Sulejman Mato: Migjeni, një fenomen i pashpjegueshëm
Milloshi, poeti i madh dhe mendimari e madh qysh në vitet tridhjete modernizoi letërsinë shqipe. Me jetën e tij të shkurtër Migjeni i dha jetëgjatësinë letërsisë shqipe. Do mjaftonin këto gjashtë dekada që unë të kuptoja se poezitë dhe prozat e shkurtra migjeniane, emancipuan lexuesin shqiptar dhe modernizuan letërsinë shqipe.
Lindi në 13 tetor 1019. Kur ishte pesë vjeç i vdes nëna, Sofia Kokoshi. Në moshën 13 vjeç i vdes dhe i ati, Gjergj Nikolla, përfaqësues i kongresit kishtar të Beratit. Një vit më vonë i vdes gjyshja, Stane Millani. Më pas vëllai i tij. Nikolla, dhjetë vjeç më i madh se Migjeni. Jetoi një fëmini me vdekje të njëpasnjëshme. Milloshi erdhi në jetë në një kohë të vështirë luftrash të njëpasnjëshme dhe të një varfërie të pa imagjinueshme. Lindi në një qytet me minare dhe kambanore e me një fat tragjik në shpinë. Janë pikërisht këto rrethana, por edhe shëndet lig. Të gjitha këto rrethana do ta piqnin poetin e madh para kohe, qysh në rininë e tij ai do të hedhte në letër atë lëndë të lartë letrare, filozofike e jetësore, të cilën nuk do të na e jepte askush tjetër nga krijuesit shqiptarë të shekullit që kaloi…
Kujtoj skicën “Legjenda e misrit”, kujtoj malësorin legjendar me këmbët kompas që zbret në qytet për të marrë misër. Sjell ndër mend malësorët e vendit ku ndahej misri dhe… esklamacionin ”Mos e shkel, heu të shytoftë rrfeja, se legjenda e misrit është legjenda e shekullit të njëzet”.
* * *
Migjeni ka qenë dhe mbetet një mit, një shkrimtar i rrallë, një fenomen i jashtëzakonshëm i letërsisë shqipe. Është i vetmi shkrimtar i cili në një moshë të re na ka lënë aq shumë lëndë krijuese, e cila i ngjan uraniumit. Krijimet e tij në poezi dhe në prozë janë ekstrat jete, esencë e mjediseve që ai jetoi. Poezia migjeniane është një letërsi e lirë, e shkruar në vargje të lira, me ide të guximshme për kohën, duke prekur plagët e realitetit bashkëkohor. Migjeni u fut në letërsi si një revolucionar që do të shkatërronte, siç shkruan ai, “paçavrat që zunë myk në tempuj”.
Dalja e “Vargjeve të lira” migjeniane i errësoi të gjitha shkrimtarë bashkëkohas, ndonëse ai vetë nuk jetoi për të përjetuar suksesin e vet.
Isha 18 vjeç kur kam recituar “Baladë qytetse” në një konkursin kombëtare. Kanë kaluar 63 vjet që nga ajo kohë dhe unë e kujtoj akoma:
Mbramë
qiella dhe yjt e vramë
një ngjarje të trishtueshme panë…
Hije… Jo. Por një grua.
me fytyrë të zbehtë edhe e sy të zes
si nata e saj,
me buzë të vyshkuna në vaj
me plagëalgë në gjoks e stolisun
me veshje dhe me shpirt të grisun,
një hije gruaje
një kens ksaj bote, një fantazmë uje
vallzonte valle në rrugë të madhe.
Poezia rridhte si një ujvarë vaji. Një poezi ku përshkruhet me nota dramatike, fati i nja vajze të re, tashmë prostitutë “një kens i ksaj bote, një fantazmë, që vallzonte valle, në rrugë të madhe…”.
Takimi me poezinë e Migjenit do më vinte në dyshim gjithë poezinë e rimuar dhe tematikën baritore të poezisë sonë të atyre viteve. Migjeni nuk vinte nga asnjë shkollë letrare. Ai ishte gjeniu që do të krijonte vetë një shkollë letrare e cila të mëson konceptualiteti e ideve. Migjeni erdhi në jetë si misionar, me misionin për të shpartalluar “paçavrat e kohës”. Erdhi për të përzënë nga panteoni ‘idhujt” që “ishin ulur gasluc në trurin e njerzisë”. Erdhi në një kohë ku nëpër ballkone vareshin “flamuj të një jete të pashpresë”. Erdhi kur notonin në kujtesë minaret dhe kambanoret… Erdhi kur “kafshatë që s’kapërdihej ishte mjerimi”. që lypsat lypnin udhëve dhe prostitutat shisnin nderin për një copë bukë. Migjeni erdhi në mjë kohë kur lypsi i vogël “Nga mëshira e të pamëshirshmëve gjallëronte”.
* * *
Migjenit ia shtonin dhe më tepër dhimbjen e mushkërive shtresat e varfëra, lypsat, prostitutat… murgeshat që i kalonin ditët pranë altarit,
“Mos u lut për mua,
se unë pash më pash dua t’i bie ferrit.’
Kurrë nuk e kam kuptuar se cili qe mësuesi i këtij gjeniu të letrave shqipe. Sigurisht, për një gjeni të rrallë si ai, e vetmja forcë nxitëse, insipiruese dhe shtytëse, ka qenë dashuria për njerëzit e tij dhe për vendin e tij. Poetët e mëdhenj lindin si misionarë për një komb.
Na të birtë e shekullit të ri
filizat e një toke të ritun me lotë
Dy vargje lapidarë të një dimensioni universal.
Në këtë poezi Migjeni shpall misionin për brezin e tij
Jo. Jo. S’i duam humbjet prore
Duam ngadhnjim!
Ngadhnjim ndërgjegje dhe mendimi të lirë…
Duam “te jemi një thumb i ngulur në trut e njerëzisë”
Me hovin tonë e të ndezun peshë
Ndër luftan të reja kemi m’u ndeshë
Dhe për fitore kemi me ra fli…
Migjeni e kuptonte mirë që fitoret kërkonin flijime.
Mjerimi te poezitë e Migjenit zë vendin kryesor. Asnjë poet tjetër botëror nuk e ka dënuar me kaq forcë shoqërinë dhe shtetin, si Migjeni, për pakujdesinë ndaj njerëzve të varfër.
“Poema e mjerimi” mbetet një poemë antologjike për të gjithë poezinë botëroe.
Migjeni është i pari poet shqiptar që përdor me sukses simbolikën në poezi dhe në prozë, te poezitë “Shkëndija”, “Komshijtë” etj.
Gjuha e Migjenin është dialekti muzikor shkodran, një dialekt i cili për shkak të muzikalitetit shijohet shumë. Ka poetë dialektalë që nuk i përtyp dot lexuesi i kohës, ndëkohë që shkodranishtja e Migjenit është një gjuhë poetike dhe muzikale.
Migjeni ka treguar një përkujdesje të veçantë për ta shijuar lexuesi shkodranishten e tij të bukur.
Gjatë këtyre viteve krijimtaria e Migjenit ka qenë objekt studimi në shkolla të mesme dhe në universitete. Janë mbrojtur shumë diploma studentësh me krijimtarinë e Migjenit. Ndër ata që e kanë vlerësuar krijimtarinë e këtij gjeniu, është Kadareja, me studimin “Uragani i ndërprerë’ dhe studimet e krijimtarisë së Migjenit si A. Kallulli, M. Zeqo, B. Islami. etj.
M. Zeqo shkruan: “Nëse do të ekzistonte një histori e konceptualitetit në letërsi do të kuptonim se këto raporte të çuditshme midis shkrimtarëve nuk janë thjesht fantazi as trillime strukturaliste”.
Krijimtaria e Migjenit ishte e paktë, 200-300 faqe, por për krijimtarinë e tij janë shkruar qindra e mijëra faqe dhe sërish nuk është thënë ajo çka përbën esencialen e krijimtarisë së tij. Përveë tematikës unike në letërsinë shqipe është arti i tij, është ajo ndërthurje e vargut të lirë me vargun klasik si dhe larmia e mjeteve shprehëse. Një dimension tjetër për të cilin është folur pak është tematika qytetare. Migjeni është poeti i parë që solli në letërsi problematikën e një qyteti verior, në vitet tridhjetë. Në kohën kur dolën në dritë ”Vargjet e lira” në poezinë shqipe zotëronin tema pastorale, patriotike me elementë të një poezie romantike, me ndikime të forta nga poezia italiane.
Migjeni edhe pse e merr lëndën nga qyteti i tij, Shkodra, ai akuzon politikën e shtetit të asaj kohe si përgjegjëse për varfërinë dhe mungesën e perspektivës. Migjeni nuk ishte as komunist, as socialist, as demokrat as socialdemokrat. Migjeni qëndron mbi zgjidhjet e karakterit social. Ai kërkon të krijohet një balancë midis të pasurve dhe të varfërve, midis shtetit dhe popullit…
Syri i tij vëzhgues është universal. Si shkak të mjerimit dhe të varfërisë së vendit të tij ai nuk vë gishtin mbi një sitem ekonomik, por mbi të gjithë sistemet, kushdo qofshin, kur ato nuk luftojnë varfërinë si nëna e të gjithë të këqijave të jetës shoqërore. Prej varfërisë lind krimi, korrupsioni, prostitucioni, vdekjet dhe degjenerimi gradual i një kombi. Milloshi ishte jo vetëm një poet i madh, por dhe një mendimtar i madh. I shqetësuar për të ardhmen e popullit të vet.
Ishte libri “Krijimtaria e Migjenit” e studjeses leningadase Gertruda Eintrei, e cila më intrigoi për të shkruar këto rradhë, edhe për të treguar se sa larg ka shkuar jehona e poezisë migjeniane dhe sa zemra ka trazuar poezia e tij…
U deshën plot 50 vjet që ky sudim me vlera të vecanta të na e sjellë të shqipëruar mrekullisht, nga rusishtja, përkthyesja e talentuar, Laura Xhaxho. Ishte një dashuri e viteve studenteske apo një përkushtim ndaj krijimtarisë së poetit? Ky përkthim mendoj se është një afirmim i njohjes së thellë të dy gjuhëve, për të na e sjellë në shqip këtë studim me vlerë të një autores ruse, për poetin tonë kombëtar.
Please follow and like us: