144-vjetori i dëbimit të shqiptarëve të Nishit e Sanxhakut

144-vjetori i dëbimit të shqiptarëve të Nishit e Sanxhakut në vitet 1877-1878 dhe qëndresa e tyre. Dibranët në ndihmë të tyre.

Nga Sakip Cami

Perandoria Osmane pas luftës Ruso–Turke dhe humbjes në këtë luftë, humbi territore të  gjëra  bazuar në vendimet e Kongresit të Berlinit. Mbretëria  Serbe nxitoi të dëbojë shqiptarët e Nishit dhe t’i aneksonte  këto territore. Popullsia shqiptare u shpërngul me forcë nga trojet e veta dhe u vendos kryesisht në Kosovë.

Edhe  Mali i Zi, në kuadrin e luftës  me Perandorisë Osmane (1876-1878), një pjesë të  madhe të  popullatës shqiptare që banonte në Sanxhakun e Shkodrës e shpënguli me forcë. Gjatë luftës malazeze-osmane pati rezistencë të fortë ndaj forcave malazeze në Podgoricë dhe Shpuzë, gjë që u pasua me largimin e popullsisë shqiptare dhe sllavo-myslimane, të cilat u zhvendosën në Shkodër.

Në prag të konfliktit mes Serbisë dhe Perandorisë Osmane (1876-1878), popullsia shqiptare e Sanxhakut të Nishit ishte kompakte dhe kryesisht rurale. Ajo bashkëjetonte në këtë zonë me popullsinë turke (një pjesë e së ciles ishte me origjinë shqiptare) dhe serbët. Gjatë kohës së luftës, popullata shqiptare në varësi të zonës ka reaguar në mënyra të ndryshme ndaj hyrjes së forcave serbe në Sanxhakun e Nishit, duke bërë rezistencë  si dhe duke  ikur drejt maleve përreth dhe në Kosovën që ishte territor osman.

Në ndihmë të shqiptarëve të Nishit dhe Sanxhakut kanë luftuar shumë dibranë, disa prej tyre mbetën dëshmorë. Në vitin 1977 ranë në fushën e betejës  Rrahman Shyti nga Gjurasi, Bajram Ceku nga Topojani, Llan Lezi nga Mazhica, Rrahman Kazani nga Gjurasi dhe shumë të tjerë. (Këto të katër janë shpallur dëshmorë të Atdheut.) Kanga popullore thotë:

Ai Llan Lezi përdredh musteqet

Or Bajram ku i kemi teqet

…………………………………

Po luftojnë dibranët e shkretë

Me e mbajt Nishin për shumë vjet

Sipas një interviste të marrë nga Mendu Dema në vitin 1960, plakut 110 vjeçar Sahit Veliu nga Homeshi, nga kjo nahije (zonë) kanë shkuar në luftën e Nishit 72 malsorë të armatosur, ku 24 prej tyre mbetën dëshmorë. Kur HazisDema (i  ri) ndodhej në luftën e Nishit i vdiq i ati, Rrahmani.

Luftëtarë nga të nandë mallet shkuan në Nish për të mbrojtur shqiptarët e Nishit nga serbët. Bajram Bardulla, vëllai i tij Fejza morën pjesë aktivisht në betejën e Nishit, ku, ndonëse iu vra i vëllai, Sheh Fejza, luftoi si trim kundër serbo-malazezëve.

Bashkëpunëtorët e tij si Isuf Prençi në Reç, Mustaf Mziu në Muhurr, po veçanërisht epika e poezisë popullore e ka përjetësuar figurën e tij:

N`Fushë të Nishit, mu ke ura

Njikshi burrash  paska Dibra burra.

Sulmojnë llogoret pa kësula

Pa kësula e pa jakuce

Bajrami thrret ta mbrojmë kët nuse

Nusja jonë është vatani

Bini burra ktij dushmani.

(Dosja 3, Muzeu i Dibrës).

Bajram Bardulla, nji burrëplak,

Ban luftë me serb në Karadak,

Bajram Bardulla nji trim si zana

Ksi burrash rrallë  le nana…

Në Nish shkuan dhe luftuan shumë luftëtarë mga Luma dhe Kalaja e Dodës. Mbetën të vrarë në luftime Met Doda dhe Bajraktar  Kolgjini. Të tjerë nga Kalaja janë vrarë në Sanxhak. (M.Skeja)

Largimi i popullsisë shqiptare nga këto rajone është bërë në një mënyrë që sot do të karakterizohej si pastrim etnik.