka qenë, ndoshta, vetëm ndonjë mësues dashamir. Kujdestari i rrethit letrar të Gjimnazit ato vite, studjuesi dhe poeti Vehbi Bala, ka botuar në gazetën “Drita”, vjeshtë 1977, kujtimet e veta, ku flitet edhe për një ekskursion letrar me një kamion me karroceri të hapur, nëpër xhadet plot pluhur e kthesa, ofruar nga drejtuesi politik i Rrethit, Haki Toska, prefekt dhe më pas Sekretar i Parë i Partisë i rrethit.

Në rrethin familjar të shkrimtarit ishte një gjeneral, Tahir Kadareja, kushëri i babait. Ky kishte lënë përgjysëm studimet në akademinë ushtarake jashtë shtetit, që të luftonte me armë në dorë për çlirimin e Shqipërisë. Çlirimi e gjeti Komandant Divizioni të ushtrisë partizane shqiptare në Kosovë. Më pas Tahiri u ngarkua me detyra të rjeja, por, pas një përplasje të ashpër me Enver Hoxhën, karriera e tij mori fund. Kishte edhe ndonjë ves Tahiri.Por familja e farefisi Kadare nuk mbeti pa gjeneral. Ngjan se pas romanit “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” Ismaili vuri mbi supe spaletat e “gjeneralit” të letërsisë shqiptare. Shpatë “parade” gjenerale bëri penën e vet.

***

Diku në skaj, atje ku takoheshin dy lagjet, ishte shkolla fillore (plotore) dhe pak më lart shkolla e mesme, gjimnazi i qytetit, për ku kalohej edhe nga “Sokaku i të Marrëve”. Kalimi nëpër të ishte si një lloj provimi i përditshëm, si një kusht për të shkuar drejt një bote normale, që, siç e dëshmon shkrimtari, nuk ishte aq normale. Gjithsesi, vajtja në shkollë jepte mundësi që njeriu të bëhej i arësier (me arësim, pra, edhe me arësye, logjikë…).

Shumë përjetime e peripeci të moshës së hershme të autorit gjejmë në prozën e vargjet për atë periudhë, si: “Qyteti i jugut” – “Kronikë në gur”, vjersha për kinemanë e vjetër, për kalldrëmet ku ritmeve të vargjeve u thyheshin gjunjët (tek ripunimi i poemës “Ëndërrimet”) etj.

“Kambana në mëngjes,/ myezini në muzg”, shkruante dikur autori. Dhe, në variantin e ripunuar të poemës për vendlindjen, I. Kadareja foli për një dramë dashurie, kundër së cilës ndërmorën një minikryqëzatë “ungjill, kanun e fe”…

Tek vjersha “Lisi” poeti thoshte se lisin, në zgavrën e të cilit djali dhe vajza linin dhe këmbenin letrat e dashurisë, një ditë e bëri shkrumb një rrufe E ja, më pas një brengosje tjetër: nëna, gjatë mungesës së djalit, i kishte lyer me gëlqere emrin e vajzës që ai dashuronte dhe fjalët e dashurisë shkruar në mur pas një dollapi.

Në mjediset shqiptare e gjirokastrite dashuria ishte privacion, dëshirim i dhimbshëm dhe dramë (dashuria e bariut me Tanën tek balada e hershme “Xhuraja” dhe “Kënga e millonait”).

Përtej kërkesës së natyrshme për të gëzuar dashurinë, si pasion dhe dhuratë e moshës, I. Kadare ishte nga të rrallët shkrimtarë që përcolli sensualitetin dhe e trajtoi seksin jashtë standardit zyrtar. I rritur në një mjedis ku bashkëjetonte fanatizmi anadollak me asketizmin e krishterë, dhe pasi e la prapa romantizmin pasiv edhe në fushën e dashurisë, shkrimtari aspiroi për frymëmarrje, për atë që anatemohej si “dashuri e lirë”.

Student në Moskë, djaloshi jetoi dallimin e thellë midis vajzave të ëmbla ruse e të tjera kombësive, dhe mbylljes e ndrydhjes së femrës në botën shqiptare. E përforcoj këtë me vargjet e Eseninit drejtuar persiankës, së cilës i thotë se: ne në Rusi nuk i lidhim femrat me zinxhirë, por i lejojmë të puthen me atë që u do zemra.

Në romanin e tij të parë autori vendos pranë e pranë elementet konservatore me ato “novatore”: në një mbrëmje vallzimi të rinjtë i shoqëron muzika e xhazit, dëgjohet kënga “Volare”, e sapokënduar nga Domeniko Madunjo, (këngë që u shpall më e mira e jubileut 50 – vjeçar të festivaleve të Eurovizionit), përmendet këngëtarja Marina Vladi dhe divorcimi i saj. Personazhia simpatike tek “Çështje të marrëzisë” këndon “O sole mio” dhe thotë amore mio. Në Gjirokastrën e Pas-Çlirimit gjejmë raketa tenisi, kartëvizita, fundin zving të femrave. Dëshira e ligjshme për të njohur botën e madhe përforcohej nga një lloj prirje e fshehtë, instiktive e provincës për të shijuar mollën e huaj. I degjeneruari Qimo, tek romani “Qyteti pa reklama”, 1959, kërkon të shesë një shishe kokaine! Në romanin “Kukulla”, 1915, mësojmë se në qytet në vitin 1953 dolën në farmaci prezervativat, që, siç thotë autori, në opinionin mikroborgjez e provincial u cilësuan si shfaqje borgjeze!

Në vëllimin “Frymëzime djaloshare” poeti 17 – vjeçar përfshiu edhe një vjershë të gjatë për Parisin (edhe një për Moskën, diktuar nga botuesi). Kështu, brenda botës komuniste, djaloshi tregonte prirjen drejt qytetërimit perëndimor, që erdhi duke u kristalizuar e forcuar deri sa, në rrethanat e reja, e bëri Francën atdheun e tij të dytë.

Shtëpia botuese “Fayard” në Paris mori eksluzivitetin e veprës letrare të tij, duke e ribotuar tri herë korpusin e tij letrar.Disa libra të tij janë futur në programin zyrtar të liceut francez në Francë.

Në Francë Marçelo Mastrojani dhe Michele Picoli xhiruan filmin me skenar nga romani “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”. I. Kadare është dekoruar me urdhërin “Kalorës i Kryqit të Legjionit të Nderit” dhe Viti i Ri 2016 u hap me lajmin e dekorimit të shkrimtarit shqiptar Ismail “Commandeur de la Legion d’Honneur”: Komandant i Legjionit të Nderit, sipas dekretit të Presidentit të Francës, Fransois Holande.

“Commandeur de la Legion d’Honneur” është më prestigjiozi në Francë dhe jepet që nga viti 1802. Çmimin në fjalë viteve të kaluara e kanë marrë emrat si, Amos Oz – shkrimtar izraelit, Xhuzepe Verdi, Princi Aleksandër i Serbisë, aktori Clint Eastwood etj. Mësojmë se këtë vit janë nderuar me këtë çmim  600 persona, mes të cilëve viktimat e Charlie Hebdo, Vanessa Paradis, Lionel Jospin, Michel Legrand etj.

Me këtë rast, mediat shqiptare theksojnë se ky është nder i madh edhe për Shqipërinë.

Franca, kryeqyteti kulturor i botës së sotme, e vlerëson përsëri lart. Parisi ngul këmbë, por Gjirokastra nuk tregohet entuziaste, kurse një opinion keqdashës na bën të paralelizojmë vargjet: “Shqipëri, o shkëmb e gur,/ vritu-pritu për flamur,/ bota hiq e tinë vur!”, me:  Mëmëdhe, pse kaq armiq,/ Bota vur e tinë hiq!…

Si zbulim u paraqit në shtypin shqiptar, janar 2014, fotografie e shkrimtarit, dalë me këmishë të bardhë dhe me papijonin e zi dhuruar nga Presidenti francez Fransoi Miterand. (Në Izrael Kadareja ka dalë fotografi me kapuçin e bardhë të besimtarit hebraik). Kështu, ish provinciali I.Kadare shfaq e thekson më tej prirjen e vet kozmopolite.

***

Citojmë pjesë nga intervista që shkrimtari i dha Piero del Giudicios e Diamant Abrashit, të revistës italiane “Galatea”, Paris, shkurt-mars 2004:

 – Libri “Kronikë mbi gur”, Gjirokastra. Këtu u lindët ju më 1936, këtu kaluat fëmijërinë dhe rininë e hershme. Qytet i kufirit.

– Një qytet plotësisht atipik. Duke e shikuar, duke e përshkuar, është e vështirë të kuptohet gjendja e njërit apo tjetrit, është e vështirë të kuptohet në shikim të parë se kush është i varfër e kush i pasur. Shtëpi të mëdha ku jetojnë familje modeste afër me shtëpi të mëdha ku jetojnë familje shumë të pasura. Në kohën e fëmijërisë sime Gjirokastra ishte e banuar nga funksionarë të ish-perandorisë otomane. Pas rënies së Perandorisë këta ishin kthyer për të jetuar në qytetin e tyre dhe jetonin nga pensioni-shpesh një gjysëm pensioni, pensione vërtet modeste. Perandoria kishte rënë   që prej pak më shumë se 20 vite dhe këta nëpunës, fisnikë otomanë perandorakë, ishin kthyer në Shqipëri. Me gjuhën e tyre të huaj, me zakonet e tyre të huaja.

Mendoja se mos ishin të çmendur. Qyteti nuk ka pasur asnjëherë shumë banorë, atëherë kishte ndonja njëzet mijë – që ngelën ashtu për një shekull, – sot dyzetmijë, por nëse shikohet nga lart, duket sikur të ishte një qytet i madh, me njëqind, dyqindmijë, gjysëm milioni banorë. Kjo, për shtëpitë e mëdha…

Në intervistë televizive dhënë Adi Krastës shkrimtari thotë:

“Do të thosha se më shumë se qyteti vetë, ose bashkë me qytetin ka luajtur rol shtëpia ime, që ishte tipike e qytetit dhe që mendoj se luante rol për çdo njeri. Një shtëpi si të gjitha ato shtëpitë gjirokastrite, me atë arkitekturën e saj të brendshme, me pazakonshmërinë e saj, sigurisht që e zhvillonte mendjen e njeriut në drejtime të papritura”.

Vijon Blendi Fevziu:

– Shtëpia juaj si ishte?

– Edhe ne jetonim në një shtëpi gjysëm të zbrazët. Një familje përmasash jo të mëdha. Babai im Haliti, lajmëtar postier i gjyqit – aktet gjyqësore dërgoheshin rekomande përmes postës – mamaja ime e tre fëmijë: unë, një vëlla dhe një motër. Por shtëpia me tre kate me një sallon stërmadh 14 metra për 7. Të gjitha sallonet e Gjirokastrës ishin ashtu. Mund të gjendej gjithçfarë, gjëra antike, të vjetra, për më tepër të panevojshme, megjithate të mbajtura aty. Kishte gjithçka por jo edhe libra.

 – Jo libra???

– Kishte edhe gjyle topi, nuk di përse, por libra jo. Po natyrisht që kishte libra shkollorë e ndonjë romanth të lehtë, por vetëm në shkollë të mesme e kam bërë leximin e parë serioz – Shekspirin në një botim të shkëlqyer shqiptar. Më tërhiqte një imazh fantazme në faqen e parë. Kam filluar ta lexoj duke menduar se bëhej fjalë për një rrëfim me zana, fantazma e shtriga. Nuk e kuptoja mirë, por më tërhiqte përmes këtij aspekti misterioz. Bëhej fjalë për Makbethi-n. E kam kopjuar me dorë, për ta pasur në shtëpi. Mund të thuhet se ky ishte libri i parë që pata shkruar, kam kaluar ditë të tëra duke e kopjuar. Më pat shituar Shekspiri, pas Makbethi-t pata filluar të lexoja Hamleti-n, sepse pata parë fantazma të tjera, por Hamleti më ka dëshpëruar, shumë i komplikuar, pos aktit të parë, ai me fantazma, pastaj kam menduar se ishte i mërzitshëm, pa vlerë.

– Fantazma në Gjirokastër?

– Një qytet shumë antik, që favorizonte psikologjinë mitike në të cilën jetonin shumë njerëz. Të jetuarit në mite, në një gjendje iluzioni permanent, të humbur në kujtime. Jo pak e përzienin të vërtetën dhe gënjeshtrën, realitetin dhe fantazinë, flitej për komplote, zbuloheshin intriga. Kur isha i vogël, kam dëgjuar shumë fjalime të kësaj natyre dhe kjo e ka ndikuar fëmijërinë time, më dha idenë, sugjestionin e një perandorie fantazmë tashmë të zhdukur dhe që ngelej vetëm në kujtime”.

Fantazmat shfaqeshin në terrin e natës dhe në pandehmat e bestytnive. Midis fantazmave lokale ishte edhe lugati. “Se nuk më erdhi natën si lugat frymëzimi” pohonte poeti tek vëllimi “Shekulli im”, më 1961. Me lugatin dhe gogolin nënat e gjyshet trembnin fëmijët, që të flinin, duke bërë në të vërtetë t’ua hiqnin gjumin. Dhe disa vite më vonë poeti flet për të lashtat frikëra të botës së vjetër.

Sa ndikuan në psikologjinë e fëmijës Ismail ankthet dhe frikërat e kësaj natyre? Besojmë se ndaj tij në mjedisin familjar nuk u përdorën mjete të tilla presioni, por gjithsesi ia injektoi mjedisi më i gjerë. Dhe ai pati aftësinë e “nuhatjes” e të “përballjes” me to në hapësirat e zbrazëta të shtëpisë, në natën pa dritë, në përsiatjet ndaj zhurmave në rrugicë apo në kalldrëmin poshtë kubesë, në shprehjen me shejtanin e përroit. Gjithsesi, fantazmat dhe Shekspiri nxitën tek autori prirjen fantazmagorike dhe ushqyen fantazinë e tij, aq të zhvilluar si mjet e përmasë artistike.

Μendoj se tepërohet me theksimin e “syrit fëminor” në vështrimin e realitetit nga autori. Ajo që nuk është vënë re dhe nuk është thënë për stilin që të bën për vete, për artin dhe psikologjizmin e personazhit rrëfyes, janë imitimi prej të vegjëlve i bëmave dhe mënyrës së të menduarit të të rriturve. I tillë është episodi ku personazhi tregues puth Suzanën moshatare, pak kohë pasi djaloshi fatkeq puth vajzën e rritur dhe në puthje e sipër kjo vdes nën kubenë që u shemb prej   bombardimit. Po ashtu, orvajtja e fëmijës për të prodhuar metelikë me metoda artizanale te “Koha e parasë”, më tepër se veprim i mirëfilltë keqbëres është imitim i të rriturve, i një praktike të dëgjuar.

Të tilla konceptime ka disa nëpër vepra të ndryshme. Pa njohur e vlerësuar etikën dhe teknikën e psikoimitimeve, nuk mund të kuptohet plotësisht mjeshtëria e shkrimtarit në mbrujtjen dhe portretizimin e një vargu personazhesh të tij.

Një vështrim ngushtësisht subjektiv e përsëri aq i gjerë dhe përgjithësues:

“Kjo kronikë nuk është vetëm kronikë e një “qyteti prej guri”. Duke tejkaluar caqet e një qyteti, ajo përfshin në faqet e saj dramën e qyteteve, të vendeve, të popujve, madje edhe të kontinenteve të tëra, duke krijuar një atmosferë epike, të rëndë, si gurët që përshkruan.

Kjo është autopsia e një qytetit shqiptar”. (L’ Eclaire, Νantes, 13 shkurt 1973. Marrë nga parathënia e “Kronikë në gur”, Botimet Onufri, 2000).

Në krijimet e shkrimtarit qyteti del me individualitetin e papërsëritshëm njerëzor, të urbanistikës dhe arkitekturës dhe me veçoritë natyrore dhe klimatike, që përmenden sidomos te “Kronika… ”, ku vetëm të dhënat e stacionit metereologjik mungojnë. Gjithsesi, klima gjirokastrite, natyrore dhe shpirtërore, ndihet e fortë dhe pa nota idilike.

***

Shkrimtari i ardhshëm lindi dhe kaloi fëmijërinë në vitet e pasigurisë dhe u ul në bankat e shkollës fillore në vitet e Luftës. Shkoi në shkollën “Drita” edhe kur mëngjezeve dëgjoheshin breshëritë e armëve. Mori atje mësimet e librave, mësime jete e mësime lufte. Psikoza e pasigurisë dhe e rrezikut lanë gjurmë të pashlyeshme në shpirtin e tij të njomë dhe ngjyrosin kujtimet për Gjirokastrën e dikurshme.

Përjetoi bombardimet, të cilat i përshkroi edhe në librin e tij më të ri për vendlindjen. Dëgjoi jehonën e betejave në rrugët e qytetit, për çlirimin e tij dhe gëzimin e fitores. Më pas në përjetimet e tij hyri vargu i refugjatëve çamë në xhaden plot pluhur në këmbët e qytetit, anës lumit. Këtë gjurmë e gjejmë në poezinë që hap vëllimin “Shekulli im”(vargjet e pafund të refugjatëve/me nofulla të kyçura/ sikur kanë kyçur në to/ të fshehtën e kësaj toke).

Në jetën plot mungesa, koleksioni i pullave postare – një pasion i fëmijërisë: “Shkëmbimi i një Ceyloni me dy Luksemburg”, (vëllimi “Shekulli im”). Dhe pas një çerek shekulli, te “Koha e shkrimeve”, del personazhi Mama Belgjika, të cilit i kishin rrëmbyer një pullë me shtetin e Belgjikës dhe ai thërret: “Mama, dil, se më morën Belgjikën!”. Të rriturit dinin e vlerësonin nga ai shtet pushkën belxhik, kurse fëmijët kërkonin kontaktin me Europën.

Pullat postare përforconin njohuritë gjeografike dhe ishin miniftesa për të parë botë. Filatelia ishte një pasion që plotësonte mungesat e shumta, lodër dhe mësim njëherësh. Ishin një lloj kapitali në kuadrin e varfërisë. Ndoshta, në këtë prirje të fëmijës ndikoi edhe fakti që babai ishte i lidhur me postën, shërbeu një jetë postjer, çues letrash, në gjykatë.

Elementet e humorit janë të pranishme edhe kur kujton atmosferën brenda klasës fillore të lagjes, bashkënxënëset Ela Laboviti dhe Ylberen, hamendjet dhe thashethemet për amësinë e babësinë, e që dikush rrugës, me një cilësim të keq për nënën e e nxënësit Pano X., e bëri për të qarë edhe kur hyri në klasë. Mbesa e Samuel Kofinës, që banon në Gjirokastër, në dokumentarin e përgatitur nga Ilir Lluri, tha se gjyshi Solomon e ndryshoi emrin dhe u bë Sulejman, u bë formalisht mysliman, vetëm në letër. Se gjermani zhgduku e shfarrosi dhjetra vetë nga farefisi i saj, ndoshta mbi tridhjetë. Ajo foli me mirënjohje për banorët që i mbrojtën dhe kishin shkuarje mjaft të mirë.

Një argëtim e zbulim ishte kinemaja, kur kishe mundësi të hyje të shikoje një film, zakonisht për moshën e rritur. Një nga gëzimet e rralla ishte kinemaja, parja e ndojë filmi, privilegj për fëmijët. Poezia “Kinema e vjetër” (1964) është një nga vjershat e tij më të ndjera. Kinemaja barakë, siç e cilëson autori, ishte tek shtëpia e Kokobobove, midis sheshit të Kokonës dhe shkollës së mesme, gjimnazit. Ajo ishte jo larg shtëpisë së tij.

Filmat ishin italianë, francezë apo çekë, doemos edhe rusë e më pas edhe kinezë, por filmat italianë e francezë përpiheshin, sepse ishin me dashuri, kurse ata rusë ishin kryesisht me luftë, midis të cilëve filmi për Betejën e Stalingradit, Çapajevin dhe Aleksandër Matrazovin (diçka si Vojo Kushi i Shqipërisë). Tok me gëzimin për filmat dhe hozirizontin që hapte ekrani i vogël, poeti përmend edhe emra njerëzish realë, si Rakip Luke, shok fëmijërie, dhe Qani Fico, portier, babai i komentatorit   të talentuar sportiv, mjekut Frederik Fico, që u nda nga jeta para kohe:

Më mirë asgjëkund veten s’e kam ndier,

As në sallat luksoze me kadife që shndrit,

Megjithëse në to me leshverdha kam qenë,

Kurse tek ti vija

Me jevgun Rakip.

 

Lekë, lekë,

Të mbledhura me mundim paret,

Tingulli i gëzuar në biletari,

Afishet tek xhamia

Dhe tek Qafë e Pazarit

Të shkruara nga vetë portieri Qani.

Në atë copë ekran,

Për herë të parë,

Një copë të botës së gjerë ne pamë.

Në gjashtë metra katrore.

Bota fund s’ kish e anë,

Bota ngjante e shkëlqyer,

Ndonëse ekrani ish me arna.

Dhe ne ishim me arna,

Me arna ish Republika,

Koha, bërrylat, shtetet ishin me arna.

Por në sytë tanë

Kish të tillë dritë,

Që nuk e patën kurrë

Më të ndriturat ekrane.

Reklamat për filmat e rinj, ishin të vetmet në qytet thotë autori. Ndoshta me këtë lidhet ideja e titullit të romanit “Qyteti pa reklama”, shkruar më 1959 e që nuk u botua për shumë kohë. Ngjan se ka një lidhje midis dy motiveve.

Autori i ri dëshironte që qyteti i mbyllur të kthehj në “cita aperta”, qytet i hapur. Këtë e dëshmon edhe vargu “Mos m’i mbyll kurrë dyert, o botë e madhe”, vjershë që autori e shkroi fill pas kthimit nga Bashkimi Sovjetik, me studime jo të përfunduara plotësisht.

Në vitin 1968 shkrimtari botoi përmbledhjen “Gjëmojnë kontinentet”, me vjersha të popujve tëë ndryshëm të botës. Pavarësisht nga ndonjë ngarkesë propagandistike, përmbledhja flet për mesazhet që autori merrte nga bota dhe i dërgonte asaj.

Në fëmijëri, mbi filmat dhe argëtimet e pakta të kohës, qëndronte libri, që mund të bëhej pronë edhe e një fëmije. Libri të nxirrte nga monotonia, ftohtësia e gurit dhe ashpërsia e jetës, të nxiste fantazinë, edhe pse librat kishin fare pak ose aspak ilustrime dhe ngjyra. Këtë joshje e bënte më shumë libri letrar se sa teksti shkollor. Shkolla, me skolasticitetin e të mësuarit dhe pedantizmin e mësimdhënësve, nuk ishte mjedisi më i pëlqyer. Ky mjedis ishte këndi i vetmimit tek dritarja e madhe dhe e gjerë e shtëpisë, që shkrimtari më pas e quajti kabinetin e tij të parë. Dritarja ishte te këndi i katit të tretë, nga ana veriore.

Në atë shtëpi: “Ka qenë një vend, meqë muret e shtëpisë kanë qenë të trasha, ku doja të mbyllesha, në një dritare që ishte në mur, e cila kishte një pjesë të qelqtë, kishte një kanatë që mbyllej nga brenda dhe në mes ishte gati një metër gjerësi. Kur isha i vogël, më dukej si një kabinet shumë intim të mbyllesha aty. Ndodhej në katin e tretë, kishte dhe pamje të bukur. Atje kisha vënë dhe një ndenjëse të vogël, se mbaj mend mirë që në të ishte ndonjë tryezë a një gjë e sajuar në formë tryeze dhe aty kisha qejf të lexoja, apo të shkarravisja. Ato ishin shkrimet e para si të thuash”.

Atë dritare, ku plakat gjirokastrite pinin kafe dhe shikonin jashtë, rrotulll e përtej dritareve. Luginën dhe dhe malin përballë. Shkrimtari sqaron se vështrimi nga dritarja, madje edhe me dylbi, nga të rriturit, ishte një zakon në shtëpitë e vjetra gjirokastrite. Vizitorit, sidomos plakave, tok me kafenë i jepnin edhe një dylbi, që të shikonin jashtë, deri edhe luginën e   malin. Kjo prakikë e ky zakon, sipas autorit, quhej “kafe me dylbi. Ishte respekt dhe kënaqësi e veçantë. Ishte jo thjesht shuarje kureshtje, po edhe thirrje për syçeltësi.

Në katin e sipërm të shtëpisë, në facsadë, ishin dhe janë nëntë dritare. (Νëntë dritare dhe shtatë harqe guri në pjesën e përparme). Fëmija Kadare ulej në njerën prej tyre, ajo nga ana e veriut, në të vërtetë, e vetmja nga ajo anë. Muret ishin të trasha 70 cm. Kur shkoi pas shumë vitesh, dritarja e tij iu duk e vogël dhe muret e shtëpisë jo aq të trasha.

(Dëgjojmë se dikur, fëmijë, ai u rrezikua të bjerë nga ajo dritare e nga shkallët e drunjta të mbajtura keq).

Është e pabesueshme që kritika letrare zyrtare, duke gjykuar për librin e një shtatëmbëdhjetëvjeçari, pa si anë të dobët vështrimin soditës të botës nga dritarja. E, në emër të vështrimit të gjerë të realitetit, gati sa nuk kërkuan mbylljen e asaj dritare – ekran, që i dha vizionet e para shkrimtarit të ardhshëm. Kur ishte shprehi për njerëzit e rritur, si të mos ishte kërshëri e pasion për një fëmijë brenda katër mureve? A mundet që ky zakon dhe ofrimi i mjetit magjik, të mos kenë ndikuar tek fëmija, për syçeltësi dhe prirje për të zbuluar anë të reja të botës?

Vështrimi nga dritarja u bë gjithnjë e më tepër optika gjithëpërfshirëse e tij, kamera e parë me të cilën filmoi botën. Krahas saj, kërkoi e gjeti një dritare shpirtërore brenda vetes, për të dalë nga ngushtësia e mjedisit natyror dhe shoqëror të cilit i takonte. Kjo ishte letërsia dhe krijimtaria e mirëfilltë letrare vetiake. Ishte rruga pë ta çuar në një botë tjetër, me më shumë liri.

Avionët, të cilët në kohë paqe u dukën rrallë në qiell e në Fushën e Adhopranit, i kujtonin djaloshit se realiteti fizik kishte edhe një përmasë tjetër, hapësinore.   Κëtu mori jetë aspirata e fluturimeve, që u kthye më pas në pasion të fuqishëm, deri sa një avion e çoi mijëra kilometra larg, në një shtet tëë madh, student. Dhe në verën e vitit 1962 u takua me kozmonautin që doli në orbitën e Tokës, rusin Juri Gagarin, në Festivalin Botëror të Rinisë në Helsinki. Avioni, nga diçka e frikshme, u bë simbol i hapësirave të reja, pa kufi, i ritmeve të pazakonnta dhe modernitetit. I dëshiroi gjithnjë e më fort udhëtimet, si mjet për t’u lidhur me botën e madhe, për t’i ikur ngushtësisë së një vendi të vogël dhe izolimit.

Rrugica të ngushta e të shtrembra si paragjykimet, shkroi në një vjershë të hershme autori. Rrugica të ngushta, dredhuese, ideale për luftë ilegale. (Kujtojmë rendjen mbi çati të Edi Luarasit në filmin “Ngadhnjim mbi vdekjen”). Duket se që këtu autori mësoi artin e luftës legale dhe ilegale me regjimin që quhej popullor.

Diku shkrimtari e quajti Gjirokastrën “qyteti i njëmijenjë hapave”. Në fëmijërinë dhe rininë e autorit në ato rrugë të ngushta nuk mund të ngjitej kamioni, as të hynte makina zjarrfikse kur binte zjarri në ndonjë banesë. Shumica e banorëve lëviznin më këmbë, me kuaj apo mushka, një ritëm ky gjithsesi i ngadaltë. Kurse në fantazinë dhe dëshirat e tij hapat ishin shumëfish.

Në ato kushte e mjedise mund e duhej të lëvizte shpejt fantazia, natyrisht, jo e të gjithëve. Plogështinë e lëvizjes djaloshi u përpoq ta përplotësojë me ritmin e mendimit. Ky ritëm kërkoi edhe shmangien e përshkrimeve të tepërta në prozë dhe prirjen ndaj një poezie sintetike.

Pikërisht në mjediset e ngushta, në botën e mungesave dhe prapambetjes, gjimnazisti Ismail u prir nga te rejat e shkencës dhe teknikës. Në librin “Endërrimet” kemi një bisedë me një plakë për këtë temë. Kurse një bashkëmoshatar, bashkëstudent e bashkëbujtës, shkrimtari dhe studjuesi Nasho Jorgaqi, kujton se si Ismaili, në Tiranë, merrte me qira biçikletë dhe bënin gara në bulevard. Dhe krahas saj, më e rëndësishmja dhe ambiciozja ishte gara krijuese, se kush do të shkonte më lart e më larg, garë që e fitoi Ismaili dhe e pranon edhe Jorgaqi. (Dhe më pas rrugët e tyre u ndanë jo vetëm për nga ritmi i ecjes dhe syniuimet largvajtëse).

Natyrisht, hollësira të tilla për jetën e studentit janë pa rëndësi përpara interesimeve për progresin intelektual dhe teknologjik të shekullit, që e tërhoqi aq fort dhe ndikoi në tematikën, hapësirat, deri edhe në figurat letrare e përfytyrimet e gjera, që erdhën duke u pasuruar e fuqizuar. Nga këto rrugica, ai u lidh me kryeqytetet e mëdha si, Moska, Parisi etj., që i njohu e vizitoi më vonë, dhe, nga shtigje malesh e trotuare (titulli i një libri të tij me poezi në gjuhën ruse) doli në autostradat e gjera.   Dëshironte t’i takonte doemos botës së madhe dhe kjo u formulua edhe shprehimisht prej tij: “Mos m’i mbyll kurrë dyert, moj botë e madhe”,(viti 1960).

Në Gjirokastër ai do të përfundonte në hije “në rast se nuk do të shkoja në Moskë” (romani “Kukulla”, f. 76). Shkrimtari i ri kishte kërkuar edhe pas mbarimit të Gjimnazit të shkonte me studime në B.Sovjetik, por pas tre muaj kërkimi e lodhje, si i fyer e i poshtëruar, hyri në Fakultetin e Gjuhës e të Letërsisë në Tiranë. Ajo që nuk dinë lexuesit është se edhe pas kthimit nga studimet e ndërprera, një drejtues i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve (LSHA) i sugjeroi se do të ishte mirë të kthehej e punonte në Gjirokastër. Por ishte me fat sepse pikërisht atëherë u hap pranë kësaj organziate shkrimtarësh gazeta “Drita” ku nisi punë si redaktor letrar. Në të dy rastet ai ishte me të drejtë e meritë pretendues, këmbëngulës, i vendosur, duke kuptuar mirë pasojat e kthimit në provincë dhe përparësitë që kishte kryeqyteti krahasuar me të.

Në Gjirokastër bashkëjetonin fodullëku me dinjitetin. Sipas librarit të ditur dhe intelëigjent gjirokastrit Alizot Emirit, “Gjirokastra nuk ka pasur kurrë lypësa, ndonëse ka patur shumë fukarallëk. Në kohët e para, njerëzit që nuk mund të siguronin dot jetesën, vrsinin veten! Mbahen mend plot raste kur thuhej: filani u mbyt në pus…, por, ama, nuk lypi, nuk e ndëri dorën!” (libri “Alizot Emiri”, Botimet Albin, Tiranë. 2011, f. 260). Pra, ishte turp edhe të merrje borxh. Kishte edhe një moral si tek fabula “Milingona dhe gjinkalla” e La Fontenit: “Ç’ bëre gjithë beharin?! – Këndova. – Këndove? E po tani hidh valle!”.

Ndëshkohej këtu përtacia, por kalohej disi deri në mizori. Mosdhënia hua u vinte përshtat   kurnacëve, kurse moskërkimi ishte, së pari, çështje dinjiteti e skamnorit. Diku në mes qëndronin fjalët e urta “Shtriji këmbët sa ke jorganin” dhe “Kavurdisu me dhjamin tënd”. Po kur nuk ka fare dhjamë, si i bëhet? Në intervistën dhënë revistës “Galatea” shkrimtari flet për megalomaninë e të vetëshpallurve fisnikë. (“S’ka gjë se s’ke bukë/ Jemi derë e parë!” parodizonte ai në vargjet e veta patriarkalët gjysmë shekulli më parë). Një stërmundim qesharak i patriarkalëve për të dëftuar vlera të paqëna.

Hotel “Sopoti” i Gjirokastrës quhej dikur hotel “Royal” (mbretëror). Kurse Hani i Stravros mbiquhej “Hotel Kashta”. Fodullëku gjirokastrit theksohet edhe nga pohimi te “Darka e gabuar”, se shtëpia e Prijsit komunist u rindërtua tri herë më e madhe nga ç’ kishte qenë realisht. (Por edhe shtëpinë e shkrimtarit arkitekti e bëri afro një metër më të lartë nga sa pati qenë realisht…). Vite më parë, në një intervistë televizive botuar edhe në gazetën “Dita”, shkrimtari tha se Gjirokastra është qyteti i mërive të gjata, kurse ftohjen e zgjatur midis familjes Kadare dhe familjes Dobi autori e quan “kinse mëri”, frymë sedre aristokratike e provinciale njëherësh.

Τë mësuar me privacione, gjirokastritët e shikonin me skepticizëm gjithçka. “Ajo që quhet cinike, mendoj unë, më tepër se cinizëm është një ftohtësi në pamjen e gjërave. Ky qytet është dalluar për njëfarë rezerve, për një farë rezervimi të shfaqjeve të emocionit”, thotë I. Kadare në intervistën dhënë tv “Klan” në dhjetor 2007.

Gjirokastriti nuk entuziazmohet lehtë. Ai ka një ide jo të vogël për veten. “Një herë që Is udhëtonte nga Veriu për në Jug, vuri re se romani “Kronikë në gur” i I. Kadaresë, që sapo kishte qarkulluar, në të gjitha qytetet ku kaloi, shitej me ritme të shpejta, ndërsa në Gjirokastër shitja qe e kufizuar. “Si e shpjegon ti këtë punë?” i tha Alizotit.- “Askush profet në atdheun e vet”, iu përgjegj Alizoti. Këtu gjeniun e njohin që kur ishte në djep. Dikush e kishte në lagje, e dikush e kishte në klasë. Dhe që të gjithë e quajnë veten të barabartë me të”. Kur ia përmenda këtë fakt Kadaresë, ai vuri buzën në gaz: “Alizoti ishte burrë i mençur, tha ai, e njihte mirë filozofinë popullore dhe psikologjinë e gjirokastritit”. (Vasil Dilo, gazeta “Albania”, 17 prill 2009).

Mendjemadhësia e gjirokastritit karakterizohet bukur nga shprehja po gjirokastrite: “Di gjisht mbi vezirin”. Po a ishte vërtet mendjemadh shkrimtari i ri? Ishte i vetëdijshëm për talentin e vet dhe nuk denjonte të ulej në nivelin e vulgut e të binte pre e njerëzve të vegjël e dashakëqinj. Kishte të drejtë të ishte krenar për arritjet e veta, por nga ana tjetër ishte i afrueshëm, deri edhe i thjeshtë në bisedë, ndihmoi sa mundi mjaft talente të reja. Arjan Mullai e falënderoi që Ismaili lexoi dhe vlerësoi një roman të tij. “Edhe herën e fundit që u largua për në Paris”, thotë gazetari Çerçiz Loloçi, “pata kënaqësinë ta pija kafen me të”.

Gjirokastra e vjetër ishte një qytet me hije misterioziteti, me jetën e padukshme brenda mureve të banesave, me bestytnitë, me misticizmin e sektit bektashian, dozat e patriarkalizmit e konservatorizmit, por edhe me “antenat” ngritur, për të marrë vesh jo vetëm ç’bëhet tek fqinji, por edhe më tej e nëpër botë.

Kishte bodrume, hyrje të fshehta, alfabete familjare, një mikrokod për përdorim të brendshëm. (Po. Kishte njerëz që kishin alfabete sekrete, pohon shkrimtari).

Alfabete dhe mikrokodeve familjare u shtohej simbolika e bastuneve të Idriz Gurit (simbolist empirik sui generis).

(Një befasi gati rrufesore për shumicën e gjirokastritëve ishte anonimati i Enver Hoxhës, si drejtues i LANÇ, i pari i shtetit, gjeneral e kryegjeneral, në prag të çlirimit të Shqipërisë! “Enveri i Hoxhate, mo, që i pëlqenin fëmërat dhe lyente leshrat me brilantinë?!”). Ndjesia e misterit, ankthi për diçka që pritet të ndodhë, pritja e një të keqe apo ndëshkimi që nuk dihet si, nga e kur mund të vijë, kumte që vijnë si paralajmërime apo thashetheme, përshkojnë shumicën e krijimeve të I.Kadaresë, sidomos në prozë. Kjo atmosferë nuk është thjesht manierë, por një psikozë që iu rrënjos që në fëmijëri dhe, edhe atje ku flitet për qëndresë, vepron pasiguria, dhe qetësia është iluzore ose e përkohshme.

Krijimet i përshkon ideja e pësimeve, e focave të errëta, armiqësore, gati të panjohura, që presin në skaj e kanë ngritur kurth. Në një intervistë për shtypin e huaj autori ka thënë se tragjedia “Makbethi”, që e lexoi në moshën 12 vjeç, ishte ajo që i ndryshoi jetën. A nuk bashkëzanon Makbethi me fjalën makth? Ankth dhe makth i tejzgjatur.

Si shkrimtar, e kanë tërhequr misteri dhe atmosfera e thrillerit (triller e trill), ka përjetuar dhe provokimin e rrethanave, një ankth deri në gjendje alarmi, që ndihet e nuk është i sajuar e thjesht subjektiv. Dhe në këtë psikozë, ka pritur që gjërat të precipitojnë me sa më pak pasoja të padëshirueshme. Diku poeti thotë se mëkot përpiqet të na injektojë “Të lashtat frikëra botë e vjetër”, por psikoza e ankthit dhe pasigurisë është e pranishme dhe e pashmangshme. Sepse edhe në Shqipërinë e vogël edhe në botën e madhe ka mjaft situata tronditëse dhe eksplozive.

Gjirokastra ishte një qytet me jo pak banorë të fantaksur, një qyteti fantazist (fantazist quajti do kohë më parë autori gjithë Ballkanin, në një shkrim për të).

Gjithë fëmijërinë e tij te “Kronikë në gur” Ismail Kadare do ta rishikojë në dritën e figurave mitologjike. Gjithçka mund të kthehet në mit” (Eric Faye, “Kronikë në gur”, Botimet Onufri , 2000, f. 9.)

“Le të përmendim thjesht enigmat e shumta dhe zbërthimet e ndryshme që i imponojnë syrit të fëmijës dëshmitar, në “Kronikën e qytetit të gurtë”, realitetet e luftës si dhe ato të një bote të vjetër ende të pashkëputur nga ritet magjike të Lindjes…”, (Aleksandër Zoto, parathënie e “Ura me tre harqe”, Flamarion, Paris, 1984, f. 40-41). E në këtë përzierje mistiko-ekzotike të mjedisit gjirokastrit autori mësoi të deshifrojë jetën, misteret, se si lëviz shoqëria, si punojnë mekanizmat shtetërore, si rrotullohet bota…

Carlo Ginzberg në librin “Sabati i shtrigave” thellohet në një anë të rëndësishme, që e gjejmë edhe brenda manierës letrare të I. Kadaresë:

“Mblodhën sa mblodhën dhe u kthyen prapë të njehsonin ato që kishin mbledhur. I njehsuan dhe doli që kishin mbetur pa u gjetur ende shumë ushtarë”.

Të vdekurit e romanit s’mund të nxirren më plotësisht. Gjatë vështrimit më të afërt, vijon ai, nuk është rastësi që subjektin dhe fshehtësinë e tij shkrimtari e shpreh pikërisht si përrallë. Sepse mitit rreth të cilit sillet pa u zgjidhur subjekti përherë i rifilluar i romanit, ne bashkëkohësit vërtet mund t’i qasemi vetëm si një kujtesë përralle gjysmë të harruar. Është raporti i vjetër, shamanist mbi udhëtimin në nëntokë, prej të cilit nuk kthehesh i plotë dhe i padëmtuar, por me një njollë: duke çaluar, me një këmbë kali, pa një gisht, me një këmbë prej ashtit të balenës.

“Ndonëse mitet dhe ritet rreth mbledhjes së eshtrave të kafshëve të vrara paraqiten edhe në ato kultura të cilat nuk njohin fenomene shamaniste në kuptim të ngushtë”, shkruan Carlo Ginzberg në librin e tij (autori shamanizmin e deshifron si një trashëgimi të heshtur të fondit edukues europian), “duket që ato imitojnë rrugën e brendshme dhe të frikshme, në të cilën shamani dallon misionin e tij”.

“Fakti që Ismail Kadare, në thelbin e katastrofës europiane gjen përvojën e shamanizmit euroaziatik, është një rezultat i befasishëm i metodës së tij magjike. Komizmi i madh dhe lakonik i gabimeve dhe mundimeve i dy figurave të tij nëpër nëntokën e atyre hoteleve të braktisura, përmes trevave kodrinore, qyteteve dhe ëndrrave, i jep këtij libri njëkohësisht lehtësinë dhe poezinë e një filmi të Felinit. Ndërsa dendësia atmosferike me të cilën përkëndohet një rreth i braktisur, i shkretë dhe i pashpresë i Bllokut Lindor, komunist, e bën romanin e Kadaresë njëkohësisht një dokument me saktësi historigrafike. Ky roman i madh, ngjethës, komik dhe në çdo aspekt i paharrueshëm vërteton tezën e Heinz Schlaffer-it se letërsisë moderne i nevojiten kujtimet e një bote arkaike, deri edhe bestytnitë, çlirimi i shkrimtarit nga traditat paraletrare, “të cilat ai njëkohësisht i shkatërron dhe i ruan në kujtesë”. (Gazetës “Panorama’”, përkthimi nga gjermanishtja nga Enver Robelli).

Tronditës është zbulimi përpara nesh i një ane të panjohur të jetës së shkrimtarit. Ai flet për perfaqësuesit zyrtarë të qytetit, nëpunës të administratës perandorake, qe ishin kthyer dhe qendronin për nje fare kohe:

Pikërisht këta nëpunës, thotë shkrimtari, i jepnin qytetit, për fëmijët dhe për artistët e ardhshëm, një notë tjetër, për ta parë botën më të pasur nga ajo që ishte. “Sepse ishin banorë të jashtëzakonshëm, flisnin një shqipe të jashtëzakonshme, kishin një veshje te jashtëzakonshme…”.

Burgu ka hyrë në psikologjinë e banorit gjirokastrit. Ishte burgu i vërtetë në kala, por edhe qelitë në ndërtesën e policisë së vjetër e të re, dhe nëpër shtëpitë, që kishin bodrume dhe dhoma të posaçme izolimi. Ferexhreja në Azi quhet edhe burkë. Burka kishte përpara një lloj rrjete, që të lejonte vështrimin, bash si hekurat e qelisë së burgut. Nga “burka” erdhi fjala “burg”, ose anasjelltas. Fjala burg është rrënjosur thellë edhe përtej Gjirokastrës.

Në rrethin e Matit kemi fshatin Burgajet, vendlindje e Ahmet Zogut, por në Shqipëri ekziston edhe mbiemri Burgaj. Burgu i kalasë së qytetit quhej ndryshe “shtatë penxheret”, dhe, pavarësisht shprehjes burgu për burrat është, përbënte një dënim të frikshëm e plot vuajtje. Por në Gjirokastër. “…kishte shtëpi që komunikonin me njera-tjetrën me kalime të nëndheshme që nuk diheshin pse ishin bërë. Që ishin lidhje me njera-tjetrën apo një grindje që   ishte kthyer në të kundërtën. Mua tani që kam shkuar në shtëpinë time, arkitekti më tregoi qe kishte zbuluar kalimin e nëndheshëm të shtëpise sonë. Unë s’e kam ditur. Unë dija që në shtëpi kishim një burg familjar”.

Një befasim i fuqishëm ky: Përse përdorej burgu familjar?

“… Si duket ishte ajo marrëdhënia e ndërlikuar e klanit familjar me shtetin. Shtëpia ishte nje lloj minishteti i vogël. Ajo kishte një burg të vetin në atë kohë”. Në atë burg “zbritej me litar dhe i burgosuri i hamendesuar do të zbriste me litar dhe do të ngjitej me litar kur t’ i mbaronte dënimi. Kam pyetur gjyshen time nëse është dënuar dikush, por nuk mbante mend asgjë. Thoshin për stërgjyshen tonë që ishte futur vetë, e kam përshkruar në një libër, a është e vërtetë apo jo s’ e di, apo ishte një legjendë urbane, sepse në shtëpi të tilla ka histori të qenë dhe të paqenë”.

Shkrimtari thotë se të tillë burg në Gjirokastër kishin gjithsej katër-pesë familje. Një prej tyre ishte ajo që pati banuar herët në atë shtëpi, por që nuk del se e përdorën për dënim. Nga ishte marrë ai zakon e ajo disiplinë dhe edukatë e ashpër brenda familjes për pjestarët e saj?

“Sterra, depoja shtëpiake e ujit të shiut, ishte një tjetër lloj burgu, burg për pikat e shiut, që binin me vrull mbi çati, rrëshkisnin në ullukun prej llamarine e qyngjin prej llamarine a balte dhe përfundonte në barkun e saj, një bodrum i errët e misterioz. Pikat e shiut braktisnin qiellin e lirisë dhe binin në kurthtin e skllavërisë. Dhe fëmija dërgonte atje brenda një dritëzë me anë të një pasqyre”. (Ismail Kadare, “Qyteti i jugut”, f. 7-8, 1967). Ishte burgu familjar. por edhe dhomat ku fëmijve u ndalohej hyrja. Ankthe dhe mistere që nxisnin fantazinë si në gojëdhëna e përralla.

Është e pabesushme dëshira e babait për të zhvilluar një gjyq për të gjetur të drejtën midis bashkëshortes dhe nënës së vet, (gjyshes dhe nënës së shkrimtarit), sipas rregullores së brendshme të pashkruar të shtëpisë. Shkrimtari në fëmijëri nuk e provoi as burgun familjar, as gjyqin familjar, por vetëm gjyqin e shtetit, në moshën 12 vjeçare, siç mësojmë nga romani i tij më i ri.

Megjithë përvojat e hidhura, shkrimtari pohon se u rrit si një fëmijë i lumtur, sepse e donin të gjithë në familje dhe e kujdesnin. Babai ishte pak i ashpër, por nëna përgjërohej për të, edhe duke i dhënë racionin e vet të bukës së misrit në ditët e pushtimit gjerman të qytetit.

***

 

Dikur, kujton autori, nëpër ullukë e strehëve dhe nëpër qyngj kaloi një pëllumb, ndoshta i goditur nga rrufeja, i cili u gjet kur familja bëri pastrimin e depos së ujit.

“Soditja e ujit mbi çatinë e çmendur të pjerrët përpara se të mbyllej në atë burg, dëgjimi i zhurmës së tij, vetëtimat që e braktisnin, në prag të fatekeqësisë, shfytyrimi i tij atje thellë, gjëmimi i mbytur, përpjekja për të shpërthyer sterrën, së fundi dalja si prej burgut, por i skllavëruar tashmë, i vënë në kova për të larë në mënyrë të turpshme dyshemetë dhe enët, të gjitha këto jepnin në mendjen time në një pikëshikim si të thuash ujor (çka pritej prej një të linduri nën shenjën e Akuariumit), një pjesë të dramës së njerëzimit”. Atë burg ujor shkrimtari e pagëzoi e cilësoi “Hadesi i shtëpisë”. Dhe “sidomos sterra e ujit më shumë ndoshta se biblioteka e qytetit më kanë pjellë mua si shkrimtar, kjo, edhe duke mos qenë krejt e saktë, ka një të vërtetë të madhe”, (Ismail Kadare, “Ftesë në studio”, f. 317).

Ja bodrumi i shtëpisë – kati i nëndheshëm i ndërgjegjes, sipas Zigmund Frojdit, burgu shtëpiak – miniatura e burgut të madh në kalanë mesjetare, një arkitekturë frike dhe shtypje, një ligj i pashkruar, që vepronte gati pavarësisht nga bota e jashtme dhe e përplotësonte atë.

Kalaja është ngrehina më e madhe, më e fortë, më jetëgjatë e qytetit. Për të flitet aty nga viti 1380, por mosha e saj ndoshta duhet të jetë më e lashtë se vetë qyteti. Gjirokastra është nga të rrallat qytete në botë ku kalaja kulmohet me burgun. Burgu që del edhe sot si çiban, ishte pjesa kulmore e akropolit të qytetit. Ai rrinte mbi kokat e njerëzve, dhe hija e tij mbeti edhe kur u hoq andej, si kërcënim i vazhdueshëm, për t’u thënë banorëve e njerëzve në përgjithësi që të ulin kokën.

Kështjella për autorin ishte “peshë, pushtet dhe kërcënim”, kurse burgu brenda saj e vetmja gjë që nuk ka ndryshuar në të gjitha regjimet dhe kohët. Burgu del në shumë krijime të autorit. Burgu i kalasë, hapsana e shtëpisë, burgu që provoi personazhi fëmijë i tregimit të gjatë “Koha e parasë”, deri në idenë e një shoqërie- burg nën absolutizmin komunist, janë përshkallëzime dhe plotësime të tablosë dhe psikozës së përgjithshme.

Dikush përpara disa vitesh u shpreh se I. Kadareja do të mund të kishte shkruar më mirë në periudhën e diktaturës, sikur të kishte bërë nja dhjetë vite burg! Ka cinizëm në këtë dëshirë, por harrohjet se shkrimtari që në vogëli e njohu dhe e provoi vërtet burgun. Arrestimi dhe kalimi i natës në qeli, dy ditë pas hekurave, te burgu i kalasë, përshkruar te “Koha e parasë”, ishte një mësim jete për fëmijën 12 – vjeçar, pas të cilave ai kuptoi natyrën e shoqërisë, që nuk falte as kuturisje të tilla patëkeq. Ishte ndërhyrja e një avokati me të cilin babai i fëmijës njihej mirë, që e liroi nga ai burg, teksa shoku i tij i aventurës, 13 vjeç, qëndroi në burg plot tre muaj.

Siç përshkroi më pas në një intervistë dhënë Blendi Fevziut, për paudhësinë që bëri, nxënësit Kadare iu thye nota e sjelljes, duke i zbritur nga 5, në 3, masë ndëshkimore që e bënte të pamundur kalimin e klasës, moskalim që ishte i mundur edhe me notën 4. Atëherë, rrëfen autori, drejtoria dhe këshilli pedagogjik vendosën t’ia bënin 3 të gjitha notat mësimore dhe t’i përmirësonin notën e sjelljes, duke ia ngjitur tek 5-a, minimumi i domosdoshëm për të mos mbetur në klasë! Një veprim pa precedent në historinë e arsimit shqiptar, por që, gjithsesi, ishte një lloj zgjidhje, e vetmja që u gjet e “arsyeshme” brenda mosarsyes së ngritur në sistem.

Tek romani “Qyteti pa reklama”, 1959, “Personazhi Gjon disa herë bie në mendime për një “poet”, i cili i ka shpëtuar burgimit të qytetit të ashpër provincial. Ai ndihet i afërt me të, ndonëse fatin e ka të kundërt me të.” (Helena Kadare, “Kohë e pamjaftueshme”, Botimet Onufri, 2011, f. 129). Nga ajo përvojë jetësore dhe psikozë, siç theksoi në motivacionin e vet juria e “Jerusalem Prise”, I. Kadareja “rrëfen shkëlqyeshëm me nënkuptime të tërthorta rreth fajit kolektiv, veçanërisht në mosndëshkimin e këtij faji…”. Është në të edhe brerja e ndërgjegjes së individit, edhe fshikullimi i krimit shtetëror. E këto e kanë piknisjen pikërisht në Gjirokastër, bëjnë pjesë në atmosferën e përgjithshme të ankthit dhe shtqetësimit të vazhdueshëm. Është pikërisht ky brumë provincial pikënisje drejt përgjithësimeve të përmasave të mëdha. E në këtë shkëputje e kalim është padyshim talenti i autorit, por edhe kultura letrae e përvetësuar në atë mjedis, që i hapi sytë dhe i nxiti vizione të gjera.

Përmes elementit burg dhe atmosferës që lidhet me të, lexuesi do të kuptojë më mirë motivet që e shtynë autorin të flasë për privacione, mungesë lirish, akthe terrorizuese. Jo rrallë shkrimtari në regjimin komunist e ndiente veten të burgosur, dhe letërsia shqiptare jo konformiste gatuante “bukën e burgut”, bukë e përgatitur në robëri, të cilën e shijuan edhe ata që ishin rritur në liri, në botën perëndimore. (Helena Kadare, “Kohë e pamjaftueshme” , f.175).

Herë pas here shkrimtari flet për robërinë nëpër kohëra dhe përmend burgun, E se: “Në duart e qyteteve kërcisnin prangat”. Malet rresht në robëri lidhur me pranga. Tek filmi me skenar “Prillin e thyer”, një femër shkon të takojë bashkëshortin në burg, deri tek libri “Bisedë përmes hekurash”.

Në librin “Mëngjeset në kafe Ronstand”, nëntor 2014, shkrimtari flet edhe për një ankth tjetër. Atë që lidhet me hyrje-daljen e fshehtë nga ana lindore e shtëpisë, zbuluar nga arkitekti Agron Doraci në kuadrin e kërkimeve në shërbim të autenticitetit të saj. Me atë dalje-hyrje lidhen tri porta, jo pak, aq sa nuk i kishin as kullat mesjetare. Duke patur parasysh se porta kryesor e shtëpisë ishte nga ana e sipërme, mendojmë se dalja e fshehtë, nga ana e poshtme, ndihmonte në rast rreziku a bastisje të beftë. (Disa hapa më poshtë ishte Përroi i Ficos. Shtëpia i dha emrin rrjedhës së ujërave, thotë autori).

Ideja e rrezikut, fshehtësisë dhe përpjekja për të gjetur një shteg-dalje a shteg-shpëtimi janë rrënjosur thellë në psikologjinë e shkrimtarit, duke u kthyer në psikozë.Deri në arratisjen e vjeshtës së 1990-s dhe dëshira për hapjen e Shqipërisë ndaj botës.

Diktatura, thotë shkrimtari, është një vrimë e zezë që vetëm të thith e nuk të le të dalësh prej saj. Nuk është e rastit që dy prej librave më të dashura të shkrimtarit janë “Nëpunësi i pallatit të ëndrrave” dhe “Viti i mbrapshtë”. “Pallati” përshkohet nga ankthi terrorizues kafkjan, që e prodhojnë dhe injektojnë sistemet totalitare, kurse “Prapësia” përcjell atmosferën e pasigurisë, të turbullisë dhe ngatërresve që shoqëruan dhe shoqërojnë botën dhe historinë shqiptare.

Ka dhjetra vite që nga brenda kalasë u largua burgu, duke mbetur mjediset e tij dhe Muzeu i Armëve. Dhe, si një lloj kundërpeshe e thirrje për të mos harruar, nën hijen e tij u ngrit muzeu i Luftës së Ftohtë, në një tunel betoni pas ndërtesës aktuale të Bashkisë e Prefekturës, tunel që shërbente dikur për strehimin e kuadrove të nomenklaturës së dy komiteteve në rast lufte, institucione politike dhe administrative që lidheshin midis tyre me një tunel tjetër, që kalonte nën “Qafën e Pazarit”.

Njeriu që e ka njohur mirë burgun, që ka jetuar edhe me frikën e arrestiumit, e dëshiron me zjarr lirinë, shtegun për tek ajo. Në një nga karikaturat e shumta, një e kohëve të fundit në shtypin shqiptar, është paraqitur I. Kadareja si shenjtor me pranga në duar, diçka si aposulli Pavel apo abati Faria i “Konti i Monkristos” të Aleksandër Dymasë. Kurse avokati i njohur Spartak Ngjela ka thirrur në polemikë shprehjen “Shenjtët nuk preken”. Ndoshta e ka tepëruar pak…

***

Plotësimi i tablos gjirokastrite nuk është bërë në mënyrë lineare kronologjike. Autori shkroi për fëmijërinë, për LANÇ, për brezninë e Hankonatëve dhe pastaj iu rikthye disa herë fëmijërisë dhe adoleshencës.

“Darka e gabuar” bashkon dy epoka, kurse “Breznia e Hankonatëve” ka shtrirjen më të madhe në kohë, brenda një subjekti sintetik.

Lexuesi i vëmendshëm mund të dallojë jo vetëm hapësirën e jetës së qytetit nga periudha në periudhë, ndryshimet që sjellin epokat dhe regjimet, por edhe psikolgjinë me të cilën ai i është drejtuar mjedisit gjirokastrit. Kur u përmbys diktatura hoxhiane dhe u mënjanua censura, shkrimtari foli më hapur dhe tha edhe gjëra për të cilat deri dje ishte frenuar ose për të cilat ndëshkoheshe, po të flisje hapur (ose të spiunoheshe kur i thoshje diku edhe fshehur).

***

Në rrugët me kalldrëme shkrimtari takoi edhe personazhet e tjera, si Kako Pinon, që banonte në shtëpinë ngjitur, e cila, edhe në ditë bombardimesh, nxitonte me veglat e saj të thjeshta që të stoliste nuset; më tej Gjergj Pulën, që, gjatë vendosjes në qytet të ushtrisë greke, nxitonte të ndërronte emrin në Jorgos Pulios. (Ky personazh pa shtyllë kurrizore ridoli në skenë në epokën më të re, kur shumë qytetarë gjirokastritë morën nga zyra e gjendjes civile vërtetime jallane për t’u bërë më të dëshirueshëm në Greqi…).

Në rrugicat, skutat dhe terrin e qytetit lëvrinin tipa anormalë dhe perversë, si personazhet e poetucëve që grindeshin kush është më i mirë, imorali Qimo, mazohisti Llukan Burgamadhi, hermafroditët Argjir Argjiri dhe Bufe Hasani, hoxha pederast. Këta dhe skena skandaloze e shtëpisë publike (romani “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”- 1963) ishin disa penelata me të cilat shkrimtari i ri, blasfemues, i dha një shuplakë të fortë moralit provincial (edhe moralit të ushtrisë pushtuese, që, tok me luftën e robërinë, solli prostitucionin).

Edhe kur qyteti ngrihet si sfinks përballë tankeve gjermane dhe bombardimit të anglezëve, jo më pak se topat qytetin e “bombardon” shkrimtari, që fshikullon deri në grotesk provincializmin, fanatizmin, dogmatizmin, mendjemadhësinë shterpe, sundimtarët punistë, me fantazi të sëmurë, që besojnë se, qoftë edhe për një ditë a një orë, Gjirokastra u bë qendra e botës!

Mësojmë se dikur, nga romani i parë, shkruar në Moskë, student atje, me ardhjen në Shqipëri, autori shkëputi një pjesë, e modifikoi si tregim dhe e botoi në gazetën “Zëri i rinisë” me titullin “Ditë kafenesh”. Siç kujton autori, “Ai doli në dy numra të gazetës, krejtësisht i papritur dhe fare i huaj për frymën e realizmit socialist. Historia e dy studentëve pijanecë, që e kalonin gjithë ditën kafeneve dhe që përgatiteshin të merreshin me falsifikime dokumentesh historike, nuk përputhej fare me karakterin edukativ që duhej të kishte letërsia për rininë.” (Helena Kadare, “Kohë e pamjaftueshme”, f.128).

“Përveç personazheve kryesore, studentëve pa skrupuj e amoralë, romani ishte i mbushur me horra, prostituta, pijanecë, njerëz torollakë, me sëmundje veneriane e skena erotike të papara. Romani jo vetëm që s’ kishte asnjë personazh pozitiv e asnjë mesazh të kohës, por ai përshkohej fund e krye nga ajo që quhej “frymë e sëmurë perëndimore”: etja për karrierizëm, mbrëmje të ngushta vallëzimi të të rinjve pa moral, tallje me gjithçka. Dhe, si të mos mjaftonte kjo frymë antiheroike, motivi kryesor i romanit ishte falsifikimi i historisë (në këtë rast, i historisë së letërsisë shqipe), temë kjo tepër delikate, për të cilën kishte vite që Perëndimi po e akuzonte botën komuniste.”, (Helena Kadare “Kohë e pamjaftueshme”, Botimet. Onufri, 2011, f. 129). Demaskimin e hipokrizisë dhe historinë e zvetënimit moral të provincës shkrimtari e nisi më 1959 me hoxhën në majë të xhamisë, njerëzit e rrugës, deri tek kuadrot qeverisëse lokale.

Edhe tregimi i parë i Helenës, “Zbukurimet e tavanit”, botuar në gazetën “Zëri i rinisë” kur ajo ishte në bangat e shkollës së mesme, proteston kundër hipokrizisë, marifeteve që përdoreshin (për të fshehur humbjen e virgjërisë), për t’ia shitur si të ndershme vajzën dhëndrit të gjetur, si xhambazët kuajt në treg. Romani i Ismailit dhe tregimi i Helenës u shkruan në të njëjtën periudhë kohore, mijëra kilometra larg njeri – tjetrit, dhe ndoshta ishte pikërisht kjo prirje që i afroi dhe i bashkoi në jetë dhe në letërsi. Dhe 1 Janari i vitit 1962 në Tiranë ishte dita e nisjes së një rruge të re e të gjatë për ta, që tashmë kapërceu gjysëm shekulli.

Gjirokastra ishte qyteti i kundërthënieve, i dyzimeve, i paradokseve. Me njerën këmbë mund të bije pa e kuptuar në greminat e tragjedive të Eskilit, me këmbën tjetër mund të përballeshe me aventura donkishoteske. Këtë që autori e ndjeu instiktivisht në hapat e para, fijet e “kundërta”, i shtriu e ndërthuri në pëlhurën e shkrimeve për Gjirokastrën e më gjerë, në karakterizimin e realiteteve që pasqyroi.

“Kronikat turke e tërhiqnin pikërisht për ato cilësi që të tjerët i merrnin për naivitet e budallallëk. Ishin kronika të thata, disa të shkruara nga kronistë ushtarakë gjysmë injorantë. Por atij pikërisht kjo mënyrë gjysmë idiote e paraqitjes së luftës i bënte përshtypje”. (Helena Kadare, “Kohë e pamjaftueshme”, 2011, f. 223).

Disa herë temat jeta e qytetit i hidhte sheshit. Ndizeshin konflikte e plasnin skandale midis fqinjve, inate të tepëruara por edhe revolta të përligjura. Një personazh, që kishte lidhje dhe hesape të rënda me pronarin e fabrikës së këpucëve, dëshiron t’i rrjepë këtij lëkurën, të bërjë prej saj këpucë e të hedhë valle me to nëpër rrugë! (Romani “Kronikë në gur”). [(Sot një nga rrugët më të bukura të qytetit, që lidh rrugën e Varoshit me rrugën “Lufta e Mashkullorës” ka marrë emrin Papavangjeli, të ish pronarit të fabrikës së vjetër të lëkurëve…]).

Tek “Çështje të marrëzisë” autori flet për armiqësi dyshekullore e mbi tre shekullore midis palëve të familjeve të mëdha gjirokastrite. Kurse mëritë dhe inatet ishin diçka e rëndomtë në kuadrin e kotësisë dhe meskinitetit që diktonte dhe injektonte vetë mjedisi, rrugët e ngushta, siç e trajton disa herë edhe në rastin e familjes Kadare -Dobi.

Çështjet e anormales, të marrëzisë si diçka reale dhe gati logjike e mjedisit provincial, e kanë preokupuar shkrimtarin që në përshkrimet e para të mjedisit gjirokastrit. Spektri përfshirës shtrihet që nga   marrëzitë e tipave patologjikë, tek luftrat e armatosura, pastaj lufta e klasave e çmenduria e studjuar e politikanëve që shkaktuan tragjedi në shkallë kombëtare, kontinentale e botërore.

Shfletova librin “Ligjet shekullore të budallallëkut” të Carlo M. Copollës, botuar në Bolonja të Italisë më 1988, përkthyer e botuar edhe në shqipe. Budallenj e budallallëqe me okë ka patur edhe në Gjirokastër. Se budallenjtë dhe budallallëku nuk mungojnë në asnjë vend e në asnjë kohë. Dhe jo rrallë të marrët në një qytet ose katund cilësohen si kripa e gjellës e mjedisit. Ata janë prishës të monotonisë, kënaqje e cinizmit të pamunguar. Kjo prani doze idiotizmi dhe prirja përtallëse e njeriut ndaj tij bëhen kuadër i përditshmërisë.

Nga leximi herët i romanit të famshëm të Servantesit shkrimtari mësoi se gjërat në këtë botë e në mjedisin ku rrojmë nuk duhen marrë shumë seriozisht. (Por romani i Servantesit, sidomos pjesa e dytë, ka gjykime serioze për probleme jetike si qeverisja e vendit dhe drejtësia shoqërore, që tingëllojnë aktuale edhe pas disa shekujsh pasi u shkrua vepra në fjalë).

Jo vetëm veprat letrare që marrin shkas nga Gjirokastra dhe i kushtohen asaj, por gjithë opusi letrar i Kadaresë, vërtetojnë thënien e tij se ka qenë një shkrimtar normal në një vend anormal. Por, “në fund të fundit, një nga fatet e shkrimtarit është që, duke qenë i mençur, të mos e humbasë thesarin e mrekullueshëm: Marrëzinë” (“Dialog me Alain Boscue, Botimet Onufri, 1996, fq. 109).

“Të gabosh është njerëzore, të ngulmosh në gabime është marrëzi”, thotë Ciceroni.

“Nga gabimet e të tjerëve njeriu korigjon veten”, pohon J.V. Gëte.

“Ka të mençur për të marrë”, nënvizon një fjalë e urtë gjirokastrite.

Nuk ka njeri normal që të mos ketë bërë në jetën e vet marrëzi, çështja është që të bëjë sa më pak kur rritet. Por “gabimet e të vegjëlve falen, gabimet e më mëdhenjve fshikullohen” ka thënë Sokrati i lashtë. Këtë bën edhe shkrimtari në veprat e veta. Lexuesi duhet të dijë të dallojë e veçojë qëndrimin emocional (ideoemocional) të autorit nga paraqitja e dukurisë komike e qesharake të realitetit dhe karakterit të personazhit konkret.

Duke theksuar marrëzitë vetanake ose kolektive, shkrimtari ka arritur në përfundimin se defektet e shoqërisë, përtej rastësisë e subjektivitett, janë diçka e pashmangshme, deri edhe normale. “Me fjalën time të hidhur ju do të qeshni”, ka thënë i madhi rus Nikollaj Gogol, kurse në rastin e I. Kadaresë mund të themi: “Në komiken që përshkruaj e që ju argëton, qëndron edhe tragjedia jonë”.

Paraqitja nga shkrimtari e anëve komike, qesharake dhe të mbrapshta të realitetit nuk ka si qëllim çoroditjen, por orientimin e lexuesit, kryesisht atij me mend. Moralistët do të kërkonin anën konstruktive të kësaj paraqitje, që shkrimtari të ndikojë që lexuesit e njerëzit në përgjithësi të bëhen më të logjikshëm e të bëjnë sa më pak prapësi. Por kjo shkrimtarit nuk i intereson shumë. Atij i intereson pothuajse vetëm ajo që ka parë e përjetuar dhe që e paraqet në mënyrë gati objekltiviste.

***

Kadareja në një reportazh të hershëm shënonte që gjirokastriti i thoshte bukës farmak dhe shtëpisë gërmadhë (“Po vete në gërmadhë, t’u shpie fëmilës një çikë farmak…”).

Dëgjoheshin fjalëformime interesante si: bobokuqe, kokopifqe, kokodash. Trumcakut i thonë ndryshe spurdhjak. Dhe fjala mëmëligë nuk ka lidhje me mëmën e ligë. Deri në librat më të rinj të autorit gjejmë fjalë dhe shprehje të mjedisit gjirokastrit si: katënxhikë, kukudh, ukubet, anicirë, avazi i Mukes, tufa e Qaqes, jemeni, allasoj, etj.. Në mjedisin gjirokastrit shkrimtari i ri u familjarizua me fjalët: ane, ablla, xhexhe, babazot, xhiko, katënxhikë, dhe nuk ngurron t’i përdorë ato edhe tek personazhet nga rrethi familjar e farefisnor.

Nga libri në libër përshkrimi i mjediseve ndriçon anë të reja e hollësi të panjohura më parë nga lexuesi, nuk ka përsëritje, edhe kur të njëjtat gjëra bëhen letërsi ose formulohen nëpër intervista. Thelbësor mbetet pohimi i tij se qyteti ku lindi i dha atij përfytyrimin artistik të botës.

Në vështrimin e tij artistik mbi Gjirokastrën bashkëjetojnë imazhi dhe mirazhi (Jorgo Bulo, Gjirokastra në veprën e I. Kadaresë, gazeta “Gjirokastra kulturore”, nr. 6, dhjetor 2013, f. 5). Në mjedisin gjirokastrit fëmija dhe djaloshi vërejti dhe gjeti përzierjen çuditshëm të elementeve estetike, kësomblat (mostrat) përtej të zakonshmes, të cilat qëndronin midis reales dhe imagjinares (plakat e jetës, me moshë mbishekullore).

Kronisti turk Evliya Çelebia pohon se kishte takuar banorë gjirokastritë me moshë 170 vjeç! Ndoshta, sipas kalendarit hixhri, këtu ka një mospërputhje krahasuar me kalendarin gregorian, por, edhe zbritje të bëjmë, gruaja “çelebiase” përsëri del me moshë një shekull e ca. Evliya Çelebia përmend gojëdhënën për një grua gjirokastrite, e cila u martua me burrin e shtatëmbëdhjetë, me të cilin bashkëjetoi 40 vjet dhe pastaj mori të tetëmbëdhjetin… (f.34 e librit në shqip).

Megjithë hijen groteske, plakat e jetës në prozën e I. Kadaresë dëshmojnë më fort realitetin se sa lenten zmadhuese.

Jetëgjatësia, moshat mbi mesataren e zakonshme, ishte dukuri reale. Kështu, nga kronikat mësojmë se Sali Karagjozi, trashëgimtar i një familje gjirokastrite disashekullore, ka jetuar 120 vjet. Në lagjen “Dunavat”, Bajram Kotroçi, gjyshi i Tomorr Kotroçit të sotëm 96 vjeçar, jetoi 121 vjet (vdekur përpara afro një shekulli). Po në këtë lagje: Rexho Kardhashi jetoi 116 vjet, Kapo Lani 114, Fejzi Piso 106 vjet. Së fundi, plaka e Bakirëve nga “Dunavati i Dytë” kapërceu 102 vitet. Ajri dhe uji i pastër, të ushqyerit me bulmet, perime e pemë (fruta) kalitja mes vështirësive, jeta pa strese, ishin baza e jetëgjatësisë në fjalë. (Sot, me streset e ndryshme, në Gjirokastër ka raste hemoragjish cerebrale dhe atake zemre në mosha të reja).

Natyrisht, luan rol edhe trashëgimia, shëndeti i të parëve. Karmelos Flores nga Bolivia cilësohet si njeriu më i moshuar që jetoi ndonjë herë në rruzullim. Në kronikat e Evlyia Çelebiut flitet për persona gjirokastritë që jetonin shumë më tepër vite dhe ngjajnë me gojëdhëna fantastike. Por harrojmë Kalo Serjanin nga Tepelena, që rronte dhe pas viteve 1960, dhe jetoi 126 vjet. Po ashtu, dhe barinjtë e Dagestanit e të Gjeorgjisë, që jetonin mbi njëqind vjeç, falë ushqimit me bulmet, sidomos kos. Këto na i bëjnë më të besueshme plakat e jetës, ato që vdekja i kishte harruar dhe që përsëgjalli bënin pjesë në mitologji.

Në romanin e Kadaresë flitet për gruan energjike Shano Hankonati, martuar pesë herë. Ku bëri vaki kjo thjamë? Në Gjirokastrën konservatore të fanatizmit…

Shkrimtari paraqet me ngjyra piktorike, por edhe grotekse rregullat dhe zakonet e kthyera në një rit të përditshëm, me një kod të pathyeshëm, brenda normave dhe hierarkisë patriarkale.

Në mjedisin ku shmangia nga e rëndomta ishte ngjarje, ai mësoi të shikojë me përparësi shmangiet dhe “përjashtimet” nga norma. Sjellja sidomos e grave, edhe kur nuk paraqitet me tendenciozitet, për lexuesit e brezave të mëpasmë e me një lloj emancipimi, bëhen gati vetiu komike, ndaj edhe të patolerueshme për një vështrim njerëzor normal.

Mjedisi gjirokastrit i përcolli autorit zymtësinë, që e bëri të shprehet se edhe dasmat shqiptare ishin shkrepëtima në mes të mënxyrës. Elementi tragjik dhe makabër që ngjiz e mbrun subjektin e romanit “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” ngjan si koncentrat nxjerrë nga ky mjedis.

Lufta zëvendësoi dhe vrau botën e lodrave të fëmijërisë. Se “terrori mbi motorë uturonte në xhadetë”.

Bota fëminore e dikurshme kishte pak lojëra, kryesisht ato me mjete rrethanore. Praktikohej si futboll, lojë me to, një lëmsh leckash “nga leckat e thinjura të Shqipërisë”, siç u shpreh poeti në rini.

Fëmijët loznin kryesisht lojra me mjete rrethanore: kut e pingël, kajo – muç, fshehot, talashe-t, kaladibrançe, arabadaule, xhoke (çomage) që ishte imitim i hokejt amerikan, loja me fëndyell, kungulleshkat, virat, kërcimi me litar për vajzat, etj.

Unë kam njohur e përjetuar edhe lojën me gurë, sidomos nga fëmijët e lagjeve “Dunavat” e “Manalat”, që dilnin në brigje dhe dy anët e përrenjve. (Fëmijë që luanin me gurë kur gjetkë lozin me topa bore ose me domate). Kjo lojë shprehte dhe nxiste një lloj egërsie e cila përpiqej të dilte jashtë, një argëtim barbar, pjellë nga varfëria dhe mllefet e kohërave.

Në romanin “Qyteti pa reklama” fëmijët e qytetit që pyesnin për filmin e ri: “A ka luftë”?! Kjo etje për filma me luftë nuk ishte frymë luftarake por një inerci e Luftës që shkoi, mikrobi i një psikoze luftë-dashëse, një instikt i kthyer në mjet argëtues, ndoshta edhe ndikim nga propaganda ruso-sovjetike e fitimtarëve. Psikozën e atyre viteve e përforcon Agim Mero në kujtimet për Gjirokastrën, ku dëshmon për ashpërsinë që imponoi lufta: Fëmijët gjejnë në përrua kafkën e një ushtari (italian) e vendosin atë mbi një shkëmb të vogël dhe nisin ta qëllojnë me gurë.

***

Gjirokastra muzeale dhe kalaja kanë një plastikë të fuqishme, monumentale. Kalaja e ndërtuar në shkëmb dhe shtëpitë nëpër brigje e shkarrëzime janë një thyerje e ligjeve të arkitekturës. Ishte, siç thotë urbanisti dhe studjuesi Emin Riza, një urbanistikë spontane, e shestuar nga vetë ndërtuesit, nga arkitektë popullorë, pa plan rregullues të hedhur në letër. Ndërtimi i tyre dëshmon një vendosje mjeshtërore dhe shfrytëzim maksimal të terrenit, me një rrjet rrugësh që i ndajnë lagjet në ansamble të dallueshme. Takimi i të gjitha rrugëve periferike te “Qafa e Pazarit” është një zgjidhje e zgjuar arkitektonike, nyje dhe çelsi i rrjetit rrugor të qytetit.

Karakteristikë e banesave janë muret e larta rrethuese, për të cilat personazhi i novelës “Ditë kafanesh” shprehet se “duke ecur midis mureve të larta të rrugës së ngushtë”, kishe ndjesinë se “ato mure do t’u rrëzoheshin në kokë”.

Banesa gjirokastrite kishte karakteristika të përftuara e të diktuara nga rrethanat e terreni, nga guri si lëndë e parë dhe e pazëvendësueshme ndërtimi, që mali e jepte me tepri. Ishin rreth 50 shtëpi të mëdha, të familjeve të fuqishme e në gjendje të mirë ekonomike, një prej të cilave ishte edhe ajo e Kadarenjve, ndonëse më pas familja ra nga vakti. Është e njohur banesa tip kulle, me frëngji, frëngji edhe në dhomën e gjumit, nga të cilat mund të qëllohej pa rrezik të madh dhe ku plumbi nga jashtë depërtonte me vështirësi. Nuk kishte shumë ndryshim nga kullat e Veriut shqiptar.

Në një vjershë të hershme për kullat e malësisë së Veriut, autori i quan frëngjitë e tyre sy të veckël me të cilat atdheu shikonte botën. Të tilla frëngji kishin jo pak edhe në shtëpitë gjirokastrite, sidomos ato që ishin tip kulle. Këto frëngji kishin funksion mbrojtës por edhe kontrollues, për lëvizjet jashtë banesës. Që atje, ndoshta, ka nisur protesta që shpaloste në vargjet e poezisë që përmendëm. Megjithë ashpërsinë, skulptori gjirokastrit Muntaz Dhrami, vëren një ngrohtësi dhe afërsi midis shtëpive të gurta dhe me kopshte, nga ku banorët përshëndesnin njeri – tjetrin, dhe rrugicat, sa ndanin, aq dhe bashkonin.

Ja banesa gjirokastrite, me dhomat e fjetjes dhe me odën e miqve, me dimëroren dhe nëndivanin, me oxhakun dhe tavanin me rozeta (qiellzana), me katoin dhe sterën, me portën me qemer, papafingon nën çati, dritaret e mëdha, por edhe frëngjitë, shkallët brenda e jashtë, pusin, oborrin me pllaka guri, murin rrethues (avoro), pemët e paka apo në kopsht apo në oborr, kulpërat e sarmaçet që kacaviren trungjeve dhe mureve.

Këto mjedise dhe elemente kishin ndikimin e tyre emocional dhe estetik. Ato ishin mjedisi dhe dekori i ngjarjeve familjare, i përrallave dhe gojëdhënave që tregoheshin pranë zjarrit të gjirmës. Dhoma e miqve, me perdet e bardha e të qëndisura, me minderet e gjera e të rehatshme, me qilima, sixhade e banda muri, me dyshemenë e fërkuar me sirmë (tel i hollë) jo rrallë e lyer me vernik, me mangallin e bronztë në mes të saj, me sepetet me shtroje të pastra e të hekurosura, me shërbimin plot nderim për të ardhurit, ishte krenaria e banesës gjirokastrite, dëshmi e kulturës dhe dinjitetit.

Ishte dhe një dhomë që quhej dhipato, me një dritarezë e me kafaz druri, në një gjysëmlartësi, e cila shërbente që gratë të vështronin çfarë bëhej në dhomën e madhe ku mblidheshin burrat, pa u parë prej tyre. Ishte një zgjidhje, një gjetje e mençur, një kompromis midis burrave e grave, të cilat kishin të drejtë edhe të mbikqyrnin, kurse burrat të bënin sikur nuk dinin gjë. E ky raport diktonte respekt të ndërjellë dhe sjellje korrekte nga të dyja palët. Ndoshta gratë mund të ndërhynin kur dikush e tepëronte me pijen ose kuvendimi ndizej shtrembër si cigarja…

Kompozimi vertikal i ndërtesës diktohej nga nevoja e mbrojtjes, mbijetesës, por edhe e shfrytëzimit në maksimum të tokës. Nga njeri kat në tjetrin, mjediset e banimit zgjësoheshin, sikur kërkonin frymëmarrje. Ishte çardaku, pjesët e dala, lartësia e dhomave, që i jepnin banesës më shumë frymëmarrje. Zakonisht, shtëpitë ishin me tre kate. (Ai që vendoste të ndërtonte shtëpi, e ndërtonte për të qenë shtëpi e vërtetë. Natyrisht, sipas qeses). Kati i mesëm përdorej për dimrin, sepse mbante më shumë ngrohtësi, kurse kati i sipërm përdorej për të kaluar një verë sa më të freskët që mundej.

Ishin të rralla familjet gjirokastrite që banonin në kasolle. Edhe më të varfërat, banonin në shtëpi prej guri. Hauret i përdonin për kafshët, kurse qilaret për zahiretë. Shkallët, por edhe pllakat në vijat ndarëse në oborr madje, edhe vazot prej teneqeje, lyheshin me gëlqere. Pastërtia spikaste në çdo hap e mjedis.

Lulet ishin mburrja e shtëpive, ku gjeje që nga karafili, borziloku, trëndafili, barbaroza, meneksheja, manxurana, nergjizeja, dorëzonja, gojujku, nenexhiku, mëllaga, rozmarina. Në oborr do të kishte ndonjë man, kumbull, fik apo një pjergull që mbulonte oborrin, deri tek porta e tek shkallët. Fqinjët mbajnë mend se te shkallët, dritaret apo avllia e shtëpisë së Kadarenjve kishte karafila, manxuranë dhe bozilok. Ndoshta fara e tyre (gjirokastrite?) nuk mungoi në ballkonin e shtëpisë në Tiranë e në kopshtin e vilës tek “Mali i Robit”, në kodrën mbi Golemin afër qytetit te Durrësit.

Krahas sokakut të ngushtë “ku na mblodhi hera”, shkrimtari u mësua të ecë mbi tabanin e fortë të kalldrëmeve. Në Gjirokastër rrugët kryesore, të Pazarit dhe të lagjeve, shtroheshin me kalldrëm. Kalldrëmi u shërbente njerëzve për vajtje në punë, në treg e fëmijve në shkollë, por edhe kafshëve të ngarkesës, dhe kalit të dasmës, që sillte nusen. Në vazhdim të traditës, kalldrëmet në rrugët e vjetra kryesore u shtruan me gurë të bardhë e të zinj, alternuar, dhe me disa motive qilimash, tek “Qafa e Pazarit”.

Gurët e zinj ishin e janë prej shtufi. Guri i bardhë, nga hapat ose patkonjtë, bëhet shpejt i lëmuar, kurse shtufi e pakëson rrëshqitjen. Me pllaka shtufi të zi shtroheshin edhe shkallët. Pllakat prej shtufi merrnin e mbanin më shpejt e më shumë ngrohtësinë e diellit, kurse në kalldrëm ishin më pak të rrëshkitshme.

Rruga me kalldrëm ka më tepër siguri, pastërti dhe estetikë. Gjirokastriti i thotë kalldëmit kadërdhëm, ku pjesa e dytë e fjalës dëgjohet si dhëmb, pra, një lloj rruge me dhëmbë. Dhe vërtet, rreshtat e gurëve kishin e kanë midis tyre një përveçim me një dhëmbëzim që nuk pengon, por ndihmon ecjen e njerëzve dhe të kafshëve. Se mjeshtrat që i shestuan e shtruan ishin me mend.

Nëpër ndërtesa e kisha, qemere e mure, gjen edhe sot motive paleokristine, biblike, deri edhe pagane. Në shtëpinë e Kabilajve në “Dunavat” gjenden dy luanë me ngjyrë të kuqe. Luani gjendet edhe te në një nga portat e kalasë. Motivi i luanit lidhet, ndoshta, edhe me Butrintin, edhe me Venetikun, me qytetërimin miken, ku e kishin simbol të gdhendur në gur. Po ashtu, te Skëndulajt gjejmë emblemën e leopardit.

Në ballinën e shtëpisë së Thanas Vajës gjendet edhe sot i gdhendur simboli i gjarprit të ngjashëm me dragoin. Po ashtu, në lagjen “Pazar i Vjetër”, në një banesë të vitit 1861, gjejmë simbolin e palloit dhe të një zogu me dy krerë, që, për nga mënyra e vizatimit, mund të merret edhe si gjarpër.

Në shumicën e shtëpive të mëdha gjirokastrite, krahas emblemës, shkruhej në ballinë ose gdhendej në gur edhe viti i ndërtimit. Mësojmë se ndërtimi i supershtëpisë së Zekove zgjati 13 vjet (1795 – 1806).

Me rëndësinë administrative e pozicionin strategjik, Gjjirokastra luante edhe një rol antisizmik diplomatik në raste e periudha konfliktesh e pushtimesh. Ishte vendi ku takoheshin dy qytetërime, ai shqiptar dhe ai helen. Me mbishtresën otomane mbi atë ortodokse, identitetin e vulosur nga Zenebishët dhe Argjiroja nga shek. 12- 15.

Në librin “Rrno për me tregue” të At Zef Pllumit thuhet se Gjirokastra është një qytet i krijuar nga hebrejtë e ardhur nga Spanja. Kur kanë ardhur në Gjirokastër hebrejtë? Që nga shek. I, kur nisi përndjekja dhe dëbimi i madh i tyre prej romakëve, deri në mesin e shk. XX në trojet iliro-shqiptare kanë kaluar katër valë emigracioni hebraik.

E dyta ishte më 1492 – 1896, pasi mbreti i Spanjës Ferdinant dhe mbretëresha Izabela nxorrën dekretin që urdhëronte largimin nga Spanja dhe territoret e saj të gjithë judejve. Kjo ndodhi pasi Kristofor Kolombi kishte zbuluar Amerikën për hesap të mbretërisë spanjolle dhe kur kryengritjet antiosmane në Shqipëri ishin fashitur. Hebrejtë e dëbuar qëndruan fillimisht në zonën bregdetare, sidomos në qytetin e Vlorës.

Sipas studjuesit Apostol Kotani, në shek. XVII, pas dështimit të kryengritjes së Sabata Zevit në vitin 1666, i dëbuar nga Perandoria Osmane, ai erdhi në Shqipëri bashkë me 3.000 hebrej, që quheshin hebrenjtë sabatazevitë. Hebrenjtë e Sabata Zevit krijuan sektin Donme dhe u kthyen në bektashinj. Kjo ka lidhje me disa rrethe të Jugut, por jo të gjithë bektashin janë të konvertuar ashtu. Cila valë ishte më e madhja dhe përcaktuese, sepse themelet e kështjellës dhe të qytetit janë mjaft më të lashta? Duke mos e injoruar ndikimin kulturor të hebrejve dhe as zgjuarsinë e gjirokastritëve, nuk jemi për zmadhimin e dukurisë e të ndikimit në fjalë.

Pas përndjekjeve nga Hitleri, në viset shqiptare erdhën disa qindra hebrej nga Austria, të cilat qeveria e A. Zogut i priti dhe i trajtoi relativisht mirë, ndoshta nisur nga konjunkura politike dhe interesi. U pajisën me dokumenta si shtetas shqiptarë. Edhe gjatë Luftës nuk u pushkatuan 26 hebrej që hynë në Shqipëri.

Marrjen në mbrojtje të tyre nga populli shqiptar I. Kadareja e përmendi si vlerë edhe në ceremoninë e marrjes së “Çmimit të Jerusalemit”, 8 shkurt 2015 në Jerusalem. Në Vlorë e Tiranë hebrejtë e valës më të re u mbrojtën nga popullsia. Në vitet 1920-1930 në Gjirokastër u vendos një bashkësi hebrejsh, rreth 30 vetë, ardhur nga Janina, ku ata ishin me qindra. Atëherë erdhi edhe Samuel Kofina me familjen, i cili thuhet se i mësoi frëngjishten Enver Hoxhës. Samueli me të tjerë u pajisën me dokumenta shqiptare, madje edhe me veshje popullore e qeleshe.

Por, siç kujton përkthyesi i shquar Robert Shvarc, ndonëse mjaft shpëtuan nga pushtuesi gjerman, nuk shpëtuan nga diskriminimi prej pushtetit komunist.

Varrezat që kishin në qytetet ku banonin dhe rrënojat e pagodës së zbuluar në qytetin e Sarandës, e shek. VI, me mozaikun me shandanin me shtatë degëzime, tregojnë se hebrejve u njihej dhe respektohej e drejta e ushtrimit të riteve fetare dhe besimi përkatës fetar. Gjenden katër varre me emrin e hebreut Sabata Zevit: në kështjellën e “Balshës”, Ulqin, Vlorë, Berat (Uznovë), Fterrë (Sarandë).

Në Gjirokastër, te shkolla e vjetër pedagogjike kanë qenë varrezat e hebrejve dhe sinagoga, të cilat sot nuk ekzistojnë. Në shtëpinë e restauruar të Jaho Babaramos, në tavan është një yll me gjashtë cepa, simbol karakteristik për hebrejtë. Afër varrezave të përbashkëta të qytetit, në murin e ish – Shkollës Industriale, është i vizatuar një yll i madh me gjashtë cepa, që lidhet me ndonjë donator të sotëm.

Nga gazeta “Shekulli” (6 gusht 2008) mësojmë se studiuesi Vladimir Qirjaqi i përgëzoi hebrenjtë e qytetit të Gjirokastrës sepse jo vetëm “ndryshuan në një farë mënyre jetën sociale të qytetit, e cila deri diku ishte e panjohur për ta më parë, por në të njëjtën kohë përcollën botëkuptimin perëndimor, duke sjellë një formë të re në menaxhimine biznesit”.

Kurse i moshuari Nikollaq Dono kujton me respekt zotësinë profesionale, kulturën, edukatën, marrëdhëniet miqësore me gjirokastritët. Të moshuarit kujtojnë se si një njeri i familjes Kokona u bënte hebrejeve shërbime, familjeve hebreje ditën e shtunë, kur rregullat e besimit përkatës fetar nuk lejonin që banorët e atij besimi të bënin pazar…

Tani hebrejtë e njohur janë larguar. Nga ajo familje në qytet ka mbetur vetëm një njeri, Delisia. Dhe ndoshta, kujtimi i hebrejve të Gjirokastrës do të mbijetojë vetëm në emrin e ndonjë rrugice, që pret të pagëzohet.

Kjo është një anë pak e njohur e Gjirokastrës, por ky është një kapitull që nuk lidhet vetëm e ngushtësisht me historikun e një qyteti a krahine. Hebrejtë e ardhur që në lashtësi, jo vetëm bashkëjetuan në harmoni, por edhe u shkrinë me popullsinë autoktone shqiptare, aq sa mund të themi se më të hershmit është vështirë të gjenden e të dallohen. Dhe marrja në mbrojtje e gjithë familjeve hebreje, në të gjitha viset shqiptare, kundër fushatës naziste, është një bëmë nderi për shqiptarët, që e vlerësuan Izraeli, Evuropa dhe Amerika. I. Kadare ka folur me respekt për hebrejtë e Vlorës dhe të Gjirokastrës.

Evliya Çelebia shkroi se “shumë ndërtesa në Gjirokastër duket se janë krijuar nga venedikasit, pasi në to shihet fytyra e Shën Markut, e cila është stema e Venedikut”,(libri i cit. f. 26). Pra, mbishtresa otomane erdhi pas disa shtresave të tjera më të hershme, epirote-hebreje-venetikase, duke e bërë qytetin edhe një përzierje mendësish e mënyrash jetese. (P.sh, hebrejtë e kishin zakon të martoheshin me kushërirën e parë, praktikë që njihet edhe në Gjirokastër, për të mos dalë pasuria jashtë rrethit të ngushtë farefisnor). Hebrejtë, venetikasit më pas dhe otomanët, e gjetën të krijuar qytetin.

Bashkëjetesa në qytet e besimeve fetare por edhe e ngulimeve nga krahina të ndryshme: krahina e Kardhiqit, Lunxhërisë, Zagorisë, Dropullit, Sulit, Kolonjës, Bregdetit, etj. kanë lënë gjurmë në fizionominë e qytetit, në larminë kulturore, pa harruar se kjo dyndje e polifoni kanë lënë disi në hije identitetin e tij, që u përforcua me Festivalet Kombëtare, caktimin e Gjirokastrës si qendër administrative e Qarkut më jugor, vlerësimin shtetëror e ndërkombëtar për arkitekturën e urbanistikën.

Disa nga krijimet përfaqësuese të shkrimtarit ngërthejnë mjediset karakteristike që i ka njohur mirë, madje, janë vetë mjediset e shtëpisë së tij. Me to lidhet trishtimi për shiun vjeshtak jashtë dritares dhe emri i së dashurës shkruar në murin të cilin nëna e leu më pas me gëlqere. Dhe, siç pohon vetë autori në intervistën e gjatë dhënë artistit Maks Velo, ngjarjet e subjektit të novelës “Breznia e Hankonatëve” janë vendosur pikërisht në mjediset e shtëpisë amtare. Dua të besoj se edhe ngjarjet brenda subjektit të romanit “Qyteti pa reklama” (1959) janë përfytyruar po në këto mjedise.

“Makbethi” i Shekspirit ishte nga librat e parë që lexoi shkrimtari në fëmijëri. “Përse më ka tërhequr aq shumë Makbethi? Kur isha fëmijë, kisha dëgjuar të flitej shumë për një zakon shqiptar, besën, sipas së cilës, të vrasësh njeriun që është bujtësi yt, është krimi më i tmerrshëm në botë. Dhe prej kësaj kohe unë bëja vetiu një lidhje mes çdo personi që vinte në shtëpinë tonë dhe historisë së Makbethit”. (Kadare, Entretiens avec Eric Faye, 1991, f. 14).

***

Peisazhi i Gjirokastrës ka hyrë gjerësisht e tipikisht në krijimtarinë e I. Kadaresë, duke ngjyruar paraqitjen figurative – artistike të tij. A nuk i ngjan vargmali Shëndelli – Lunxhëri – Bureto një vargani kuajsh? Gjirokastra e rrethuar nga malet dhe e mbështetur në mal është konfiguracioni që u fiksua herët në ndjesitë dhe përfytyrimet e tij.

Në studimin “Autobiografia e popullit në vargje” (1980) shkrimtari foli edhe një herë për rolin e malit në jetën e shqiptarit, të malit si simbol, dekor e sfond, si terreni real i jetës së tij të vështirë. Dhe citon mendimin e De Radës: “Malet janë një faktor që krijojnë ekuilibër, shmangin mendimet e parëndësishme, krijojnë një raport krahasimi midis individëve dhe vetë atyre” (f. 94 e studimit). Poeti e rimerr figurën e maleve edhe tek “Dosja H.”, ku personazhi “vazhdonte të shikonte hartën, ku vargmalet u ngjanin brinjëve të kuajve të rrëzuar” (f. 101).

A nuk ka ndikuar peisazhi pothuaj i zhveshur gjirokastrit dhe grryerjet e tokës pas shirave të rrëmyeshëm, në psikozën, përfytyrimet dhe mjetet shprehëse të autorit? Shumë:

“Tokën kur e gërryejnë rrebeshet,/i dalin rrënjët rrëpirave,/Ashtu ta gërryem trupin tënd shekujt, gjersa të dolën dejet e dhe brinjët” shprehej autori në një nga poemat e njohura të tij. Në vërshimin e poetit grryerja e tokës nga elementët atmosferikë shkrihet në një me copëtimin e trojve amtare:“Shekujt si qentë të kafshuan ku mundën të të hanë…”.

Rrezikimi i vendit apo i njeriut shqiptar janë bërë psikozë dhe vetëdijë e përhershme për të dhe atmosferën e krijimeve të tij. (Po atmosfera e një “mëngjesi plot re e mjegull siç e linte nata” a nuk ka dalë nga peisazhi gjirokastrit? Dhe dëshira e ngulmimi për të nxjerrë në dritë realitetin ngjan me dëshirën e gjirokastritit për davaritjen e mjegullës e për pak ngrohtësi diellore në ditët e vjeshtës e të dimrit).

Në Gjirokastër autori përjetoi dhe mori dozën e parë, të madhe e të rëndë, të lajtmotivit të krijimtarisë së vet, atë të mbijetesës e të qëndresës së popullit shqiptar në shekuj. Në kufirin jugor të vendit, në tokën e mbushur me alarme dhe provokacione, siç thotë ai në “Poemë kufitare” (1964) iu kthye në motiv, por edhe në psikozë sensibilizuese ideja e rrezikimit të lirisë dhe integritetit territorial të vendit.

Psikoza e së keqes së beftë, qoftë kjo një dukuri natyrore, fatkeqësi a sëmundje, apo një mësymje nga jashtë ndihet në poezi e prozë, që nga fillimet deri tek novela “Jeta, loja dhe vdekja e Lul Mazrekut” (2004). Kompleksi i kufirit, (kufijtë, thoshte autori tek “Poema kufitare”, u krijuan nga goditja e kohërave me shpatë) prodhoi më pas variante të reja si ai i orvajtjes për t’u arratisur për shkak të ndrydhjes së padurueshme politike dhe padrejtësisë sociale. E edhe autori vetë, që deri dje kishte bërë zgjidhje të vetën qëndrimin brenda në bunker, një ditë vjeshte në prag të përmbysjes epokale, merr vendimin për arrati, duke “tradhtuar” atdheun e dashur…Asnjëherë më parë kufijtë e Shqipërisë nuk kanë qenë krejtësisht të mbyllur, as e mohuar e drjeta për të mërguar e për të parë botë.

Gjirokastra është mjedisi ku ruhen ende gjurmët e lashtësisë së thellë. Janë dy dukuri karakteristike: kënga polifonike dhe vajet.

Kënga polifonike pohon I. Kadreja është një arketip i lashtë, ndoshta bashkëkohës me korin e tragjedisë antike greke, në mos më i hershëm, thotë diku shkrimtari, gjë që e pohojnë edhe studjuesit e huaj kur flasin për veprën e tij. Νdërsa kompozitori dhe muzikologu Vaso Tole formulon idenë se: “pavarësisht se ka munguar tradita e muzikës serioze dhe kompozicioni përkatës, në traditën tonë muzikore folklorike gjenden të shtresuara mënyra të menduari kompozicional arkaik, të cilat janë me vlerë mbarëbotërore. Ndër të tjera, këtu kam parasysh konceptit kompozicional të iso-polifonisë apo dhe të gjamës malësore”. (Revista “Mijëvjeçari i ri i miqësisë heleno- shqiptare”, botim i gazetës “Llaiko Vima”, Botimet Uegen, 2004, f. 194 -197).

I.Kadareja, në një interviste dhënë gazetës “Le Monde”, e ka cilësuar romanin “Koncert në fund të dimrit” (1988) “roman me shumë regjistra, vepër polifonike, me një spektër të gjerë elementesh letrare, politike, filozofike. Ai është një kronikë dhe histori e luftërave ideologjike brenda Kinës dhe në shkallë botërore në fund të shekullit XX”.

Evliya Çelebia e quajti Gjirokastrën qytet i vajtojcave. “Me idenë e vdekjes njeriu njihej herët në Gjirokastër për shkak të zive të gjata që mbaheshin. Pothuajse çdo shtëpi kishte orën e qarjes, ku kujtoheshin të ikurit”. (Ismail Kadare, “Ftesë në studio”, f. 318).

Mënyra e vajtimit me pjesëmarrjen e vajtojcave profesioniste sot nuk praktikohet, por zakoni ka interes etnografik. Sadoqë kjo dukuri mund të ketë një ndikim të vonë lindor, është tepër e lashtë dhe tipike për qytetin, Labërinë e më gjerë. Relievi i qytetit, me brigje, pjerrësi e përrenj që rrisnin akustikën, bënte që vajtimi të përhapej nga njera anë e lagjes në tjetrën e të kthehej në psikozë dhimbje për krejt bashkësinë.

Në kujtimet për Gjirokastrën, (libri “Vitet e ëndrrave të vrara”, Tiranë, 1997) Agim Mero shënon se, sa herë dëgjoi korin e operas “Nabuko” të Xhuzepe Verdit, i kujtohej të qarët “me bot” të grave gjirokastrite.

Në veprën e shkrimtarit I. Kadare e kaluara vjen si një iso e thellë. Është e pranishme dhe një psikoze misteri, një lloj rropame e thashethemnaje që plotëson atmosferën në pëlhurën e veprës. Mënyra shumëzërëshe, polifonike është e pranishme në sfondin, strukturën dhe thurjen e pëlhurës së shumë veprave të tij. I. Kadare, në studimin e gjatë për poezinë popullore iu drejtua “Laokontit” të Lesingut, i cili pat folur për lidhjen midis muzikës e pikturës. Përshtypja epike dhe dramatike e ansamblit arkitektonik gjirokastrit na sugjeron të shtojmë këtu edhe lidhjen me skulpturën.

Ja si e formulon I. Kadare lidhjen midis tyre në vargjet e poemës “Gurgdhendësi” (1969):

Kur çekani qëllon

ritmikisht mbi gurë,

kjo është muzikë,

kjo është skulpturë.

Lidhjen me muzikën shkrimtari e shikon si një rezonancë të artit të vet:

“Mua më është hapur nami që Kadare nuk e do muzikën, por nuk është e vërtetë. S’kam ç’i bëj. Është hera e parë që hapet ky muhabet. Por, në mënyrën time të të shkruarit, ma kanë thënë specialistë të muzikës, që përdor shpesh atë zhdërvjellim, atë procedim që mbron muzika. Ato lejtmotivet që shfaqen, ngrihen, zbehen, shfaqen… ulen… Siç duket, është një dukuri patologjike e artit”.

Zhdërvjellimi, procedimi që vjen nga muzika, kanë brenda bulëzat, variacionet, kontrapunktin dhe, mbi të gjitha shumëzërëshin popullor. Isoja e polifonisë popullore është konstante. Siç thekson muzikanti Naxhi Kasoruho, kënga popullore gjirokastrite është konservatore. Ajo erdhi deri në kohët e reja , e pacënuar nga ndikimet e huaja dhe, duke mos pranuar shoqërimin a pjesëmarrjen e veglave muzirore, të sazeve. Kjo mënyrë të kënduari, ku edhe rolin e veglës muzikore e luan fyti i këngëtarit, veç dëshirës për origjinalitet e mëvetësi, shpreh edhe ndjenjën e plotfuqishmërisë e mjaftueshmërisë.

Këngëtarët mbështesin njeri – tjetrin (janë katër zëra) dhe nuk kanë nevojë për ndihmë nga “jashtë”. Kënga poilifonike e qytetit të Gjirokastëres është e dallueshme edhe brenda varianteve të ndryshme krahinore. Dy Dunavatet, dy Manalatet, Cfaka e deri diku Polortoja janë lagje që e rrethojnë qytetin nga lart e nga krahët. Ato kanë grupet e veta të këngës tradicionale, breza të vjetër e të rinj, dhe isoja e tyre është një kurorë e dytë e gjelbër në Malin e Gjerë.

Krahas ndërtuesve dhe mjeshtrave gdhendës të gurit, shkrimtari përmendi që herët me nderim “mjeshtrat e panjohur virtuozë” që gdhendën tavanet dhe musandrat e shtëpive gjirokastrite.

Por ajo që për vizitorin ishte tërheqëse dhe argëtuese, për banorin ishte një mundim e ankth, sepse: “Arkitektura e sherrit permanent mund të quhej fare mirë ajo që çatitë e shtëpive i ngrinte befas aty ku syri mund të priste çdo gjë veç çative e tymtarëve, ku një çezmë apo kanal i hapur pa kujdes në bodrumin e një shtëpie mund të shpërthente për shkak të disnivelit të truallit në dhomën e miqve të shtëpisë tjetër etj., etj. Pa përmendur shtëpitë që kishin stera me ujë çarja e të cilave mund të ishte katastrofë për fqinjët” (romani “Kronikë në gur”).

Në psikologjinë e gjirokastritit ndikoi ushtroi peisazhi shkëmbor mbi volumet masive të ngrehinave prej guri, loja dritë-hije, grija me të gjitha ngjyresat dhe…zymtia e jetës. Kjo gravurë vigane e gurtë ka ndikuar me mënyrën e vet edhe në përfytyrimet, patosin, simbolikën, deri në mjete të veçanta shprehëse në poezi dhe sidomos në prozën e autorit. Qyteti, ndoshta, ndikoi edhe në strukturimin e subjektit si një ansambël, me shtrirjen lagje-lagje, me blloqe, me linja të zhdërvjellta e hovzime të befta. Po të përdorim shprehjen e një të të largëti, Gjirokastra është e tëra një skulpturë e banueshme.

Në qytetin e Gjirokastrës, në zonën historike dhe muzeale, nuk janë praktikuar pothuajse asnjë herë ndërtimet tip, standarde. Kjo ka ardhur për shkak të terrenit, të nevojës për përshtaje atij, por edhe prej dëshirës së pronarëve e banuesve për origjinalitet dhe estetikë. Ndoshta kjo ka ndikuar edhe në tipologjinë e veprës letrare të shkrimtarit, në kërkesën për origjinalitet, që secili krijim i ri të dallohet për nga struktura prej krijimeve të tjera të mëparshme të tij. Pra, një sfidë monotonisë dhe skematizmit.

Ngjyra gri e peisazhit u përcoll edhe në tonalitetet e ngjyrave që përdor autori. Kështu kemi: mëngjes i hirtë, ekrani bojëhiri i televizorit, kardinali bojëhiri, deri te grija perandorake e ndërtesave të Parisit. Edhe shiu i paprerë që bie tek “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” e gjetkë është shiu tipik vjeshtor gjirokastrit, i dikurshmi, që i kthente udhët në përrenj dhe përmbyste luginën. (Edhe dimri i fillimvitit 2015, ashtu si ai i fëmijërisë së shkrimtari, apo i vitit 1963, nuk i kurseu rreshjet dhe e përmbyti fushën, më keq).

Gjirokastra sulmohej nga përrenjtë e shumtë, por “Përroi i Çullos” jepte një gur të bardhë e të butë, që përdorej për ndërtim. Ai, tok me Malin e Gjerë ishte gurorja e parë e qytetit. Pastaj u përdorën gurët dhe kapakët e zinj të kodrave të Shën Triadhës dhe gurët e kapakët ngjyrë trënfafili të gurores së Derviçanit.

Me vështrimin nga kështjella apo nga mali monumental i Lunxhërisë, shkrimtari i ri nisi ta përjetojë realitetin si një vizionar në formim, që vështron përtej mureve, gërxheve e majave, përtej ngushtësisë së rrugëve dhe të jetës. Ngurtësisë së terrenit ai iu kundërvu me ndjeshmërinë, fantazinë dhe romantizmin e moshës. Çngurtësimi i pamjes, nxjerrja nga gjendja në dukje inerte e domethënieve interesante u bë maniera e tij (kujto edhe novelën “Krushqit janë të ngrirë”) duke u prirë nga një frymë mitologjizuese dhe çmitologjizuese njëherësh, me ngjyrimet e mjedisit e mendësisë shqiptare.

Nga çdo kënd i qytetit mund të vërehet njëlloj fluturimi i zogjve, lëvizja e reve, ndërrimi i stinëve. Në pika të tilla zotëruese, belvedere natyrore, syri përftonte një lloj aftësie gjithëpërfshirëse, ndiente efektin e harmonisë dhe të kontrastit, lidhjen e së afërmes me të largtën, të së ultës me të lartën (atë që shkrimtari e ka quajtur diku forcë simfonike, bashkuese). Belvederet e shumta: Kuculla, Dullga e kalasë, Bregu i Topullarëve, Kodra e Rilindasve, Kodra e Ciut në qendër, Bregu i Baboçatëve në Manalat, kodra e Shtufit apo lagje të tëra si Dunavati e Cfaka, kishin ç’të tregonin përtej vetes. Në luginë, male e horizonte.

Qyteti i lindjes i dha atij vizionin e parë të botës edhe me pamjen, anën e jashtme të tij. Materialiteti dhe arkitektuara gjirokastrite i ofruan konceptime të figurshme që lanë gjurmë në materjen e krijimeve, por edhe në titujt e tyre: “Kështjella”, “Kronikë në gur”, “Kështjella dhe helmi”, “Gurgdhendësi”, “Ura me tri harqe”, “Në muzeun e Armëve”, etj. Relievi i thyer injektonte ndjesinë dhe aftësinë e relievimit të gjërave.

Në një vjershë për kullat e malësisë së Veriut (vëllimi “Motive me diell”) autori shprehet me dhimbje për frëngjitë, të cilat i quan sy me të cilët atdheu shikonte botën. Të tilla frëngji si sy picërrakë kishte jo pak edhe në shtëpitë-kulla gjirokastrite. Dhe kur hyje rrugicave të ngushta e dredhuese, vështrimi kufizohej dhe më tepër nga ndërtesat dhe muret.

Tek njohja e mjediseve gjirokastrite e ka zanafillën prirja për të riprodhuar psikozat e lashta, kumtet paralajmëruese, një lloj fryme orakullore dhe kasandrike, e fatalitetit dhe rënies totale, që përshkon jo rrallë veprat e I. Kadaresë.

Duke u rritur, shkrimtari hetonte të gjente misteret e vendlindjes. Përjetime të tilla ndjesore, vizuale ose imagjinare, ndikuan që autori të zhvillojë prirjen e tij shekspiriane, për të arritur tek fantazmat e historisë së vjetër e të re. “Një qytet shumë antik që favorizonte psikologjinë mitike në të cilën jetonin shumë njerëz. Të jetuarit në mite, në një gjendje iluzioni permanent, të humbur në kujtime. Jo pak e përzienin të vërtetën dhe gënjeshtrën, realitetin dhe fantazinë, flitej për komplote, zbuloheshin intriga. Kur isha i vogël kam dëgjuar shumë fjalime të kësaj natyre dhe kjo e ka ndikuar fëmijërinë time, më dha idenë, sugjestionin e një perandorie fantazmë tashmë të zhdukur dhe që ngelej vetëm në kujtime”. (Intervista dhënë revistës “Galatea”).

Këndej nisi prirja e shkrimtarit për të kërkuar të vërteta që vijnë nga muzgjet e kohërave, mitologjia biblike, shfaqjet apokaliptike, profecitë për marshues me flokë të verdha a kuqërrem, madje, edhe nisur nga shprehje “si çifuti në shkretëtirë”, fjalë si: Moskovi, Çinmaçini etj., vende të cilat i zbuloi, i shkeli dhe, si shkrimtar, u kushtoi libra të tërë. (“Muzgu i perëndive të stepës”, “Gjakftohtësia”, etj., pa harruar perandorin Hirohito, në një tregim e vjershë të viteve ’70).

Në Gjirokastër ishte e gjallë legjenda e Ali Pashës, sundimtar në Tepelenë e Janinë, e nënës së tij, Hankos dhe motrës Shanisha. Shanishaja e kishte qendrën në kalanë e Libohovës, ku ndezi depon e barutit, që të mos binte e gjallë në duart e turqve otomanë. Thuhet se atë kala, ku banonte e jetonte, ia pati bërë dhuratë Aliu, ndërtuar enkas.

Po nuk mund të harrohet masakra tek hani i Valaresë, fare afër Gjirokastrës, me shestues e zbatues Thanas Vajën nga Lekli buzë Vjosës, kundër kardhiqotëve dhe hormovitëve për çnderimin që i patën borxh, konflikt që ishte nxitur nga hesapet ekonomike midis tyre dhe zonjës Hanko që kishte zotërimet e veta atje. Shemo Hajduti, Bilbilenjtë, që i varën në një rrap në mes të Janinës, deri tek personazhe jopozitive si, Damo Lengo e Mero Lamçe, kujtoheshin deri vonë përmes rrëfimeve por edhe këngëve për ta.

Nuk mbetën pa këngë Vasiliqia e bukur, që u bë bashkëshortja e ligjshme e pashait të Janinës, por as Frosina, të cilën Aliu e mbyti në liqen me një grup femrash që ai, harremmadhi, i quajti të përdala dhe ashtu “pastroi” Janinën. Ndaj: “Janina – çerek Stambolli,/daltë e të mbuloftë gjoli”!

Tepelena dhe Janina ishin, si të thuash, ngjitur me oborrin gjirokastrit, enë komunikuese në histori, në folklor, në meloditë polifonike, në gojëdhëna, në valle trimash me fustanellë të bardhë, që u takonin dy palëve.

Në atmosferën e mjedisit rrethues sikur qëndronte pezull ideja e pashallëkeve dhe vilajeteve ku bënin pjesë edhe trojet shqiptare, ideja e vasalitetit, rebelimit dhe ndëshkimit sulltanor, shpallja fermanli, koka në tepsi, kriposja e saj për të rezistuar në udhëtimin me mjekër të kuqe drejt Stambollit, vendosja në Kamaren e Turpit e kokës së prerë të “bukëshkalit”.

Kujtimet e bëmave të përgjakshme shpjegojnë përse autori, më tepër se nga lavdia luftarake është i prirur nga çasqyriomi i mizorisë (“Një varr s’ ta nxinte dot lavdinë,/ Lavdinë bashkë me mizorinë”, formulon autori në vjershën kushtuar Ali Pashë Tepelenës). Dhe, edhe mbi mizorinë e lavdinë luftarake, autori vendos “lavdinë e marrëzisë”, titull i Edmond Rostan. (Rastësisht autori pëlqeu të shkruajë te kafja me këtë emër, por ndoshta jo rastësisht fjalën “marrëzi” e gjejmë në titullin e një roman që shkroi). Dhe humori e komizmi vijnë edhe atje ku nuk e presim.

Shkrimtari flet edhe për Princ Vidin, ndaj të cilit njerëzit kërkuan si parakusht të hipjes së tij në fron, bërjen synet sipas zakonit të vendit (Ismail Kadare, “Viti i mbrapshtë”).

Prirja për të vënë në lojë dhe parodizuar vjen që nga fëmijëria, mungesa e gëzimit përballë vrazhdësisë së tepëruar të realitetit, një lloj hakmarrje e të rriturit pikërisht në emër të fëmijës.

Nuk përjashtohet që, në paraqitjen e mjediseve sulltanore, por edhe të pashallarëve modernë shqiptarë të diktaturës, autori të jetë ndikuar nga përshtypjet dhe njohuritë që përftoi në mjediset e vendlindjes në fëmijëri dhe në rininë e hershme, nga sarajet e kështjella, së pari mjediset e shtëpisë së vet (ku minjtë në tavan i ngjanin si hordhitë e Xhingjis Khanit dhe shtëpia, që kishte një burg familjar, një bimcë me hyrje vetëm nga sipër).

Fantazma, lugatë dhe në një intervistë të marsit 1997, larg atdheut, përmes “Zërit të Amerikës” shkrimtari thërret në ndihmë xhindet: “Të ndalim katastrofën, të shpëtojmë shtëpinë tonë të përbashkët, truallin tonë; na kanë zënë xhindet, të largojmë xhindet”.

Me shumë vonesë autori foli posaçërisht për familjen e fisin e vet, me vlerësim por edhe me pezm. Kjo vonesë vetëzbulimi e vlerësimi erdhi ndoshta nga mungesa e dëshirës për t’u dukur, për të mburrur për prejardhje e vlera. Se “Ne në Ballkan, sidomos në Shqipëri, kemi zakon që mburrim fisin. Natyrisht babai ishte shumë i mirë, mjaft zemërbardhë, shumë i mençur, gjyshi akoma më tepër, gjyshja një engjëll mbi dhe, tezet po ashtu, të gjithë…Asnjëherë nuk e kam bërë këtë glorifikim, gjithmonë kam qenë neutral me familjen time, asnjanës me fisin. Pastaj e kam çuar edhe më tej, më ka pëlqyer kjo gjë. I çon përpara popujt syri vetëkritik, mundësia, forca për të bërë humor me veten. Kurse tjetra është fatale, etja për lavdi e klanit të fisit, sidomos kur vjen në jetën moderne, shoqërore e politike. Kështu që tribalizmi është fatkeqësi e rëndë e një kombi”. Dhe: “Ndoshta është një emancipim i brendshëm i shkrimtarit që guxon të bëjë humor dhe me vetveten”.

Pyetjes së gazetarit: – Ju keni qenë një fëmijë i lumtur? Me cilin nga prindërit keni pasur raport më të mirë kur keni qenë i vogël?” shkrimtari iu përgjegj:

 – Kur kam qenë i vogël nuk mund të them se kam qenë fëmijë i lumtur, por i qetë, i kënaqur, më kanë dashur shumë në familje. Nëna me një dashuri të drejtpërdrejtë, im atë me një dashuri të heshtur si të thuash. Ka qenë një njeri, nuk do të thosha i zymtë, por i përmbajtur, tamam ajo që thamë në fillim për gjirokastritët. Ishte shumë i… në atë rezervimin e tij, dashuria ishte edhe më e çmuar, si të thuash. Nuk mbaj mend kurrë të kem pasur me tim atë ndonjë përplasje. Ai ishte mjaft autoritar, por kur thonë se te shkrimtarët autoriteti i babait luan një rol negativ, këtë nuk e besoj fare. Ndoshta jam subjektiv. Ndoshta ka luajtur një rol të veçantë në marrëdhëniet tona, sepse që kur isha i vogël kam filluar të botoj në shtyp vjersha ose proza, që 11 vjeç… dhe ajo krijon te fëmija njëfarë mistike të veçantë dhe më e çuditshmja ishte se në atë kohë Shqipëria përdorte sistemin e honorarëve sovjetikë, që ishin kolosale në krahasim me jetën e vendit.

Më kujtohet kur më dërgonin honorarët, kur nuk kisha të drejtë t’i merrja se isha i vogël dhe nuk kuptoja çfarë ishin, babai më ka çuar në postë përdore, duke më thënë: Ç’janë këto para, nga të vijnë ty? Pasi telegrami i kishte ardhur babait, ku thuhej se djalit tënd i ka ardhur një shumë parash nga Tirana. U habit, i thashë që nuk e di dhe më pyeste se si nuk e dija. Përdore më ka çuar në postë. Shkuam dhe unë nuk e kuptoja. Pastaj, pak më vonë e kuptova kur më çuan një letër, në të cilën më thoshin se më kishin dërguar një honorar për vjershat dhe për çudi, honorarët ishin të mëdhenj, sepse ne i kopjonim shumë sovjetikët në atë kohë. Në muaj mund të më vinin aq sa ishte rroga e babait, gjë që ishte groteske për një kalama akoma me pantallona të shkurtra, e për të cilat nuk kishte asnjë ide ku t’i prishte”.

Shkrimtari kujton qortimin dhe kërkesën e babait për të mos vendosur në botime midis emrin e mbiemrit edhe inicialen H., të emrit babnor Halit. Që këtu tutela dhe interesimi i babait për djalin marrin fund. Por shkrimtari nuk harron edhe se ishte ky baba që e nisi me taksi për në Tiranë, që të mos lodhej me autobuzin që bënte 12 orë udhëtim, në xhadetë me pluhur e baltë dhe nëpër kthesat e shumta e të frikshme të Salarisë së Tepelenës. (Në romanin “Kukulla”, 2015, autori përmend dy herë Grykën e Këlcyrës).

Udhëtimi me taksi u krye për të parë në Tiranë vëllimin e parë, që ishte bërë gati për shtyp. Ishte fillimi i një udhëtimi të gjatë, i cili vazhdon edhe sot. Babai nuk foli më me djalin për punët e tij të letërsisë, Por babai i Ismailit, thotë Helena, në dukje mospërfillës, jetoi dhe vdiq me merakun e patreguar se mos djalit të tij do t’i vinte e keqja nga ato që shkruante. Sepse, siç thotë së fundi shkrimtari, poezia të ngre lart, por mund, për shkak të saj, të përfundosh edhe në burg. Dhe nuk ishte fare gabim. (lexo f. 346 të librit të saj). Një rast i rrallë, si thyerje e statusit, është leximi i një materiali të verdhë, nga azhanset, që shkrimtari e solli në shtëpi dhe, pas leximit, e dogji, siç ishte dhe praktika e kohës.

Shkrimtari përmend episodin e takimit dhe vënies përballë të xha Halitit me babanë e Helenës, me rastin e vendimit të çiftit të ri për fejesë e martesë: “I ati i Helenës, përveçse i ndjeshëm prej natyre, nuk e kishte lehtë të shpjegonte një gjendje që aty për aty bëhej dyfish e paqartë përballë fytyrës së pazbërthyeshme të tjetrit.” (“Kukulla”, f. 100).

Ismaili thotë se babai i tij fjalëpakë është një vështirësi për të folur për familjen e vet. I tillë tip i heshtur sa, sipas shkrimtarit, gjithë jetën e vet kishte folur a nuk kishte folur gjithsej dy orë. Dhe, si për të kompensuar fjalëpakësinë e të jatit, i biri vërshoi më pas me rrëfimet e tij romaneske, me subjektet në prozë, me thurjen e poemave dhe me parashtrimet e trajtesat e tij të shumta në prozë, artikuj, studime dhe intervista. Po si e nga e mori i biri talentin e rrëfimtarit? Tek përrallat dhe tek rrëfimet për bëma e ngjarje reale shkrimtari njohu dhe mësoi mjeshtërinë e intrigimit të dëgjuesit (lexuesit) dhe theksimin e pikave nevralgjike të ngjarjes.

Në mjedisin gjirokastrit ai dëgjoi rrëfyes të shkëlqyer historish e gojëdhënash. Por edhe babai i tij qenkish një rrëfimtar i rrallë. Nga SHB A i mërguari Kozma Koçi kujton se, gjatë punës në spitalin e Gjirokastrës, ai njohu nga afër babanë e shkrimtarit. Dhe “babai i tij ishte një tregimtar i mahnitshëm, lidhte e krijonte aty për aty rrëfenja dhe bejte, tregonte histori dhe ngjarje të jetuara, me një aftësi treguese të habitshme”. Por Haliti këtë nuk e bëri edhe përpara fëmijës së vet. Shkrimtari më se një herë e paraqet fjalëpak, gati të heshtur e moskomunikues. Kurse nëna e tij, gjithashtu fjalëpak e si e përhënur, përdori “një gjuhë jo të zakonshme, si ajo e titujve të gazetave ose e emisionit “teatri në mikrofon”.

Mësuesi Luan Hoxha thotë se xha Haliti ishte tip i lezeçëm, njeri i urtë. I pëlqente pija, nga pak, dhe atij, Papa Fotit dhe Pandi Papamihalit. Babai i Luanit me dyqanin afër e ngjitur xhamisë tek Pazari, u mbushte thuajse përnatë një shishe aranxhate me raki nga e veta. (Se kur shlyheshin dhe a zëvendësohej me ujë raki e dhënë veresie, është çështje tjetër). Luani thotë se ata mbanin me vete një shishe kolonje, jo aranxhate.

Pra, era e rakisë ishte më joshëse dhe më e fortë se çdo aromë tjetër. Herë herë treshja paraqitej e falej nën xhami pasi kishte hedhur më parë ndonjë gotë verë apo raki dhe pastaj, tok me pijen e shtuar, shijonin edhe bërxollat e skarës. I shijonin shoqërinë dhe të mirat e kësaj bote. Pra, babai i shkrimtarit nuk ishte asket e pa pasione, siç mund të pandehet herë-herë. Ndonjëherë për të mbushur shishkën tek dyqani i caktuar, dërgohej vëllai i vogël, Shahini.

Përpara daljes në pension xha Haliti punoi si portier në spitalin e qytetit të Gjirokastër. Ishte fjalëpak, me një palë këpucë të mëdha për këmbën e tij. Një ditë, thotë mjekut zagorit Foto Andoni, i cili në moshë të re nisi punë në atë spital, plakut i ra zali tek ngrohej mbi mangall.

Arkitekt Agroni kujton një rast kur xha Haliti, çues i gjykatës, e ndihmoi për të dalë nga një gjendje e pakëndshme që u ndodh, ku disa fëmijë të mbrapshtë e mpleksën në një histori vulgare. “Mos u merrni me djalkën e xha Haxhiut, që e njihni mirë si njeri dhe familje e ndershme”, i dha udhë çështjes ai.

Nga njera anë ishte fjalëpakësia e prindërve, nga ana tjetër marrja me letërsi që në moshë të mitur, punë që nuk shikohej me sy të mirë nga mjedisi në tërësi, por edhe që kishte të fshehtat e profesionit. Këto dy anë u bashkuan dhe i diktuan autorit një distancim praktik e arratisje virtuale. Ndoshta ky moskomunikim relativ me nënën e babain e vet dhe ngushtësia e mjedisit, i sugjeruan Kadaresë së ri të gjejë një mënyrë kompensimi, letraren, që e tejkaloi mjaft nevojën e komunikimit të rëndomtë dhe i kaloi edhe caqet e bashkësisë së njohur njerëzore.

Shtojmë se në Gjirokastër përdorej shprehja “Nga pragu e brenda”, që do të thoshte se problemet e shtëpisë nuk duhej të dilnin jashtë e t’i mësonin të tjerët. Duhej të ruheshin edhe nga njerëzit e afërm, farefisi e kushqia, sepse i merrnin nëpër gojë ose u bënin dëme në forma të ndryshme. Kjo psikozë del në spikamë edhe nga marrëdhëniet midis familjeve Kadare e Dobatë, nga e cila kishte prejardhjen nëna e shkrimtarit.

“Nga pragu e brenda”, kështu vendosi një ditë gjyshja e shkrimtarit, që pjesën e mbetur të jetës së vet ta kalonte brenda mureve të shtëpisë, një vetmim e vetizolim tekanjoz, vetëburgim, kur të tjerat kërkonin çlirim nga ndrydhja, por që sipas saj, ky veprim ia rriste personalitetin! Një status i çuditshëm, zakon i padëgjuar, sindromë e imponuar nga provincializmi dhe që e ushqen atë. Por edhe nëna, e papenguar, nuk kërkoi më shumë liri se sa të ishte e qetë në vetminë e saj, në shërbim të bashkëshortit dhe fëmijve, duke pastruar, larë e gatuar përditë.

Nëna e shkrimtarit ishte nga familja Dobi, Dobatët. Ishte shtëpia dhe familja e Babazotit, në lagjen Hazmurat.

Në një bejte gjirokastrite të kohës së shkuar familja Dobi përmendet për mirësi. “Νëna ime ishte një engjëll”, thotë shkrimtari në një intervistë. Dhe portretin e saj e rikrijoi në një një libër të tërë, brenda librit që flet për mëngjeset në kafen e famshme të Parisit. Kapitullin “Kukulla” e botoi në frëngjisht si roman, që u prit me padurim edhe në Shqipëri në gjuhën shqipe. Figura e nënës, aq e lehtë si peshë fizike në gjallje të saj, tani rëndon tepër për autorin, që përpiqet ta gjallërojë e plotësojë figurën dhe personalitetin e saj.

Shkrimtari mundohet të ndriçojë së brendshmi një farë ngërçi psikologjik dhe mospërshtatje që e shoqëroi në jetë nënën e tij qyshse kapërceu pragun e shtëpisë së Kadareve në lagjen “Palorto”. Ata që kanë patur rastin ta njohin, thonë se përveçse amvisë e mirë, ajo gatuante shkëlqyeshëm gjellët e njohura gjirokastrite. Doemos, këtë e dinë më mirë fëmijët e saj, që u rritën me ato gjellë. Shtëpia ishte e madhe, por shfrytëzoheshin vetëm dy dhoma e ndonjë divan, sepse të tjerat dilnin të tepërta, madje ishin pa dritare e pa përkujdesje. Nëna thoshte “më ha shtëpia”, por ndoshta kjo vinte nga mjediset e zbrazta, të papërdorura e jo nga lodhja për t’i mirëmbajtur edhe ato.

“Sa ç’ishte e madhe dhe hijerëndë shtëpia jonë, aq nuk ishte e tillë ajo e babazotit, siç quhej gjyshi nga nëna. Ishte e madhe, po s’kishte as qilarë të thellë, as sternë, as shkallë trillane prej druri, për të mos folur për dhomat e pabanuara, për burg, nënkalime të fshehta, mesore apo nënmesore (nëndivane) pa kuptim”, (gazeta “Dita”, 7 prill 2015, f. 15). Në romanin “Κronikë në gur” flitet për babazotin, që lexon libra arabisht e turqisht, kurse te “Kukulla” mësojmë se babazoti në pronat e tij kishte bujq grekë. Nga libri “Harta tjetër” i Andrea Zarballasë («Το άλλο χάρτι», Αθήνα, 2004, f. 163), mësojmë se familja gjirokastrite “Kadare” (Kaman, Idriz, Xhafo) kishin prona në fshatin Pali të Vurgut. Një familje me mbiemrin Kadare gjendet edhe sot në lagjen Hazmurat, por dëgjojmë se mbiemri më i hershëm i saj nuk ka qenë ky.

Nëna e shkrimtarit, pas martesës dilte rrallë nga shtëpia, pothuajse vetëm për të vizituar shtëpinë prindërore një lagje më tej, e shoqëruar nga një rome. Marrëdhëniet e saj dhe të grave të tjera me mjedisin përreth ishin tepër të kufizuara. Të njohura ishin vizitat e ndërsjellta, protokollare e “hatërllëqet”, që bëheshin kohë pas kohe, me rast apo si një rit, sipas një kodi etik strikt.

Mesjeta e shtriu hijen e vet mbi qytet edhe pas shpalljes së Pavarësisë. Fanatizmi ishte një nga plagët e kohës. Këtë e përshenjon edhe kënga:

Mu te urë e Zerzebilit,

Hanushe, bilë e Bakirit.

Të vrau plumb i qafirit

Pse ngrite perçen e sirit.

Në korrik 1930 konservatorët gjirokastritë paditën në gjyq mësuesen përparimtare Urani Rumbo se gjoja kishte nxjerrë shëtitje vajzat, me çorape të modës dhe pse përgatiste me kokën e saj, tok me nxënësit, shfaqje teatrale. Si pasojë e kësaj, pas sulmeve të përsëritura, në vitin 1933, Urania u transferua në Vlorë, po mësuese. (Valentina Mosko, “Urani Rumbo”, 1977, f. 104). Kurse Bajo Topulli, pjesëmarrës në Kongresin shqiptar të Manastirit, ishte kryetari i Bashkisë që detyroi gratë gjirokastrite të heqin ferexhenë, duke mbajtur në kokë sharpin.

E vetmja gjë e dukshme ishin përpjektet e elitës intelektuale përpara Çlirimit, dhe më pas, në gjimnaz, lidhjet mes të rinjve, që i shkuan Ismailit për urim në ditëlindje.

Jeta në shtëpinë e Kadareve i ngjante teatrit, që theksohet edhe nga mënyra gjithsesi efektuoze me të cilën autori i përshkruan ngjarjet dhe episodet brenda e jashtë saj.

Personazhi fëmijë i romanit “Kronikë në gur”, kujton ikjet familjarisht e strehimin në fshatrat e krahinës së Lunxhërisë përballë, për të shpëtuar nga rreziqet e luftës, por sa ishte e anasjellta në kohë paqe? Dhe ndërsa kishin lidhje, miqësi e vajtje- ardhje, përse gjirokastritët të mos bënin edhe krushqi. por praktikonin rrëmbimin e nuseve nga Lunxhi, siç përmend diku autori? (Lunxhoti Fedhon Meksi polemizon me rrëmbime të tilla ala Helenë Troje, që përmend autori në një nga librat e viteve të fundit).

Gjirokastritët përdornin disa alfabete të shpikura, për konsum familjar e farefisnor, por kishin edhe një etikë më të përgjithshme, kod komunikimi, jo vetëm i esnafëve, ku spikaste masa dhe përpikmëria. E folura e banorëve dallohej për lakonizmin, taktin, por edhe për replikat disa herë therëse, ku dukej zgjuarsia e folësit dhe toleranca e pritësit (“Vra e pre e gjak mos kërre!”). Kjo del edhe në fjalët e urta, përgjigjet hazërxhevap, improvizimet e gjirokastritëve.

Në një rrafsh më të përgjithshëm, Gjirokastra, me kulturën material, por edhe shpirtërore të saj, përcolli tek shkrimtari genin krijues të mjeshtrit të madh, të njohur dhe anonim, profesionist dhe amator, që ngriti dhe mbajti në këmbë këtë ansambël të rrallë në Shqipëri dhe në Ballkan. E jo më pak se arkitektura e tërhoqi ansambli artistik e folklorik i popullit, nisur nga ai mjedis.

Në librin “Autobiografia e popullit në vargje”, (f.66), autori thekson: “…populli, si një mjeshtër i pagabueshëm, ka ditur të vendosë në artin e tij një raport të drejtë midis elementeve realiste dhe mrekullore, midis bashkëkohores dhe së përjetshmes, midis konkretes dhe abstraktes, midis materiales dhe shpirtërores”. Këtë sugjerojnë folklori dhe arkitektura gjirokastrite.

Në mjedisin dorështrënguar gjirokastrit morën jetë përjetimet më pasionante të krijimtarisë së I. Kadaresë, ku diti të gjejë dhe të gjallërojë gjurmët e jetës, të japë dinamikën e një realiteti në të cilin ngjante se koha ishte ngurtësuar dhe nuk punonte.

Gjirokastra është një dashuri e imponuar nga natyra dhe nga fati i vështirë. Kam shkruar e jam shprehur se Gjirokastra i ngjan nënës që shtrydh e dhe pikën e fundit të gjirit për fëmijën e që edhe pas kësaj fëmija mbetet i pakënaqur. Kjo “La mere sovage” (= nënë e ashpër, – titull novele e Gi De Mopasan) të mundon dhe mandej të “detyron” t’i ngresh këngë, ta hedhësh në telajon e piktorit, të shkruash libra të tërë për të, ta kujtosh me mall. Kështu e përjetoi edhe autori i larguar përgjithmonë prej saj, por me dëshirë të rikthehet në origjinën e ditëve virgjine, te kujtimet e rinisë që rrinë “si lulet në herbarium”.

Duhet ta njohësh së brendshmi, ta vuash në lëkurën tënde Gjirokastrën, të dish ta psikologjisësh atë dhe pastaj të synosh të japësh nënshtypjet e jetës dhe peisazhit të saj. Këtë e ka bërë mjeshtërisht “anatomisti” I. Kadare.

Paktin e mospajtimit e nënshtrimit ndaj provincializmit autori e këmbeu herë – herë me mallin për njerëzit dhe fëmijërinë, një mall që orvatet të zbusë ashpërsinë prej sfinksi. Për këtë flet edhe poezia “Kinema e vjetër” (1964) nostalgjia e së cilës na kujton filmin “Kinema Paradiso” të regjisorit italian Xhuzepe Tornadore.

Tek vëllimi “Ëndërrimet”, 1957, gjejmë muzikën e shiut mbi llamarinën jashtë dritares, ku shiu krahasohet me një vajzë flokëlëshuar që luan mbi piano. Kthehet për pushimet e shkollës dhe kërkon në mur, në një kënd, vargjet që kishte lënë shkruar për vajzën e dashur, vargje që nëna e tij, pa e ditur, i kishte fshirë me gëlqere (që gjirokastritët i thoshnin gërqele…). Dhe mërzitej e nervozohej kur konstatonte se nëna ia kishte lëvizur librat në mënyrë të përsëritur.

Njeriu kërkonte të bukurën në jetë, por kjo e bukur ishte si ujët e pakët. “Shqipëria nga shëmtimi i saj lindte fëmijë të bukur” formulonte autori në botimin e parë të plotë të poemës “Përse mendohen këto male”, shkurt 1964. (Më pas fjalën shëmtim autori e zëvendësoi me ashpërsi). [Nxënës në shkollën 8 vjeçare “Naim Frashëri” pata njohur një plak i familjes Dudumi nga lagja Manalat i Dytë, i cili kishte qenë nizam dhe kishte humbur në luftë njerën dorë deri në kyç dhe njërin sy. Ishte i shkurtër, vishej me rrobe shajaku, mbante një si qeleshe dhe pinte duhan me çibuk].

Katër epokat (pushtimi otoman, periudha e Pavarësisë, për çlirim nga pushtuesit e rinj dhe ajo e regjimit komunist) nuk ishin larg njera – tjetrës, dhe ishin gjallë dëshmitarët dhe protagonistët e saj, me jetën dhe mendësitë karakteristike. Që fëmijë, shkrimtari i njohu këto, që ndikuan fort edhe në mënyrën si e përjeton dhe percepton ai mjedisin gjirokastrit dhe realitetin shqiptar në tërësi.

Vepra letrare e I. Kadaresë është një përpjekje e mundimshme për të nxjerrë në pah dukurinë e mbijetesës, të lindjes së jetës nga mungesat dhe rrethanat e vështira, ngulmim për të rigjetur drejtpeshimin dhe, pas dukjes së ashpër ose mashtruese, kuptimin dhe shijen e jetës.

Guri, ura dhe kështjella janë tre elemente të natyrës e mjedisit gjirokastrit, të cilët kanë lënë gjurmë në konceptimin dhe simbolikën e mjaft veprave të I. Kadaresë. Ishte, si të themi, diçka e natyshme dhe e pashmangshme.

Në Gjirokastër njeriun e shoqëron ngado guri, rrethimi prej guri, që nga shtëpia, muret, rruga me kalldrëm, kalaja, deri tek malet rrotull. Një ekzistencë shekullore e ngritur sipas parimit të gurit mbi gur.

I kudondodhur guri. Një filozofi e tërë dhe mesazhe mësimdhënëse dalë prej gurit:

– Gur – gur bëhet mur – Gur – gur bëhet kalaja – Pika gërryen gurin – Muri luan, burri s’ luan – Bie një gur,/ shkoqet një mur – S’i bihet murit me kokë – Fjalë të mira e gurë në trastë – Unë me bukë e ai me gurë – Hedh gurin e fsheh dorën- Hodhi i marri një gur në lumë, njëqint u futën e s’e nxorrën dot – Var një gur në qafë e ik mbitu në lumë – Μe një gur (vret) dy zogj – Guri i rëndë në vend të vet – Pema me kokrra qëllohet me gurë. – Fol o gur, fol o mur! E bëra zemrën gur- e dhjetra e dhjetra shprehje të lindura nga guri. Pa harruar gurin e qoshesë, gurin e kafesë, gurin e mullirit, gurin e gëlqeres, gurin e sinorit dhe…gurin e varrit.

Dhe që: “Tek ai guri me vërë/ do kalojmë që të tërë”…

“Gjithë jetën koka mbi një gur,/gjithë vdekjen koka nën një gur…”, (vargje të poetit).

Fjalët: Gjirokastër, Argjiro dhe Ergjëri e kanë në rrënjë tingullin e gurit (dhe rrëzëllimin e argjendit). Këtë e përforcon sot Argjendaria “Argjiro”, në Qafë të Pazarit. Guri ka hyrë deri tek mbiemrat, Guri dhe Drrasa. Në Gjirokastër gjejmë me vazhdimësi familjen e Idriz Gurit. Dhe emrat e personazheve të krijuara nga shkrimtari: Gur Çerçizi, Gurametoja i madh e Gurametoja i vogël. Por është edhe familja dhe ndërtesa masive e Gurgajt.

Në penën e I. Kadaresë guri ka fituar peshë dhe vlerë si të ishte një metal i çmuar. E ka matur me sy mademin dhe gurët që do të nxjerrë, për t’i gdhendur pastaj me fjalë e me mendje, me daltën e fuqishme dhe mjeshtërore si asnjë skulptor. Jo rrallë gurin e ashpër dhe pa jetë shkrimtari e ka shpirtëzuar, e ka bërë lëndë shpirtërore, madje e ka sublimuar. Dhe rreshtat e shkrimeve të tij janë si rreshtat e ngjeshura të gurëve të kalldrëmeve të vendlindjes.

Νjeriu me shkollë e dituri në Gjirokastër quhet “njeri me çati”. Dhe: “Ι zoti e di ku i pikon çatia”. Një fjalë e urtë popullore thotë se ndërtimi i shtëpisë nuk mund të fillojë nga çatia, por shkrimtari disa herë e ka nisur pikërisht prej saj. Është fantazia, që ka për “çati” qiellin.

Fjala e burrit – pesha e gurit. Jo e gurit, por e shkëmbit. Dhe ngrehina të tëra prej guri si: “Kronikë në gur”, “Gurgdhendësit”, “Ura me tre harqe”, “Kështjella”, “Kështjella dhe helmi”, etj.

Tek novela “Breznia e Hankonatëve” kemi një episod proverbial që lidhet me betimin e rremë dhe me baltën.

Siç shprehet Eric Faye, në parathënien e novelës “Piramida”, “Piramida” si edhe “Ura me tri harqe”, “Pallati i ëndrrave” ose “Muri i Madh”, dëshmojnë në veprën e I. Kadaresë praninë e përhershme të temës së ndërtimit dhe rikthimin te guri. Gjatë leximit të faqeve ndihet trysnia e gurëve: kreu I dhe II, për nga pesha e trashësia e tyre, u përgjigjen themeleve të një ngrehine gjigante”.

Shkrimtari në librat e tij flet për epokën e gurit, burgje, qeli e kube të gurta, dhe për tiranë zemërgur. Tek novela “Piramida”, “trysnia e gurëve” ndihet dhe në shpirtrat e ndërtuesve të saj, qofshin skllevër apo arkitektë.

Shkrimtari na njeh me itinerarin për te guroret që ushqyen me lëndë të parë piramidën e Keopsit. “Përpara se të bëhej harta e udhëve prej nga do të vinin gurët, duheshin përcaktuar guroret. Karrocat e shpejta dilnin që pa gdhirë nga Memfisi. Një pjesë rendnin drejt lindjes, drejt guroreve të vjetra të Saharës e të Abusirit, e disa për në shrtetëtirën e Sinait, atje ku gjendej bazalti e malakiti. Secila piramidë kishte patur udhët e saj”. Dhe, megjithë materialet e shumta e të larmishme që përdoreshin për ngritjen e tyre, “kryesorja mbeteshin gjithmonë gurët” (cituar sipas “Piramida”, botimet Curier, Athinë, 2004).

Nga vendi i Kaanëve mesazhet dhe njoftimet vijonin të vinin me shenja të gdhendura në gur. Përmendet edhe bazalti, me të cilin Hamurabi shkroi kodin e vet në një shtyllë bazalti të zi.

Shkrimtari në vepër jep “biografinë” e gurëve që do të vendosen në piramidë. Gurët janë kthyer prej tij në personazhe dhe kanë fituar individualitet. Ata përshenjohen me numra e, tok me vulën, kanë gjurmët e pashlyeshme të bëmave të veta, zakonisht vrastare: “Guri nënqintenëntëdhjetekatër. Nga gurorja e El Bershehut. Ka vrarë katër njerëz në shkretëtirë…Vendosja pa të papritura, përveç këputjes së dorës së muratorit Thep, në çastin e fundit… Guri njëqintenëntëdhjetetre. I gurores së Asuanit. Ndonëse pa shenja të veçanta, i vështirë në ngjitje. Shkaktoi dërmimin e pastaj vdekjen e skalitësit Sheshi”.

Në parathënien për romanin “Piramida”, Botimet Shekulli 21”, Athinë, 1994, lexojmë:

“Gjendemi në epokën totalitare të gurit, por qysh atëherë pak gjëra kanë ndërruar”. Dhe Gjirokastra, bërthama e saj, mbetet përsëri e gurtë.

Gurit të Gjirokastrës autori i ka dhënë identitet, e ka vlerësuar se mund të shkruhet me shkronjë të madhe: Gur.

Ura, me funksionin e komunikimit, por edhe të elegancës, është element dhe figurë mjaft e përdorur në krijimet e autorit. Atë qyteti ia ofroi që kur hodhi hapat e para.

Diku shkrimtari e konfiguron urën me një dhi të egër, që hidhet dhe mbetet e ngrirë në ajër. Ura e Nanxës, Të gjitha urat kurorëzohen   artistikisht me “Ura me tri harqe” dhe emrin e personazhit Marie Ura, që është edhe sot mbiemër real në Gjirokastër.

Ura baladike në themelet e së cilës murohet nusja e re. Pa harruar Urën e Sherreve, krijim i autorit, deri “Ura e psherëtimave”, që e tillë mund të quhej çdo urë gjirokastrite.

Djaloshi Ismail i dëgjonte të gjithë përrenjtë, për të anuar herë pas here dhe përfundimisht nga përroi i trazuar i ndërgjegjes.

“Gjëja e parë që më ra në sy kur ula sytë në lagjet e poshtme ishte lumi që kishte vërshuar…Lumë budalla, mendova. Çdo dimër përpiqet ta kafshojë qytetin nga këmbët. Megjithatë nuk ishte aq i rrezikshëm sa ç’mundohej të dukej. Më të rrezikshëm ishin përrenjtë që zbrisnin nga mali. Edhe ata si lumi mundoheshin të kafshonin qytetin. Por, ndërsa lumi fryhej e kapardisej, me mendjemadhësi në këmbët e qytetit, përrenjtë i hidheshin atij në shpinë në befasi dhe pabesisht. Këta përrenj ishin zakonisht pa ujë. Mbi faqen e malit ata ngjanin si gjarpërinj, të ngordhur, të tharë. Mirëpo, vërshëllenin, cijasnin, ulërinin. Ja, tani vraponin tatëpjetë, të zbehtë nga zemërimi me ato emra të shkurtër si emra qensh (Përroi Çullos, i Ficos, i Cfakës), duke rrokullisur copëra ledhesh e gurësh, të rrëmbyer në vrap e sipër te lagjet e sipërme”.

Dhe më poshtë:

“Vështroja peisazhin e ndryshuar brenda natës dhe mendoja se si lumi e urrente urën, xhadeja urrente me siguri lumin, përrenjtë urrenin muret, era urrente malin që ia priste furinë dhe të gjitha këto bashkë urrenin qytetin, i cili shtrihej i lagur, gri dhe mospërfillës, midis kësaj urrejtjeje shkatërrimtare”, (në faqet e para të romanit).

Cili ishte personi nga i cili mori emrin përroi? Ndonjë bari me gunë apo llabane? Sidoqoftë, Përroi i Çullos kishte në gji një nga mademet më me vlerë, që jepte një gur të bardhë e të butë, tepër të pëlqyer për ndërtimin e shtëpive gjirokastrite.

Nga realiteti i natyrës, mjedisi konkret, përmes tij, shkrimtari na e shpie mendjen tek ashpërsia e jetës, lufta për ekzistencë. Nuk kemi këtu urrejtjen e njeriut, të shkrimtarit për natyrën, siç është komentuar me tendenciozitet në më se një rast, aq më tepër pse këtu lufta midis elementeve të natyrës shikohet me syrin e një fëmije që ndihet i pambrojtur, i kërcënuar nga mjedisi natyror por dhe ai shoqëror. Kjo psikozë fobie fëminore mbështetet e përforcohet nga figura letrare si: gjarpërinj, qen, përbindsha, mjete që e përforcojnë këte psikozë.

Gjirokastra ka një rrjet përrenjsh: Përroi i Gjorkanës e kufizon Gjirokastrën me vreshtat e Manalatit. Përroi i Shamajve dhe i Nanxës, pas kalasë, që quhet edhe Përroi i Cfakës, ndan pjesën e kalasë me Manalatin. Përroi në fund të Manalatit quhet Përroi i Bufamesë, që ndoshta emrin e ka marrë nga fryrjet dhe shfryrjet e befasishme. Përroi i Dunavatit të Dytë dhe Ura e Lekës – midis lagjes Manalat i Parë dhe Llagjes Manalat i Dytë. Përroi i Dunavatit të Dytë (i Gjonit, nga Kuculla deri tek Pazari), Përroi i Ficos (quhet edhe i Angonatëve), Përroi i Meçites, Përroi i Njockos, Përroi i Shametëve, Përroi i Xhindeve. Kalojmë tek Urat e Mëdha (harqet me dy kate të ujësjellësit të shembur venecian), Ura e Lumit (Ura e vjetër, Ura e re). Përroi që ndan Manalatin nga Vreshtat e Manalatit quhet Përroi i Gjorkanës. Gjorkanë quhen brigjet dhe kullotat mbi Gjirokastër deri në Mashkullorë.

Nga ana veriore e qytetit është Përroi i Taushanit, që bie mbi Kodrën e Shtufit, kurse më tej, përroi i madh i Çullos. Matanë Përroit të Çullos është Përroi i Evgjitit. Më në veri të këtij përroi është Përroi i Sajkove, që ndan kufirin midis Gjirokastrës dhe Mashkullorës. Poshtë zonës së Grehotit, anës xhades, është Ura e Tankeve.

Kodër është edhe lartësia shkëmbore e Kalasë, zgjatimi i së cilës futet midis Përroit të Zerzebilit, Nanzës dhe përroit të Meçites, kodër që mban mbi vete lagjet Pazari i Vjetër e Pllakë. Mbi përroin që ndan dy Dunavatet është Ura e Lekës. Ka edhe një urë tjetër më lart, që ndan e bashkon dy Dunavatet.

E dëgjuar është Ura e Zerzebilit, e përjetësuar edhe në këngën popullore gjirokastrite për “Hanushe, bilë e Bakirit”. Çfarë do të thotë Zerzebil? Ka ekzistuar dikush me këtë emër, apo fjala ka lidhje me zerzevulin, që i thonë ngatërrestarit a shejtanit? Kënga nuk sqaron nëse vrasësi i Hanushesë ishte njeri i familjes apo një person i fanatizuar skajshëm. Sot ura mban të njëjtin emër, por brigjet e udha nuk ngjajnë fare me të dikurshmet. Ura ishte e ngushtë dhe kalonte nëpër shtuf. Tani ajo është një urë e fuqishme prej guri, e gjerë, me bloqe gurësh në rrjeta teli, mure mbajtës e beton, më të trashë se ato të kalasë, për të penguar shkarjen e shembjen e dherave. Marie Ura është një personazh i prozës së Kadaresë (“Ura me tri harqe”), personazh me një mbiemër natyral. Ndoshta e mori emrin nga gruaja që u flijua dhe pastaj emërtimi mbeti e i kaloi farefisit e qytetit. (Afër klubit të Gjuetarëve ka qenë dyqani i një gjirokastriti me mbiemrin Ura).

Afër kazermave, në xhade, gjejmë Urën e Tankeve. Ura të rralla në luginë: Ura e Subashit, Ura e Erindit, Ura e Kordhocës, Urat e Derviçanit (Një e vjetër dhe një e re mbi lumin Drino dhe tjetra mbi lumthin e Mallukasë), Ura e Xhajt në Sofratikë, Ura e Glinës, Ura e Suhës, Ura e Marisë e Labovës së Kryqit, disa ura të vogla në krahinën e Zagorisë e ndonjë tjetër në Dropullin e Sipërm.

Një këngë popullore nga krahina e Kardhiqit – rrethi i Gjirokastrës, shpreh dëshirën fisnike:

Dua të ndërtoj një urë,

Të shkojnë turq e kaurrë…

Urat e lashta lidhen me traditën e murrosjes së njeriut. Ky zakon barbar haset në disa vepra të shkrimtarit (“Ura me tri harqe”, “Breznia e Hankonatëve”) traditë e rit që kanë lidhje me bestytnitë, flijimin dhe pabesinë.

Ballkani plot ura të gurta. Përpara gjysëm shekulli romani “Ura mbi Drinë”, i kroatit Ivo Andriç, u nderua me Çmimin Nobel për Letërsinë. Në krijimtarinë e I. Kadaresë ura ngrihet si simbol i moskomunikimit, i rreziqeve që vinë nga ana tjetër e saj (“Ura me tri harqe”).

Përveç nocionit e simbolit kështjellë, urë, përrua, një ndikim i veçantë të arkitekturës gjirokastrite lidhet me të fshehtën, misteriozen. Mjedisi urbanistik, secila ndërtesë, injektonte ndjesinë e të fshehtave të frikshme e të pakëndshme, si fantazma e gogolë, që ndryhen në ndërgjegje dhe kujtesë ashtu si njeriu e jeta brenda banesës tip kulle, një trysni që kultivon instiktin si mjet vetëmbrojtje. Kjo bashkëzanon me idenë e fshehtësisë së botës njerëzore, të natyrës së mbyllur. Kjo mbyllje ndikoi edhe në karakteret e njerëzve. Babai fjalëpak, nëna e heshtur. Ismaili ishte tip i mbyllur, Shahini ishte tip më i gjallë, por përsëri i qetë; secili kishte botën e vet, punët e veta dhe secili zgjodhi rrugën e shkollës e të jetës pa i diktuar njeri – tjetrit.

Gjirokastra ngjante e mbyllur, por nuk ishte plotësisht e tillë. Sundonte një kureshtje e jashtëzakonshme për të mësuar ç’ndodhte në botë, prapa maleve, përtej pragut. Gjirokastra u bë krejt e mbyllur pasi u prenë lidhjet me Europën e Amerikën dhe me shtetet fqinje.

Në rrethin e Gjirokastrës në vitet 1970 mbiu dhe u zbatua në krahinën malore të Pogonit, imponuar prej partiakëve lokalë, nisma kundër pakove e çeqeve nga jashtë, nismë e masë që goditi së pari minorirarët grekë, dhe gjithë sa kishin njerëz të mërguar që përpara Çlirimit ose të arratisur më pas. U ndërpre apo u ndalua korrespondenca me persona jashtë kufirit, që ishin kryesisht të mërguar ose të afërm të familjes.

Pjesë e politikës vetizoluese ishte gjasme nisma nga baza kundër shikimit të stacioneve të huaja televizive, me kërkesë edhe heqjen e antenave. Në krahinën malore të Pogonit mbiu dhe u zbatua ,e imponuar nga aparatçikët lokalë dhe veglat servile krahinore, nisma për tufëzimin e bagëtive, që e patën peshqesh shqiptarët anembanë vendit, një shpronësim i maskuar ky, që ua thau çanakun fshatarëve.

Këto praktika dhe detyrime gjenin terren të favorshëm në kuadrin e propagandës kundër ndikimeve dhe shfaqjeve të huaja, me prirje për ndëshkim ndaj të mosbindurve dhe me nëntekst politik akuzues për shtetin fqinj, Greqinë. Pak kohë më përpara nismës së tufëzimit një minoritar grek në një fshat buzë kufirit u dënua me katër vite burg, sepse shau bukkerin ku theu këmbën lopa e tij.

Në Gjirokastër rrallë përdorej fjala xham, por shpesh e zakonisht përdorej fjala qelq: “qelqja me verë”, “qelqja e dritares”. Kjo fjalë ka tejpashmëri me tepër se fjala xham, por ka edhe më tepër brishtësi. Shkrimtari ka synuar të bëjë të tejpashme muret e banesave dhe paretet e shpirtit të banorit të saj, duke nisur nga vetja.

Shumë trishtim e monotoni, por brenda atmosferës së zymtë e tragjike nuk mungojnë elementi komik dhe e qeshura. Elementet groteske dhe personazhet komike si mishërime letrare-artistike janë në një farë mënyre rrënoja të dukurive komike, të një madhështie fantazmagorike të hamendësuar të simboleve dhe ekzistencës së tyre.

Ndoshta ndikuar edhe nga pyka e mjeshtrit ndërtues, tek shkrimtari i ri u shfaq prirja për të qenë sfidant.

Mënyra e zgjidhjes së konflikteve mbart mendësinë provinciale dhe patriarkale të mjedisit: babai vret djalin që shkoi në shtëpinë publike të pushtuesve italianë dhe jo prostitutën e huaj. Nusen e Hankonatëve e mbytin me juk, si ndëshkim për shkeljen e normave morale. Aqifi vret vajzën e vet për të mbrojtur nderin patriarkal. Veprimet e vendimet e tyre dhe sjellja e një vargu personazhesh provinciale janë pasojë e një morali gjithsesi anadollak e fanatizmit të importuar.

Koloneli Z., Kako Pino, partizani që vret xhaxhanë, nusja e Hankonatëve, Vajza e Aqifit, doktor Gurametoja i “Darkës.”, viktima e kanunit tek “Prilli i thyer” e një varg personazhe të tjera janë doza vdekje nga mjedisi i dhënë, nga tragjizmi që vulosi përfundimisht psikozën njerëzore dhe krijuese të autorit, injektuar së pari nga mjedisi gjirokastrit.

***

Pas “Princesha Argjiro” (1958) vjen romani “Qyteti pa reklama”, i shkruar në Moskë më 1959, ku qyteti N. nuk është tjetër veç ai i Gjirokastrës. Disa pjesë të tij u botuan në “Gazeta e Rinisë” menjëherë pas mbarimit të studimeve e kthimit në Shqipëri  (1960). Pasoi “Qyteti i Jugut” (1967) dhe pastaj “Kronikë në gur” – 1968, novela “Aeroplani i madh”, poemat “Gurgdhendësi” e “ Në muzeun e Armëve”, “Ëndërrimet” e ripunuar dhe, pas shumë vjetësh, novela “Βreznia e Hankonatëve”, deri edhe tek novela “Dosja H.”, që i kushtohet eposit poetik të kreshnikëve shqiptarë dhe mjedisit verior, gjejmë atmosferën dhe tipa nga qytetit jugor i vendlindjes.

Nga njera vepër në tjetrën vijnë anë të reja të mjedisit gjirokastrit, rimerret dhe zhvillohet problematika që ofroi mjedisi tipik gjirokastrit, që, me shtëpitë e larta e aristokratike, sfidonte cilësimin “provincial”. Këtu gjejmë aftësinë e autorit për të krijuar atmosferën dhe psikozën përkatëse, të njëmendët, aftësinë për të skicuar tipa si një koleksionist i apasionuar, përshkrime origjinale e të panjohura deri atëherë të peisazhit të aksidentuar gjirokastrit. Interesant është imazhi i natës (“Qyteti pa reklama”) kur errësira i kthen shtëpitë e mbivëna e të ndriçuara, në “grataçiele” që dita i zbulonte me vërtetësi zhgënjyese. Νjë imazh magjik dhe surrealist.

Kompleksi arkitekturor – skulpturor gjirokastrit i diktoi autorit aftësinë e relievimit, të nxjerrjes në spikamë të gjërave, duke nisur prej peizazhit e kurorëzuarthi me depërtimin në thelbin e jetës sociale dhe në psikologjinë provinciale në veçanti. Paraqitja me vërtetësi e mënyrës si funksiononte familja dhe mjedisi provincial, deri tek motive të tëra që ai i zhvilloi më pas, përbëjnë diçka të re në paraqitjen e konservatorizmit, pas Migjenit, pa harruar prozën e shkurtër të E. Koliqit.

Duke u rritur, davaritej mjegulla e kaltër e naivitetit dhe shtohej zhgënjimi, pakënaqësia, forcohej dëshira për t’i shpëtuar çarkut të gurtë, mospajtimi me mjedisin arrin caqet e një konflikti të hapur. Në kuadrin e ashpërsisë së jetës një fëmijë e adoleshent naiv e pastaj rebel, është krijesa më normale.

Më pas naiviteti mbetet më tepër si një gjurmë e pafajësisë fëminore dhe si prizëm e mënyrë e kamufluar dhe “dinake” për të fshikulluar e goditur burimin e moskënaqësisë dhe ndrydhjes. Por, po ta shikosh më hollë, në vështrimet dhe zhbirimet e fëmijës ka edhe një farë djallëzie. Sado që nëna e këshilloi të mos shikohej në pasqyra në orë të caktuara të ditës e sidomos natën, ai bëri të kundërtën: nuk la skutë e gjë të ndaluar pa kërkuar e hetuar, deri në sakrilegj. Vërtet ishte fëmijë i urtë e si një rreth i brendashkruar një katrori, por në vetëdijen e tij, pa e kuptuar, kultivohej ashpërsia.

Në kujtimet e veta Helena Kadare (Gusho) thotë se dashuria qe e rrethonte në familje e bëri të sertë Ismailin. Edhe shkrimtari pohon me mirënjohje se fëmijëria e tij ishte e mirë. Mendoj se “thartimin” e shkaktoi jo ky trajtim i ngrohtë e përkujdesje, por mungesa e ngrohtësisë së mjedisit tjetër, shartuar mbi ndijshmërinë e fëmijës në rritje.

Shkrimtari, me romanin e tij të parë “Qyteti pa reklama” (1959) vjen si një sfidant dhe heretik i vërtetë, (botuar pjesërisht me titullin “Ditë kafenesh”, më 1962). Autori nuk e pranon atë realitet, haraçin që njeriu është i detyruar t’i paguajë provincializmit. Personazhi kryesor, Gjoni, ardhur nga një mjedis tjetër, parathotë atë që shkriumtari i ri e parandjeu përpara se të kthehej në Shqipëri. Kryeqytetasi caktohet mësues gjimnazi në provincë. Një vit e ca më pas dashakëqinj e mediokër realë donin ta kthenin në qytetin provincial Ismailin e ri. Por fatmirësisht, ai transferim nuk ndodhi.

Mësojmë se shkrimtari i ri e kundërshtoi emërimin në Gjirokastër dhe dy herë kërkoi një bursë për në Insitutin “Gorki” të Moskës. Këmbëngulja ishte vendimtare për drejtimin që mori jeta e tij në vazhdim. (Atëherë në Ministrinë e Arsimit, me bursat për studim jashtë shtetit, merrej Javer Malo, nga Delvina, më pas gazetar dhe ambasador në Paris).

Vendimtar ishte edhe kundërshtimi i dytë, për të mos shkuar në Gjirokastër. Dhe i sapoardhur nga B.S., shkrimtari i ri nisi punë pranë LSHA, redaktor letrar e gazetar në gazetën “Drita”, që sapo nisi të botohej në Tiranë, me kryeredaktor gjirokastritin Dalan Shapllo. Një punësim me fat dhe i merituar, mjaft më i mirë krahasuar me provincën, mësuesinë ose një nëpunësi në administratën provinciale.

Pas romanit të parë, shkruar në Moskë, vijuan një varg krijimesh të cilat dëshmuan se jo vetëm nuk e kishte harruar Gjirokastrën, por përkundrazi, ajo ishte nxitje dhe arsenal temash e personazhezh në fushën e prozës. Dhe temë e parapëlqyer për të mbeti dyluftimi me provincializmin.

Në prozën e tij të gjatë, por edhe që në vargjet e hershme, autori i ka shpallur luftë citadelës së provincializmit. Antivlera si, injoranca, mendjengushtësia, thashethemet, intriga, ligësia, hakmarrja, bestytnitë, etj. në mjedisin e dhënë janë vepruese. E keqja është shumëtrajtëshe dhe formëndryshuese si Proteu mitologjik.

Kam përshtypjen se tek romani “Qyteti pa reklama”, në episodin e marrëdhënieve erotike të mësuesit me nxënësen gjimnaziste dhe aventurën me motrën e saj studente, autori është ndikuar nga filmat neorealistë italianë, deri diku edhe nga filmi sovjetik “Shtegtojnë krillat”. Dhe amoraliteti liberalist gjen fushë veprimi në skutat e konservatorizmit. Sepse ekstremet puqen.

Duke jetuar poezinë popullore dhe duke e përqasur me mjediset që e lindën, I. Kadare thekson se: “Dashuri donte të thoshte konflikt, konflikt me shoqërinë, me familjen, me zakonet, me pronën, me gjithçka” (“Autobiografia e popullit në vargje”, f.71). Dhe citon vargjet e njohura:

Nga muri do ngjitem,

ta di se do vritem,

me plumb të goditem,

me thikë të pritem.

Kujt më tepër se Gjirokastrës i shkojnë për shtat këto vargje?

Diku më tej ai flet për adulte dhe shkelje të besnikërisë bashkëshortore, të cilat ishin pjesë e dramës së dashurive të ndaluara dhe orvajtjes për të gëzuar jetën, për ta shijuar ndryshe atë.

Shkrimtari i ri u ngrit atëhere kundër traditave të ngurta morale, i cilëson ato anakronike në epokën e progresit teknik dhe të vajtjes së njeriut në hënë. U çjerr maskën konservatorëve, dhe sikur don ta zhvirgjërojë qytetin që nuk hapet, fanatikëve që e mbajnë virgjërinë “si flamur të kuq”. Ai e përbuz fodullëkun patriarkal “S’ ka gjë se s’ ke bukë,/Jemi derë e parë”.

Aq më pak shkrimtarit nuk i shkoi ndërmend t’ i ngrejë qytetit një kult nisur nga fakti se është vendlindja e udhëheqësit shqiptar Enver Hoxha, ose vatër e traditave atdhetare dhe arsimore. Autori nuk pranon ta zbusë në mënyrë sentimentale qëndrimin e vet kritik e fshikullimin ndaj vendlindjes. Shkrimtari, që i ri, tregohet i ashpër me qytetin dhe vizaton një Gjirokastër ndryshe nga ç’e paraqisnin ose ishin mësuar ta shikonin shumica. E ky qëndrim kritik e mospajtues nuk është mosmirënjohje e mungesë dashurie. Një nga arsyet pse autori i ra ndesh metodës ideologjike – estetike të Socrealizmit, midis të tjerave, është realiteti i vendlindjes, që e përjetoi në fëmijëri dhe rini. Qysh atëhere ai nuk mund të dëshmonte ndryshe, veçse me një realizëm të ashpër dhe zhveshës, që nuk i pranonte fasadën dhe kamuflimet.

Shkrimtari është kritik dhe denoncues pa kompromis, sepse këtë ia diktoi ndërgjegja e tij dhe përvoja deri në rininë e parë. Më e fortë dhe e ndërgjegjshme u bë kjo prirje, kur ai njohu botën përtej qytetit e kufinjve, erërat që frynin dhe rrymat që lëvrinin në art dhe në politikën botërore. Kuptimplot është fakti që romanin e tij të parë, “Qyteti pa reklama”, e shkroi pikërisht në punishten sovjetike, që kishte për detyrë të përgatiste shkrimtarë të metodës doktrinare të realizmit socialist.

E gjithë vepra e shkrimtarit dëshmon raportet vështira dhe të ndërlikuara shpirtërore me vendlindjen, për njerëzit që e rrethonin, duke nisur nga vatra familjare.

Në Tiranë, shkrimtari ishte një kryeqytetas i njohur për prirjen ndaj së resë. Lexuesit prisnin ç’gjë rë re do të sillte që krijimet e veta, nga   kërkesa për çlirimin e dashursië, deri tek “broduejsit” ekstravagantë. Prirja ndaj së resë në jetën shoqërore u bë pjesë e novatorizmit të tij në poezi e mandej në prozë. Provinciali i djeshëm nxiste prirjet liberalizuese dhe të menduarit ndryshe, tek brezi i ri dhe opinioni shqiptar përgjithësisht.

Në galerinë e personazheve nga mjedisi gjirokastrit do të gjejmë njerëzit e afërm e të dashur, por edhe karrieristin, nëpunësin mehmur, sarafin, fajdexhiun, xhambazin, kumarxhiun, perversin, pederastin e hermafroditin, konservatorin e fanatikun, por edhe figura simpatike si shpikësi Dino Çiço dhe artiljeri plak Avdo Babaramo.

Të bën përshtypje dendësia e dramatikes e tragjikes në realitetin e rrokur e pasqyruar. Romani është në thelb kronikë dhimbjesh. Mjafton të kujtojmë, krahas bombardimeve vrastare të avionëve të huaj, vajzën që nuk e gëzoi dashurinë, Kako Pinon, që shkonte të stoliste nuset edhe në ditë bombardimesh dhe që gjermanët e pushkatuan pse kujtuan që veglat e thjeshta dhe telat që shërbenin për stolisjen e nuseve, qenkeshin për vënie minash!

Është interesant pohimi i shkrimtarit se ideja për romanin “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” i erdhi larg atdheut, me pikënisje një tregim për hapjen e një shtëpie publike dhe konfliktin që pasoi. Në subjektin e romanit, për shkak të prostitutës italiane, vdesin tre njerëz: dy pjesëtarë të një familje: djali, babai dhe vetë prostitututa.

Në një shkrim pas botimit të këtij romani, kritiku letrar Kudret Velça sugjeronte që të vritej prostituta dhe jo djali që shkoi me të në strofkën e molepsur. Me këtë rast, mund të debatohet rreth qëndrimit të shkrimtarit ndaj moralit patriarkal. Edhe autori do ta dëshironte një qëndrim tjetër, por ishte mendësia provinciale ajo që vendosi. Më e mira e të mirave do të ishte që asnjë ushtri e huaj të mos shkelte vendin, asnjë ushtri e huaj, tok me armët, të mos sillte sëmundjet e mbiquajtura të civilizimit.

Galeria e personazheve tragjikë i jep tonin veprës së shkrimtarit përsa i përket Gjirokastrës, por edhe më gjerë: Roksana, vajza e Aqif Kashahut, vajza e plakës Nicë, Kako Pinua etj, pa harruar fillimet, me Argjironë dhe vazhdimin me Murrash Zenebishën.

Siç del, shumica e personazheve tragjike janë gra, sepse mbi to koha e tregonte më zhveshur mizorinë e vet. Dashuria ishte e ndaluar për femrën, e paragjykuar. Ajo shikohej e ndëshkohej si krim moral. Qëndrimi i ashpër dhe i egër ndaj saj është treguesi më bindës për mungesën e dashurisë njerëzore në tërësi.

Po të besojmë se autori e ribotoi pa asnjë ndryshim romanin e tij të parë e të hershëm “Qyteti pa reklama”, mund të themi se atje janë disa nga idetë themelore që e shoqëruan një jetë lidhur me jetën shoqërore, fushën e artit, madje edhe të politikës. P.sh., ideja e falsifikimit të historisë, e karrierizmit dhe përfitimeve të paskrupullta, e ngushtimit të lirive qytetare, kanë diçka sinoptike dhe profetike në romanin që është i pari në kohë si krijimtari, i moshës djaloshare. Këtu, ndonëse autori ka përshtypjen e një lirie të përgjithshme, episodi i përsëritjes së filmit nga e para për shkak të ardhjes me vonesë të nënkryetarit të Κomitetit Ekzekutiv me të shoqen, është një parathënie për frymën   prepotente dhe të diktatit që pasoi në realitetin shqiptar. Gjithashtu, goditja e tipave që duan të përfitojnë pa patur realisht merita është diçka që erdhi duke u forcuar. Këtu, qysh herët, shfaqen grotesku, komizmi dhe mllefi, që e shoqëruan krijimtarinë e tij. Tek novela “Ditë kafenesh” (1963) ai përsëri i drejtoi shigjetat kundër provincializmit dhe frymës anadollake. Mjaft i goditur është formulimi i të riut që thotë se gjithë ditën njerëzit flasin për gjëra të tjera, shajnë prapambetjen që la Turqia, por në mbrëmje përfundojnë në kafene. “Një mjegullnajë dyshimi e mbështjell tregimin “Ditë kafenesh”, ashtu siç e mbështillte dhe gjithë Shqipërinë komuniste në tërësinë e vet”. Personazhe – hije, të njohur si anëtarë të shërbimit sekret, sepse janë të veshur me kostume, në vend të kominosheve që vesh klasa punëtore, vërtiten përreth kafeneve që frekuentohen nga dy të rinjtë” (“Ditë kafenesh”, Botimet Onufri, 2005, f. 17).

Psikoza misteri, syri ourellian që përgjon gjithçka, pasione dhe mllefe të ndrydhura ose që shpërthejnë si papritur, bejtexhinj pa vlerë dhe metoda zyrtare letrare – ideologjike që kërkon të imponohet.

Në çdo hap e lëvizje fëmija dhe i riu ishin nën trysninë e autoriteteve: autoriteti patriarkal i prindit, autoriteti i mësuesit skolastik e pedant, autoriteti i burokratit dhe pushtetarit, autoriteti (i përkohshëm) i pushtuesit, autoriteti i kështjellës mesjetare e të tjera.

Subjektet kanë një dendësi imformacioni dhe larmi episodesh. Aty ku gjithçka ngjan e amulltë, vijnë lajme për një aventurë a pësim, një vetëvrasje, mbytje në lumë, lajthitje deri në çmenduri, rrëmbim erotik, prangosje, humbje pasurie a gjyqi; diçka që ndryshon a përmbys status-cquo-në dhe dukjen gënjyese. Këto elemente prishin edhe monotoninë e mundshme të artit rrëfimtar të prozës.

E folura me nënkuptime ose evazive ishte mënyrë për të maskuar mospajtimin me drejtimin ku ecte shoqëria, mënyrë që autori e përdori edhe në trajtimin ballor të temave politike, aktualitetit shqiptar deri vonë. Dhe nuk mund të dallosh se ku mbaron tallja me bejtexhiun që vargëzon artikujt e gazetës, nga ironia për propagandën zyrtare të kohës, që shprehet në faqet e saj.

“Prirja për të mos i marrë gjërat shumë seriozisht dhe për të atakuar e çshenjtëruar idhujt, duke përfshirë ata të politikës zyrtare, spikat dukshëm që herët: te ‘Përbindëshi’ përmendej Marksi, por në kontekst surrealist: trojanët e llahtarisur, duke ikur natën e masakrës, mbanin në duar bustin e tij”. (Helena Kadare, “Κohë e pamjaftueshme”, Botimet Onufri, 2011, f. 172).

Që në krijimet e para, me prirjen ndaj paradoksales dhe atmosferës mistike, zuri fill maniera krijuese në prozë e I. Kadaresë, manierë që u shtri në shumicën e librave, pra, edhe atyre që nuk marrin shkas nga mjediset e vendlindjes.

Qyteti duroi tërmetet, urinë, dimrat e rëndë, epidemitë, pushtimet e pësimet e ndryshme, regjimet e rrëgjimet, dhe mbeti ashtu, kryeneç e i paepur, me vetëdijen e themeleve rrënjuar në tabanin shkëmbor, me një lloj fodullëku të fshehtë apo të hapur, që sfidonte kohërat, pushtetet, pushtuesit, fatkeqësitë e rënda dhe thoshte “Ja ku jam”. Të ngjashme me ulje – ngritjet e historisë ulje – ngritjet udhëve që ngjiteshin e zbrisnin përpjetë. Kush eci në ato rrugë, vështirë të pengohej e të rrëzohej në udhët e drejta.

Gjuha e gjallë e një populli është lënda bazë, pa të cilën një shkrimtar nuk mund të ngjizë veprat. Në mjedisin gjirokastrit autori mësoi së pari tharmin, efektin dhe ekonominë e fjalës, njohu ritmet e këngëve, të hapave, të dukurive jetësore e të ngjarjeve dhe në një farë mënyre i bëri edhe ritme të poezisë dhe prozës së vet.

Këtu ai mësoi humorin e hidhur dhe atë qesëndi me të cilën shoqëron tipat komikë, problematikën reale, edhe të periudhës “nën udhëheqjen e partisë” (“Pallati i ëndrrave”, “Gjakftohtësia”, “Piramida” etj).

Νë mjediset gjirokastrite ai qëmtoi pasurinë gjuhësore, shprehjet karakteristike dhe, më pas, duke kapërcyer ngushtësinë krahinore, përfshiu në arsenalin e vet mjaft fjalë nga trevat dhe areali gjuhësor verior, nga Kosova e mbarë bota shqiptare, duke krijuar edhe një varg fjalësh sipas natyrës së fjalëformimit të shqipes.

U duk se me stilin disi ekstravagant të përmbledhjes poetike “Shekulli im” (1961) autori sikur u shkëput nga tradita. Por më pas, sidomos me vëllimin poetik “Koha”, ai u afrua më dukshëm me frymën dhe anën formale karakteristike të poezisë popullore e të traditës, drejt një modeli njëherësh klasik dhe bashkëkohor.

Brezi i ri i këngës popullore gjirokastrite gjeti tek I. Kadareja vargjet e tij të hershme për qytetit   dhe i shtriu ato në ison e tij:

Kur fryn fllad e kur fryn erë,

Rrëzës së Malit të Gjerë…etj.

Po ashtu, nga grupi lab këndohet poezia e I. Kadaresë për Gjergj Kastriotin, me dy emra, por që “e kish të vetme Shqipërinë”, “me dy emra – një flamur”. Në këtë rast e ndonjë tjetër artisti popullor e ka parë me vend të shtojë edhe vargje të reja në frymën e poezisë së autorit.   Dhe në vazhdim doli kënga tjetër për të, që thotë “gjallë me dy zemra./vdekur me dy varre”.

Para disa vitesh nga grupi polifonik i Tepelenës dëgjova të këndohen vargjet e I.Kadaresë për Ali Pashanë dhe Vasiliqinë.

Një këngë tjetër, krahas Vasiliqisë i vendos Aliut te koka edhe “Hanko nënën” dhe thotë se është “Jashtë me dy varre,/brenda pa një varr”. Është populli që tani i shkon pas poetit dhe ndikohet në vargjëzim e konceptim nga vargjet e tij. Është rivendosur dialogu dhe mirëkuptimi. Janë mënjanuar paragjykime etike dhe estetike. Të hysh në këngën e popullit ka qenë dhe është nder, kur hyn si personazh dhe kur këndohen prej tij vargjet e tua. Të jesh në ison e brezave, që futën në këngë edhe “Fjalët e qiririt” të Naim Frashërit e “Vaje” të A. Z. Çajupit. Mbase me vonesë, por i gjetën perlat e u dhanë shkëlqim në këngë.

Këngërimi i vargjeve të I. Kadaresë nuk bëhet thjesht për shkak të famës, por edhe se mjaft poezi të tij janë shestuar brenda modeleve folklorike. Në to ka gjetje artistike dhe mesazhe që ia vlen të qëmtohen e të këndohen. Edhe pjesa tjetër e poezive, shumica, e kanë të brendshme frymën e poezisë popullore shqiptare dhe polifoninë. Se edhe në prozën e tij historia vjen si iso e thellë. Se në tërësinë e vet gjuha artistike e “intelektualistit” I. Kadare është një modelim plastik origjinal i gjuhës së popullit. Ajo ka shprehimësinë, ngarkesat emocionale, aromën karakteristike të saj, edhe vështruar në kuadrin e ngushtë lokal. Kjo anë, megjithë qasjet e ndryshme nëpër kohë, mbetet diçka konstante në praktikën krijuese të autorit. Dhe lehtësia me të cilën vargëzon p.sh. tek “Breznia e Hankonatëve”:

Roksan’ e shkreta Roksanë,

të mbytën me ca jorganë!…

Ose, për nevoja parodizimi (“Se mos marrësh vajzë bjonde,/Se ato janë vagabonde!”) dëshmon pikërisht të pëfituarit dhe ushtruarit e përhershëm nga ky mjedis e stil poetik. Por edhe në prozë ky tharm i jep shije të këndshme gjuhës së autorit, kur flet për të ziun Selfo, që kërrente vjersha, apo kur luftëtari naiv flet nga pozicioni i vet: “Pa eja, o gjerman, ta bëjmë një çikë atë luftën!”, (Ismail Kadare, “Nëntori i një kryeqyteti”).

Sajime të tilla gjejmë edhe në romanin “Darka e gabuar”, me improvizimet e poetit popullor Vehip Qorri, që vargëzonte kundrejt një shpërblimi modest. “Vehip Qorri qysh nga shekulli i kaluar, kur s’ kishte gazetë, nxirrte bejte. Kishte qenë përherë i verbër, siç tregonte emri, por ndonëse nuk e kishte parë kurrë botën, bejtet i bënte të sakta, plot emra njerëzish, rrugë e data”. (Ismail Kadare, “Darka e gabuar”, f. 82-83). Stili folklorik formalist nuk bën pjesë në arsenalin e tij krijues përdoret për të përqeshur vargëzuesit pa talent. Autori ka një aftësi të rrallë për të vjershëruar në atë stil e frymë, në shërbim të ngjyrimeve të mjedisit dhe karakterizimit të personazheve.

Optika e shkrimtarit mbi folklorin është e veçantë jo vetëm në mjetet artistike dhe emocionet nxjerrë prej tij, por edhe për domethëniet e reja, variacione ose jo të motiveve folklorike. Dikur, në hapat e para, afër atij stili ishin disa krijime që merrnin shkas nga mjedisi ku u rrit. E tillë ishte balada “Xhuraja”, ku poeti i ri i qëndroi besnik subjektit, frymës dhe prozodisë së folklorit të Jugut. Më pas, krahas shtrirjes në vise të larmishme e të largëta, shikojmë të evoluojë koncepti dhe mënyrat e mbështetjes në folklorin poetik popullor, në elementet etnografikë etj.

Tri herë opinga rrahu tokën

sikur kërkoi leje prej saj.

Këmba sinjale i çon tokës

dhe toka qiellit i jep lajm.

Vallja shqiptare nuk interpretohet, nuk luhet, por shpallet, thotë autori. Vallet burrërore shqiptare janë “bubullima me opinga” dhe xhufkat e kuqe mbi opinga janë zjarre të vegjël të pashuar…

Dua të besoj se këto mbresa dhe përjetime autori i përftoi në sheshin e kalasë së lashtë, në ditët e Festivaleve të bujshme Folklorike që u zhvilluan në të, e që autori i ndoqi me interesim të veçantë. Dhe në librin – esse “Autobiografia e popullit në vargje”, ze vend të spikatur folklori i trevave jugore dhe i Gjirokastrës. Veçojmë këtu lidhjen që i bën ai poezisë me krushqit – si blerimi që vesh malin, me lëvizjen e ushtrisë në faqen e malit tek “Makbethi” i Shekspirit.

Në studimin e tij të gjatë për folklorin ndriçohet rituali i dasmës, dasma si një ngjarje e spikatur në jetën shpirtërore shqiptare, del kulti i nuses si mishërim i bukurisë ideale, vlerësim fisnik i njerëzores, kundërvënie ndaj së rëndomtës e shëmtisë. Dasma gjirokastrite, me nusen që vjen mbi kalë, është një spektakël i paharrueshëm. Dhe paskëtaj, drama që luhej pas dyerve të mbyllura e nën diktatin patriarkal.

Shkrimtari në vështrimet e tij teorike ka sjellë motive e vargje nga folklori i zonës, midis të cilave një grua në skami që pi cigare, përjashtim për kohën. Kurse në repertorin e sotëm të grupeve popullore, pasuruar dukshëm me krijime të reja, por edhe riaktivizim motivesh të vjetra “të ndaluara”, ka hyrë p.sh. edhe kënga për gjermankën e bukur, për të cilën “dy vëllezër seç u vranë”.

***

Në shënimet e udhëtimit, përpara mëse tre shekuj e gjysëm, Evliya Çelebia përmend vjershëtorë gjirokastritë si: Buqajiu, Figaniu, Naleshi, Sukuriu e Figariu, midis të cilëve Naleshin e quan të pashoq. Ka patur edhe gra me emër si vjershëtore, që mbaheshin mend deri një shekull më parë. Me cilin alfabet shkruanin dhe cilat ishin shijet e tyre? Si i këndonin sevdasë, brengave të ashikut, dëshirave të tyre e të gjirokastritit? Α ishin vjershat e tyre e të mëpasmëve në një nivel me ato të bejtexhinjve si: Nezim Frakulla, Muhamet Kyçyku e Zenel Bastari, që i përmend historia e letërsisë? Gjithsesi, humbja e krijimeve ose niveli i ulët i tyre nuk përjashtojnë praninë e poetëve të mëdhenj të Lindjes si: Xhelaledin Rumiu, Firdusiu, Saadiu, Omar Khajami. Qarkullonte libri “Rubairat”, i Omer Khajamit, përkthyer nga Fan. S. Noli (që mua ma dha Fatri Sinani dhe e lexova në fillim të Gjimnazit).

Kohët kanë mbuluar me pluhur edhe autorë të talentuar, janë zhdukur mjaft libra fetarë e shkencorë. Kultura arabe pushoi së ndikuari, duke lënë si kujtim emrat Firdes, Omar, Xhelal.

Ndikuar nga Saadiu e të tjerë, në traditën e bejtexhinjve gjirokastritë nuk mungoi kritika sociale, fshikullimi i veseve, dhe një prirje për këshilla morale e filozofim, ndonëse i cekët. Edhe sot midis gjirokastritëve vazhdon tradita e ngacimit me vargje humoristike, hidh e prit, e cila trazonte ujërat e ndenjura dhe ishte pjesë e kulturës së dialogut të përditshëm.

***

Nga Gjirokastra nis mirëfilli “Pashallëku” letrar i Ismail Kadaresë. Gjirokastra është, ndoshta, oda më e hijshme, më mbresëlënëse e ngrehinës së tij letrare. Nuk ka autor shqiptar që të ketë shkruar kaq shumë për vendlindjen, t’i jetë drejtuar asaj në çdo moshë me kaq përkushtim sa I. Kadareja Gjirokastrës. Nuk ka autor tjetër shqiptar që të ketë shpalosur një afresk aq të gjerë atdhetar në letërsi e njëherësh të jetë aq “lokalist” sa I. Kadareja (në brendësi jolokalist). Dhe nuk ka autor tjetër shqiptar të kohës që të ketë pasqyruar një gamë aq të larmishme emocionesh të nënvetëdijes sa I. Kadareja.

Në krijime të ndryshme të tij për vendlindjen lexuesi merr edhe një shije për anën etnografike e zakonore të mjedisit gjirokastrit. Këto krijime autori i ka skalitur me daltën e skulptorit dhe i ka përsosur me pasionin e argjendarit. Nuk ka autor tjetër që, nga një mjedis gjithsesi konservator si Gjirokastra, të sjellë diçka të re në letërsi.

Novelën “Breznia e Hankonatëve”, botuar më 1977, mund ta quajmë edhe saga gjirokastrite. (Këtë e kam shkruar në gazetë përpara Helenës). Është kjo një kronikë letrare shumaktëshe, që përfshin historinë gati dyshekullore të një familje gjirokastrite, me jetën e brendshme, kodin moral e zakonor, mënyrën e administrimit të ekonomisë dhe të fateve njerëzore. Në të shkrihen në një haluçinacioni me analizën balzakiane, tipikja provinciale me përjashtimin (pronari i shtëpisë së nëmur kishte ardhur dikur nga një vend i huaj dhe ishte ai që kishte lëvizur natën gurin e sinorit), dokumenti me thashethemen.

Metoda e mbytjes së femrës me juk, në subjektin tronditës letrar, e së “gjorës Roksanë”, është e njohur, si dhe mbytja në pus e vajzës që turpëron familjen, nga njerëzit e familjes ose vrasës profesionistë të paguar prej saj. Diku është edhe Pusi i Zonjës, nga një grua që ndoshta është mbytur me dashje, pse nuk kishte rrugëdalje ose pse donte të mbetej edhe më pas zonjë. Asgjë nuk është e sajuar dhe e pabesueshme në dëshmitë rrëqethëse letrare të shkrimtarit.

Martesat brenda fiseve të mëdha, në gjiri, për të ruajtur pasurinë, mos-hapje si mjet mosasimilimi, në familjet e mëdha Zekate, Angonatë e ndonjë tjetër.

Zakoni që propozimin kërkesë për martesë e bënte pala e vajzës dhe jo e djalit. (“Zoti Halit, kërkojmë dorën e Mail Beut, për vajzën tonë Nergjize! – Nuk keni mirësinë?! Ua paçim borxh. Na bëni të mejtojmë se nuk janë pa vënd të thënmet se të parët tuaj kanë qenë kaurrë!”. Ismaili: “Unë dashuroj Margaritën dhe atë do marr!”. Ose Suzanën…).

Ti, djalë që rri në shkallë,

pse më rri menduar?

Nëneja që të ka djalë,

s’ të le pa martuar.

(Këto vargje të një kënge popullore, strofën motamo, që e gjejmë edhe në rrethin e Përmetit, poeti e futi në një nga vjershat e tij në vëllimin “Koha”, 1976).

Por një ditë kundër dashurisë u ngritën “ungjill, kanun e fe” (poema e ripunuar “Ëndërrimet”) duke i shkaktuar një dramë të re.

Gjirokastriti është i përmbajtur, madje, ngjan pak i thatë, por në folklorin e qytetit e zonës gjejmë përjetime lirike që flasin për ndjenja të holla e delikate. Në qytetin në dukje asketik banorët kishin dëshirë për ta gëzuar jetën, deri edhe mollën e ndaluar.

Nga folklori tradicional gjirokastrit po sjell vargjet:

Shtrirë në gji të nënesë,

sumbullat kullonin djersë.

Unë i ziu kur të pashë,

u bëra gati të vdes.

Dëshira sensuale dhe seksuale fokusohet tek syri i personazhit fëmijë, që shikon përmes çatisë Margaritën tek zhvishet e lahet në mes të dhomës   të shtëpisë së saj. Sensualiteti erotik u bë një nga pikat e forta të shkrimtarit për mjediset e tipat që pasqyroi, derisa fitoi edhe vetë famën e një feministi.

Po të hetohet me kujdes, del se Gjirokastrës nuk i mungon poezia lirike. Përmend vargjet:

Qante vasha për bilbilë,

për një palo zok,

që këndonte aqe mirë

sa s’e duron’ dot,

vargje këto që i pëlqenin shumë poetit dhe studjuesit Muzafer Xhaxhi, një ndër lëvruesit dhe ashikët e lirikës erotike shqiptare.

Midis vargjeve që i pëlqejnë dhe autorit, përmendim:

O trandafilja në qelqe,

pa ngreu, se sado fjete!

Qelqi dhe kristali hynë në poezinë e Kadaresë si elemente që shprehin brishtësinë, tejpashmërinë dhe rrëzëllitjen.

Në mjedisin gjirokastrit, nga jeta por edhe nga baladat popullore, shkrimtari përvetësoi idenë mitike të jetës e vdekjes si dy anë të një medalje, si Konstandini e Dhoqina (Doruntina) që ecin tok mbi të njëjtin kalë. Këtë realizëm të ashpër i diktuan edhe mjedise të tjera shqiptare, ku veprojnë norma si ato që formulon e dikton Kanuni i maleve: Dasma shqiptare duhet të bëhej edhe në rastet kur në shtëpi ka vdekje. Nga njëra derë hyn nusja dhe nga dera tjetër del i vdekuri. Kështu edhe në jetën e qytetit të jugut, lindja e një fëmije shoqërohej ose paraprihej nga vdekja e një banori.

Mund të themi se në Gjirokastër shkrimtari mësoi çmimin e jetës, të jetës e të gjakut, të vuajtjes e të gëzimit.

Nga vepra në vepër vëzhgimet e tij nga mjedisi gjirokastrit janë bërë më të mprehta. “Kur për herë të parë Kadareja ua shpërndau miqve të tij dorëshkrimin e librit “Qyteti pa reklama”, ata mbetën të shtangur nga mprehtësia e tij penetruese e jashtëzakonshme…” (Eric Faye, parathënie e romanit, Botimet Onufri, 2005, f. 9).

“Qyteti pa reklama”, “Ditë kafenesh” – pjesë e shkëputur nga ky roman, “Qyteti i Jugut”, “Kronikë në gur”, “Breznia e Hankonatëve”, ”Koha e shkrimeve”, “Koha e parasë”, “Breznia e Hankonatëve” janë një ansambël i ngritur nëpër vite, me subjekte por edhe personazhe që fqinjërojnë, madje edhe që kalojnë nga një libër në tjetrin.

Shkrimtari, sado larg, i ruajti e, mund të themi, i forcoi lidhjet shpirtërore me vendlindjen. Nuk i harroi shtëpinë ku lindi dhe u rrit, nuk harroi muzikën e shiut mbi llamarinën pranë dritares dhe zjarrin e gjirmës, ku gjallonin shkëndija prometeike…

I ftuar për një ligjëratë mbi letërsinë në një Instutut të famshëm amerikan, gjatë periudhës së botimit dhe publikimit atje të novelës “Ditë kafenesh”, bash mu në Nju Jork, në Ananndale on Hudson – ai shkroi një tjetër vepër për vendlindjen, posaçërisht për njerëzit më të afërm e të dashur, “Çështjet e marrëzisë”. (Romani u botua në Paris nga fundi i shtatorit 2005).

Tregimi i gjatë “Koha e parasë”, që pasqyron përsëri fëmijërinë në vendlindje, u shkrua në hapësirën kohore dhe gjeografike Tiranë – Paris, 1996 1997.

Romani “Darka e gabuar” u shkrua në linjën Durrës – Paris, në tryezë, por një pjesë ndoshta edhe në ajër…

Edhe duke qëndruar anës detit, tek Mali i Robit, shkrimtari, pa e kuptuar, bëhet rob i vendlindjes…

Shtëpia ku lindi dhe kaloi fëmijërinë dhe adoleshencën, ndërtesa dhe oborri, ishin pjesë e pandarë e një trualli dhe bote, “që ishte si një membranë e gjallë dhe që zinte nuk di   ç’të miliardën pjesë të planetit tokësor, në ndërgjegjen time rëndonte si një kontinent”. (Ismail Kadare, “Ftesë në studio”, Tiranë 1989, f.145).

Nuk e dimë nëse, pas largimit të saj, në ditët e paka të rikthimit, Kadareja shkroi diçka për Gjirokastrën pikërisht në Gjirokastër. Ndoshta thjesht ka shënuar diçka në një copë letër, ka hedhur disa rreshta në një fletë dhe shumë ka shkruar e regjistruar në mendjen e vet. Gjithsesi, këto ardhje kanë qenë oksigjen për kujtesën dhe frymëzimin e tij.

Janë të rralla periudhat kur shkrimtari nuk i është kthyer vendlindjes. Ka shkruar në çdo moshë, në disa mjedise, edhe jashtë shtetit, larg, matanë oqeanit. Ka menduar për të edhe në avion, që mund të kishte drejtim të kundërt me vendlindjen. Ndoshta, në momente të vështira, ajo i është gjendur në krah si objekt pasqyrimi dhe ndihmë për kolaudimin e shënjestrës ose ndarjen me të kaluarën.

Krijimet e I. Kadaresë që lidhen me vendlindjen ose pasqyrojnë ngjarje e dukuri të saj, përbëjnë një ansambël të tërë. Përvoja dhe mbresat prej saj janë të shumta dhe e ngacmuan vazhdimisht. Informacioni, sidomos për ngjarjet e së kaluarës është i dendur. Në më pak se tre faqe bashkë e në vazhdimësi, në funksion të teatrit të LANÇ (novela “Qyteti i Jugut”) përmenden pothuajse gjithë lagjet e Gjirokastrës me emrat e dikurshëm: Gjobek, Meçite, Palorto, Varosh, Cfakë, Pazar i Vjetër (në botimin e vitit 2.000 kjo lagje quhet Tregu i vjetër), Pasha Kaurr, Manalat, Çetemel, Lagja e Gropës (ndryshe: E evgjitëve, më pas: Lagja Punëtore), Lagja Dunavat i Poshtëm. Nga libri në libër toponimet e lagjeve përsëriten dhe dalin të reja si: Shtatë Kronjëret, Bregu i Teqesë, Vasiliko, Zalli (që nuk ishte lagje), Grehoti, ku ishin kazermat. Nuk besoj se i ka shpëtuar emri i lagjes Hazmurat, kurse emrat e rinj si “Lagja 18 Shtatori” e “11 Janari” nuk përmenden, sepse kanë lindur vonë. Përtej këtyre, në libra dhe shkrime të ndryshme të tij gjejmë Labërinë, Tepelenën, Lunxhërinë, Këlcyrën, Dropullin, deri dhe Janinën, me koloritin dhe hollësi karakteristike.