GJAKU I DËSHMORËVE TË FUSHËBARDHËS NË RRËNJËT ARBËRORE
Prof. Asoc. Dr. Zaho GOLEMI
Toka iliro-arbërore e trashëguar nga shqiptarët brez pas brezi ka qenë e lakmuar gjatë gjithë historisë. Pushtues të lashtë e të rinj e deri në dy luftrat Botërore, dhe më tej kërkonin nënshtrimin me zjarr e hekur të shqiptarëve. Kundërvënia ndaj çdo pushtuesi ka qenë e ashpër dhe e drejtë përpallë shpatës, topave, pushkëve, jataganëve, vetëm sepse e donin lirinë. Liria ka qenë sinonim i shqiptarëve për shekuj me radhë. Por nga ana tjetër liria është larë me gjak nëpër breza, sepse fjala “liri” për shqiptarët ka një kuptim shumë të madh.
Historia e lirisë ecën në rrugën e gjakut të dëshmorëve të kombit. Dëshmorët ishin ata që në kthesat e mëdha historike, ishin të gatshëm të falin gjakun për lirisë. Edhe kur kalojnë vite, dekada e shekuj kujtimi për dëshmorët mbetet i freskët në kujtesën historike të kombit. Prandaj ata mbeten në memorial lirie të brezave. Liria ndërtohet me jetë njerëzore, me gjak, me dëshmorë, me heronj. Dëshmorët janë nderi dhe krenaria e popullit, janë ndërgjegjja më sublime e vetëdija e lartësuar në piedestalin e vetëflijimit. Ata vaditin pemën e lirisë me sakrificën më sublime, gjakun e derdhur për atdhe.
Kujtimi i brezave është gjeja me e vogël që mund të bëjnë ata për të rënët, për ata që janë sot në përmendore e lapidarë. Çdo komb i civilizuar dëshmorët i shikon si vlerën më të çmuar, dëshmi, lavdi e krenari, që nderohen nga të gjithë. Bota u kushton vëmendje të veçantë, jo vetëm me lapidarë, monumente, buste, pllaka, libra, monografi, publikime pafund, emra rrugësh e sheshesh, shkolla e institucione me emra dëshmorësh me shkronja të arta. Nuk ka krahinë e trevë shqiptare që nuk ka dhjetra e qindra dëshmorë shekujve që shkuan.
Labëria bën dallim të veçantë, sepse shpesh e kanë quajtur “barometër të atdhetarisë”. Krahina e Kardhiqit fshat më fshat po të hulumtosh në historikët e tyre meriton plotësisht përjetësinë e lavdishme të së shkuarës. Fushëbardha është një fshat krenar dhe shëmbëlltirë e mençurisë dhe historiplote, që nuk i kurseu bijtë për lirinë.
Nga një përllogaritje në 165 vjet vëzhgojmë të shkuarën historike të dëshmorëve të saj në hulumtime në libra, në arkiva, në këngë, në memoriale, në trashëgiminë e pasur gojore. Kohët historike i flasin njera tjetrës dhe përcjellin jehonën kohrave. Në këtë 75 vjetor është rasti për nderim e homazh për 51 të rënët në betejat e historisë në më shumë se një shekull e gjysëm, nga të cilët 26 dëshmorë fushëbardhas kanë status “Dëshmorë i Atdheut” për periudhën (1854-2019), ndërkohë që 25 të rënë për truallin shqiptar, plotësojnë kriteret ligjore për t’u shpallur “Dëshmor”.
Dëshmimtarët e gojëdhënës që “arkivin lëvizës” e marrin gjithmonë me vete jetojnë deri në një shekull. Por emri, bëmat dhe trimëritë e luftëtarëve nëpër breza nuk shuhen kurrë. Kështu kemi analizuar gjithë luftrat dhe evidentuar të rënët e Fushëbardhës në fushëbetejat e një shekulli dhe shtatë dekadash. Nga 46 të rënë vetëm 26 kanë vendime juridike ndërkohë që Fushëbardha i ka “dekretuar” në kujtesën popullore të brezave.
Mosekzistenca e shtetit ka bërë që kujtesa mos të depërtojë natyrshëm në të dhëna ekzakte për dëshmorët, betejat, të rënët, gjakun e humbur dhe sakrificën e pamatshme popullore. Shekulli XX, pothuaj ka të rregjistruar mirë të dhënat, edhe me ndonjë mangësi për shkaqe nga më komplekset.
Evidentimi i figurave me kontributit patriotik, mëmëdhetar është me rëndësi primare, për të zbuluar nga harresa e mjegulluar të figurave potente në historinë e një populli, për trimat që guxuan e shkruan epope lavdie në shekuj, qi i dhanë popullit identitet dhe krenari, që pasuruan personalitetin shqiptar, traditën historike, që e bënë historinë të ndritur në planin kombëtar e ndërkombëtar, për ata që meritojnë të hapen “sepetet” e arta të historisë dhe këngëve të popullit, për ata kryengritës, luftëtarë, mëmëdhetarë, kapedanë që në shekuj derdhën gjakun për truallin arbëror, për lirinë e shqiptarëve, për ata shpirtëra protestues e “rebelë”, që mbetën madhështorë në kujtesën e kombit dhe që kanë vend të përhershëm në panteonin e burrave të kombit.
Kujtimi i brezave shkon më 1828 deri 1947, kur me mijëra lebër në kuadrin e kryengritjeve antiosmane luftonin në disa drejtime me disa armiq. Luftrat e ashpra vijuan në shekuj e dekada më 1852-1854, në 1878-1881 e deri në pavarësi më 1912. Në fushëbetejë më 1854 në Janinë ranë Bajo Kazo dhe Habip Xhuvani.
Në luftën për mbrotjen e trojeve shqiptare në Mal të Zi më 1852, ranë për truallin arbëror bashkë me kryekomandantin e çetave të Labërisë Zenel Gjoleka dhe disa dëshmorë fushëbardhas, ku sipas gojëdhënës ku nga rreth 2000 veta që kanë qenë pjesëmarrës në formacionet luftarake që shkuan nga Labëria 800 ranë shehit dhe 1200 vetë u rikthyen në vatrat e tyre. Në luftën e Palavlisë, në Bradhomë të Rrëzomës dhënë jetën 4 dëshmorë fushëbardhas Sadik Memushi, Skëndo Xhuvani, Myrteza Sulli e Musa Robi.
Populli i përjetoi në këngë trimëritë: “Kush u hodh proto i pari,/ Sadik Memush bajraktari,/ topçitë me top ia dhanë,/flaka i mori fustanë,/fora e bëri jataganë,/për vatanë o të vdekur, o të gjallë,/ Skëndua me Myrtezanë,/Musa Robi derdhi gjakë..”. Në luftën e Lëkurësit 12.2.1878 deri më 23.2.1878 ranë për mbrojtjen e trojeve nga Zhulati që përfshinte fshatrat nga Zhulati, Fushëbardha e deri në Lëkurës pati rreth 90 të vrarë, nga gjithë çetat 46 të vrarë nga Baltëza, 10 dëshmorë nga Fushëbardha: Hair Idriz Stefani, Idriz Ymer Alidhima, Sali Sabri Isufi, Kasëm Xhafer Gjoni, Osman Jaho Deçka, Shahin Muhamet Veliu, Abedin Balil Muho, Seit Selman Dobro, Shahin Shaban Memo e Mato Hasan Asllani.
Prandaj dhe kënga përcillat në breza: “Flet Mehmeti me Rakipë, nga Luvadhi në Delvinë,/Fushëbardhasit arrinë,/në betejë u vranë, u grinë,/jetën e dhanë për Shqipërinë.. Në luftën për mbrojtjen e Janinës në Vilajetin e Janinës më 1913 në luftimet e Grebenesë dhe në Bezhan ranë dëshmorë fushëbardhasit: Rustem Shalari, Muho Cama, Resul Peçi, Islam Kondi.
Ndërsa në luftën antiandarte më 20-25 qershor 1914 ranë Halil Huto Sullo, Dalip Braho Kondi, Halil Vesel Nora, Rizal Hasan Muho, Sejdi Dule Baho, Surja Hasan Tefa, Cenko Belul Onjea, Mete Xhike Jonuzi, Haxhi Zeman Muxhai (nga Zhulati), luftuan bashkë në Skërficë me 120 luftëtarë, nga të cilët emri dëshmorëve ngeli në memorial lirie. Betejat nuk rreshtën dhe në Luftën e Vlorës më 1920-tën e sidomos gjatë Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare në vitet 1939-1944, ku e vaditën me gjak lirinë e Shqipërisë, ku vetëm nga Fushëbardha ranë Karafil Vehip Bello, Sami Sejdi Golemi, Tahir Reis Xhuvani, Alem Zano Shehu, Latife Veli Nora, Zjadin Shemsho Çarçani, Kutbi Çelo Gjeçi, Nishat Duro Kondi, Xhezo Demir Proda, Cirok Osman Cama, Gazi Islam Kondi, Baxhul Duro Nora, Destan Musa Nora, Tajar Shemsi Proda, Mato Serjan Mato.
Në vitet e demokracisë 1997 dhe 2002 kanë rënë dëshmorë Haseni Sulo Kusho e Sali Xhevair Shehu, që i përkasin periudhës së ’97-tës për shqiptarët si dhe rënies në krye të detyrës në vitin 2002, në Shqipëri. Mosha e të rënëve dëshmorë është relativisht e re. Mosha mesatare e dëshmorëve të rënë në përleshje me andartët ka qenë 28 vjeç. Ndërsa mosha mesatare e dëshmorëve të Fushëbardhës të rënë gjatë LANÇ-it ka qenë 25 vjeç. Janë të përjetësuar në memorialë dhe lapidarë vetëm 15 dëshmorët e LANÇ-it dhe 9 dëshmorët e rënë në Qafë të Skërficës më 25.6.1914, shtatë fushëbardhas, një golëmas dhe një zhulatas.
Ndërkohë që është planifikuar që të ngrihet një lapidar përkujtimor për pesë dëshmorë të rënë në rrethinat e Senicën dhe që janë dy dëshmorë nga Fushëbardha, një nga Zhulati, një nga Golemi, një nga Progonati. Shumë të të rënë të tjerë për Atdhe, edhe pse ruhen në memorien e brezave, në libra e botime, në dokumente arkivore e muzeale nuk kanë as memorial dhe as dokumentacion juridik që të vërtetojë titullin “Dëshmor i Atdheut”. Fakt është se miratimi i Ligjit të ri nr. 109/2018, datë 20.12.2018 “Statusi i Dëshmorit të Atdheut”, është një dritare e hapur për të mundësuar shpalljen me titullin e lartë “Dëshmor”, për gjithë të rënët e Shqipërisë, përfshi edhe fshatin Fushëbardhë, Krahinën e Kardhiqit e Labërinë, për mbrojtjen e truallit arbëror. Shqiptarët ndër popujt më të hershëm të Ballkanit.
Asnjë nga kombet e gadishullit nuk kanë dhënë kaq shumë dëshmorë sa shqiptarët aq sa me të drejtë thuhet se: “Popullin shqiptar dëshmorët e kanë bërë komb. Është djegur e zhuritur dhe përsëri është ringritur. Prandaj gjaku i të rënëve gjithmonë thërret: Nderimi për të rënët është nderim për kombin të djeshmen dhe të ardhmen e tij. Filozofi i shquar francez Hyppolyte thoshte: “Ne jetojmë në sajë të burrave të mëdhenj dëshmorë dhe atyre u jemi mirënjohës. Në fakt ne administrojmë të mëdhenjtë e vdekur”.
TABELA ME DËSHMORËT E FUSHËBARDHËS, QË KANË RËNË NË DY SHEKUJT E FUNDIT (me dhe pa vendime juridike të titullit “Dëshmor i Atdheut”)
|
Nr |
Emër Atësi Mbiemër |
Viti i lindjes (ose rreth viteve) | Vendlindja (që do të përfshijë edhe zonat përreth Piks, Hon, Fushëvërri | Viti i rënies
(edhe data e muaji kur dihen |
Vendi i
Rënies (mundësisht ekzakt) |
Formacioni luftarak ku ka bërë pjesë në momentin e rënies | Nr. & dt. Vendimit për shpalljen“Dëshmor i Atdheu” | Personi, institucioni, organizata që ka përg dokumentacionin |
| 1 | Bajo Kazo | 1820 | Fushëbardhë | 1854 | Bezhan/ Janinë | Redif i çetës F/B/Kardhiq | Sipas Muzeut F/B.Gjirokastër | SHKA “F/B” |
| 2 | Habip Xhuvani | 1824 | Fushëbardhë | 1854 | Bezhan/
Janinë |
Redif i çetës F/B/Kardhiq | Sipas Muzeut F/B.Gjirokastër | SHKA “F/B” |
| 3 | Sadik Memushi | 1830 | Fushëbardhë | 1878 | Palavli | Çeta e F/B | Sipas Muzeut F/B.Gjirokastër | SHKA “F/B” |
| 4 | Skëndo Xhuvani | 1850 | Fushëbardhë | 1878 | Palavli | Çeta e F/B | Sipas Muzeut F/B.Gjirokastër | SHKA “F/B” |
| 5 | Myrteza Sulli | 1843 | Fushëbardhë | 1878 | Palavli | Çeta e F/B | Sipas Muzeut F/B.Gjirokastër | SHKA “F/B” |
| 6 | Musa Robi | 1858 | Fushëbardhë | 1878 | Palavli | Çeta e F/B | Sipas Muzeut F/B.Gjirokastër | SHKA “F/B” |
| 7 | Idriz Ymer Alidhima | 1830 | Fushëbardhë | 1878 | Lëkurës | Çeta e F/B | Sipas Muzeut F/B.Gjirokastër | SHKA “F/B” |
| 8 | Hair Idriz Stefani | 1840 | Fushëbardhë | 1878 | Lëkurës | Çeta e F/B | Sipas Muzeut F/B.Gjirokastër | SHKA “F/B” |
| 9 | Sali Sabri Isufi | 1850 | Fushëbardhë | 1878 | Lëkurës | Çeta e F/B | Sipas Muzeut F/B.Gjirokastër | SHKA “F/B” |
| 10 | Kasëm Xhafer Gjoni | 1845 | Fushëbardhë | 1878 | Lëkurës | Çeta e F/B | Sipas Muzeut F/B.Gjirokastër | SHKA “F/B” |
| 11 | Osman Jaho Deçka, | 1848 | Fushëbardhë | 1878 | Lëkurës | Çeta e F/B | Sipas Muzeut F/B.Gjirokastër | SHKA “F/B” |
| 12 | Shahin Muhamet Veliu | 1858 | Fushëbardhë | 1878 | Lëkurës | Çeta e F/B | Sipas Muzeut F/B.Gjirokastër | SHKA “F/B” |
| 13 | Abedin Balil Muho | 1855 | Fushëbardhë | 1878 | Lëkurës | Çeta e F/B | Sipas Muzeut F/B.Gjirokastër | SHKA “F/B” |
| 14 | Seit Selman Dobro | 1850 | Fushëbardhë | 1878 | Lëkurës | Çeta e F/B | Sipas Muzeut F/B.Gjirokastër | SHKA “F/B” |
| 15 | Shahin Shaban Memo | 1848 | Fushëbardhë | 1878 | Lëkurës | Çeta e F/B | Sipas Muzeut F/B.Gjirokastër | SHKA “F/B” |
| 16 | Mato Hasan Asllani | 1858 | Fushëbardhë | 1878 | Lëkurës | Çeta e F/B | Sipas Muzeut F/B.Gjirokastër | SHKA “F/B” |
| 17 | Rustem Shalari | 1873 | Fushëbardhë | 3.3. 1913 | Janinë, Grebene | Çeta e Labërisë | Sipas Muzeut F/B.Gjirokastër | SHKA “F/B” |
| 18 | Muho Cama | 1873 | Fushëbardhë | 3.3. 1913 | Janinë, Grebene | Çeta e Labërisë | Sipas Muzeut F/B.Gjirokastër | SHKA “F/B” |
| 19 | Resul Peçi | 1878 | Fushëbardhë | 7.3. 1913 | Janinë
Bezhan |
Çeta e Labërisë | Sipas Muzeut F/B.Gjirokastër | SHKA “F/B” |
| 20 | Islam Zyber Kondi | 1878 | Fushëbardhë | 7.3. 1913 | Janinë, Bezhan | Çeta e Labërisë | Sipas Muzeut F/B.Gjirokastër | SHKA “F/B” |
| 21 | Halil Huto Sullo | 1864 | Fushëbardhë | 25.6. 1914 | Qafa e Skërficës | Çeta e F/B | Vendim n162 dt. 30.11.1979 | Arif Kazo Resul Bedo |
| 22 | Dalip Braho Kondi | 1892 | Fushëbardhë | 25.6. 1914 | Qafa e Skërficës | Çeta e F/B | Vendim n162 dt. 30.11.1979 | Arif Kazo Resul Bedo |
| 23 | Halil Vesel Nora | 1886 | Fushëbardhë | 25.6. 1914 | Qafa e Skërficës | Çeta e F/B | Vendim n162 dt. 30.11.1979 | Arif Kazo Resul Bedo |
| 24 | Rizal Hasan Muho | 1889 | Fushëbardhë | 25.6. 1914 | Qafa e Skërficës | Çeta e F/B | Vendim n162 dt. 30.11.1979 | Arif Kazo Resul Bedo |
| 25 | Sejdi Dule Baho | 1889 | Fushëbardhë | 25.6. 1914 | Qafa e Skërficës | Çeta e F/B | Vendim n162 dt. 30.11.1979 | Arif Kazo Resul Bedo |
| 26 | Surja Hasan Tefa | 1887 | Fushëbardhë | 25.6. 1914 | Qafa e Skërficës | Çeta e F/B | Vendim n162 dt. 30.11.1979 | Arif Kazo Resul Bedo |
| 27 | Cenko Belul Onjea | 1892 | Fushëbardhë | 25.6. 1914 | Qafa e Skërficës | Çeta e F/B | Vendim n702 dt. 22.12.2015 | Zaho Golemi
SHKA “F/B” |
| 28 | Mete Xhike Jonuzi | 1887 | Golem | 25.6. 1914 | Qafa e Skërficës | Çeta e F/B | Vendim n162 dt. 30.11.1979 | Arif Kazo Resul Bedo |
| 29 | Haxhi Zeman Muxhai | 1883 | Zhulat | 25.6. 1914 | Qafa e Skërficës | Çeta e F/B | Vendim n162 dt. 30.11.1979 | Arif Kazo Resul Bedo |
| 30 | Hekuran Cama | 1912 | Fushëbardhë | mars 1941 | Fushëbardhë Bombard italo-greke | Njësiti gueril F/b | Pa Vendim Muzeu F/Bar | Fero Golemi Resul Bedo |
| 31 | Çeno Maçi | 1819 | Fushëbardhë | mars 1941 | Fushëbardhë Bombard italo-greke | Njësiti gueril F/b | Pa Vendim Muzeu F/Bar | Fero Golemi Resul Bedo |
| 32 | Jupe Baho | 1819 | Fushëbardhë | mars 1941 | Fushëbardhë Bombard italo-greke | Njësiti gueril F/b | Pa Vendim Muzeu F/Bar | Fero Golemi Resul Bedo |
| 33 | Pronjo Nora | 1818 | Fushëbardhë | mars 1941 | Fushëbardhë Bombard italo-greke | Njësiti gueril F/b | Pa Vendim Muzeu F/Bar | Fero Golemi Resul Bedo |
| 34 | Fadil Hair Shalari | 1833 | Fushëbardhë | mars 1941 | Fushëbardhë Bombard italo-greke | Njësiti gueril F/b | Pa Vendim Muzeu F/Bar | Fero Golemi Resul Bedo |
| 35 | Karafil Vehip Bello | 1900 | Fushëbardhë | 2.2. 1944 | Senicë. Qafa e Ujkut | Batalioni territorial | Vendim nr 65 dt. 2.10.1971 | Resul Bedo Zeqo Cama |
| 36 | Sami Sejdi Golemi | 1907 | Fushëbardhë | 14.3. 1944 | Senicë, pranë kishës | Grupimi i Rinisë.ZIOp | Vendim nr 65 dt. 2.10.1971 | Resul Bedo Zeqo Cama |
| 37 | Alem Zano Shehu | 2.6. 1910 | Fushëbardhë | 25.5. 1944 | Borsh/Sarandë | BrVIS | Vendim nr 65 dt. 2.10.1971 | Resul Bedo Zeqo Cama |
| 38 | Tahir Reis Xhuvani | 1920 | Fushëbardhë | 25.5. 1944 | FterëBorsh
Sarandë |
BrVIS | Vendim nr 65 dt. 2.10.1971 | Resul Bedo Zeqo Cama |
| 39 | Latife Veli Nora | 1929 | Fushëbardhë | 20.3. 1945 | Suhagorë Bosnjë Jug | BrVIS, bat5p | Vendim nr 65 dt. 2.10.1971 | Resul Bedo Zeqo Cama |
| 40 | Zjadin Shemsho Çarçani | 1923 | Fushëbardhë | 5.6. 1944 | Zhej/ Zagori | Bat terito; korier SHP | Vendim nr 65 dt. 2.10.1971 | Resul Bedo Zeqo Cama |
| 41 | Kutbi Çelo Gjeçi | 2.12. 1926 | Fushëbardhë | 25.7. 1944 | Dukaj Tepelenë | BrVIS | Vendim nr 65 dt. 2.10.1971 | Resul Bedo Zeqo Cama |
| 42 | Nishat Dullah (Duro) Kondi | 1913 | Fushëbardhë | 1945 | Hoçisht Korçë | Komandant batal. Korçë | Vendim nr 65 dt. 2.10.1971 | Resul Bedo Zeqo Cama |
| 43 | Xhezo Demir Proda | 1926 | Fushëbardhë | 10.9. 1944 | Labinot Elbasan | BrVIS | Vendim nr 65 dt. 2.10.1971 | Resul Bedo Zeqo Cama |
| 44 | Cirok Osman Cama | 1919 | Fushëbardhë | 1944 | Tatzat-Borsh | BrXIIS Qafëlavani | Vendim nr 65 dt. 2.10.1971 | Resul Bedo
Zeqo Cama |
| 45 | Gazi Islam Kondi | 1908 | Fushëbardhë | 15.1. 1943 | Vlorë | Çeta “Çerçiz Topulli” F/B | Vendim nr 44 dt. 30.12.2004 | Resul Bedo Zeqo Cama |
| 46 | Baxhul Duro Nora | 13.1. 1919 | Fushëbardhë | 11.6. 1946 | Mali i Bardhë?Burrel | Forcat e ndjekjes | Vendim nr 65 dt. 2.10.1971 | Resul Bedo Zeqo Cama |
| 47 | Destan Musa Nora | 24.3. 1895 | Fushëbardhë | 23.11.
1950 |
Piks/Fushëbardhë | Bt/ FVVP Fushëbardhë | Vendim nr 65 dt. 2.10.1971 | Resul Bedo Zeqo Cama |
| 48 | Tajar Shemsi Proda | 1924 | Fushëbardhë | 20.3. 1945 | Prizren/ Geghysen/ Tropojë | BrVS | Vendim n 127 dt. 30.5.1985 | Zaho Golemi
Trifon Golemi |
| 49 | Mato Serjan Mato | 20.11.1919 | Fushëbardhë | 17.4. 1946 | Fushëbardhë (Hon) | BrXIIS | Vendim nr 769 dt. 2.4.2019 | Zaho Golemi
Nexhip Onjea |
| 50 | Haseni Sulo Kusho | 24.1. 1961 | Fushëbardhë | 25.5. 1997 | Valare Gjirokastër | Dega Usht Gjirokastër | Vendim nr 13 dt. 29.10.1999 | Divizioni “Labëria “ Gjirokastër |
| 51 | Sali Xhevair Shehu | 27.2. 1951 | Fushëbardhë | 18.7. 2002 | Jorgucat Gjirokastër | Komisariati Pol.Gjirokast | Vendim nr 56 dt. 17.6.2005 | Komisariati Pol.Gjirokastër |