Ndue Gjika: Sindromi i armikut në pasqyrën e një libri model

Sapo doli libri, “Genc Leka – vepra”, në kolanën: botimet “Almera”, falë ndihmës së Ministrisë së Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve në bashkëpunim me botuesen Miranda Gjyzeli. Redaktimi,
pajisja me shënime dhe parathënie është bërë nga dr. Sadik Bejko. Mbledhja, gërmimi arkivor e gatitja
për botim nga Bedri Blloshmi.

Pse duhet të ndalemi, të analizojmë e të mendojmë? Se është një punë e mirëfilltë pasqyruese shkencore
e trajtuar mbi kritere akademike. Se është një model në serinë e veprave kushtuar personaliteteve. Se e
lexon me ëndje lexuesi i gjërë, krijuesi, gjuhëtari, etnografi, historiani, biografi e çfardo lëçitës tjetër i jetës
dhe i letrave shqipe, etj. Se… Është edhe vepër kompletuese për Vilson Blloshmin e Genc Lekën, dy figura viktima të sindromit të armikut, simbol i rrufetimit të errësirës komuniste.

Të ndalemi tek ideja, kuptimi i nocionit të përdorur si pasqyrim. Shkrimet apo trajtesat e kësaj teme
që ndeshen në masmedia e më gjerë, kuadrohen në tituj: akuzë, denoncim, tmerr, krime të regjimit komunist, etj. Nuk jemi kundër, janë të vërteta, por janë pjesë të pasqyrimit. Brenda tyre livadhisin sipas ngarkesës emocionale, epitetime, cilësime, përqasje që në thelb kanë subjektivizëm, logjizëm, tendenë,
dhimbje dhe urrejtje njerëzore.
Te ky libër vendin e tyre e zë puna krijuese e shkencore e G. Lekës dhe faktet konkrete të dokumentuara me skrupulozitet. Pasqyrimi që bëhet përmes këtij libri, i ka shinat të gjata e solide: në trenin që lëviz mbi to hipin shumë udhëtarë dhe secili prej tyre zë vendin që ka zgjedhur përmes klasës të biletës që ka prerë në jetën dhe veprimtarinë e periudhës që analizohet me metodat e shkencave përkatëse; dikush për luks, dikush nga halli, dikush nga qëllimi, ligësia; shkurt nga tërësia e rrethanave
njerëzore. Si ky tren shtegtues është libri në fjalë dhe stacion ndalese ka të vërtetën.

Çfarë e bën shkencor?
Bazamenti që përbën themelin e seriozitetit dhe siguron thellësi e kthjelltësi kuptimore janë të dhënat.
Kjo punë mbi pesëmbëdhjetë vjeçare është një histori më vete, por sa për ngacmim, ka patur edhe zyrtarë që Bedri Blloshmin e linin pa mend: “Pse vjen ti, e nuk vjen vetë personi i interesuar?”. Dhe ai, duke frenuar zemratën, ua kthente: “Ngjalleni dhe hiqmani mua këtë litar që më mbyt në fyt!” Ato të dhëna duheshin nxjerrë nga arkivat më të kyçur dhe nga dosjet që pikojnë gjak. Ishin tej mureve që, mjaft zyrtarë, kanë ende në shpirtrat e tyre. Sidoqoftë është vendi të falenderohen të g jithë kontribuesit se, falë tyre, është arritur mundësia maksimale (e mundshme) e të dhënave dhe dokumentacionit
ekzistues. Patjetër që ka shumë krijimtari e punime të tjera që, ose janë të humbura, ose janë eleminuar
për rrethana politike a rreziku që u kanosej mbajtësve të tyre. Puna mbi këtë dokumentacion, organizimi
dhe pasqyrimi i përshtatshëm janë bërë mbi metodologji vërtetë frytdhënëse. Analiza (deduktimi),
standardet logjike dhe gjuhësore janë shkencore jo vetëm për ta ngjitur në nivelin teknik, por synim parësor duket se është dritësimi si plotësues i gjërave dhe rrethanave që nuk i artikulon
drejtpërdrejt lënda dokumentare. Është po ai kriter që ndeshet në librat e kalibrave që trajtojnë filozofë
apo personalitete botrore të së shkuarës davaritur në mjegullat e shpërdorimet e kohrave, duke krijuar
platformën që gradualisht e mbush lexuesi gjatë shqyrtimit individual. Ky është parimi i gjërave cilësore, ku autori e ndan aftësinë e bashkpunimin me lexuesin, pra i heq të drejtën e konceptimit të vetvetes si kapacitet superior, dijetar i të paarritmes, si zotrues i absolutes…

Ai fton lexuesin t’i bëhet bashkudhëtar e bashkëpasqyrues i asaj që shtrohet si objekt i mendjes, zemrës dhe intuitës njerëzore. Kësaj mbarësie i shërben konceptimi origjinal duke e ndarë në seksione. Autorët i emërtojnë krerë, që në thelb mund të ishin secili seksion libër apo libërth më vete, duke
i bërë kursim lexuesit në shpenzime dhe kohe; se, në këtë vepër, janë renditur të gjitha materialet shtjelluese. Kreun e krijimtarisë poetike, doktori i shkencave, Sadik Bejko e ka paraprirë me një studim biografik dhe analitik të disa aspekteve letrare të autorit. Te poezitë, jo vetëm gjenden ato që janë dhënë në librin e parë, “Vilsoni e Genci” të autorit S.Bejko, por aty përfshihen edhe ato që janë prezantuar në libra të autorëve të tjerë, si dhe gjetjet e dorëshkrimeve të mbetura nëpër duar të miqve, apo
dosjet e hetuesisë. Kreu i dytë përfshin punimet etnografike të autorit Genc Leka. Aty detajohen
traditat, doke e përvojë për familjen, martesën dhe mbarshtimin e bagëtisë në Bërzheshtë për periudhën
e shek. XX.
Në kreun gjuhësise autori i ka kushtuar vëmendje fjalëve të rralla e shprehjeve frazeologjike për një zonë më të gjërë studimore, rrethin e Librazhdit. Ja si e përcakton prof. Emil Lafe këtë kontribut: “Duke punuar për të përgatitur për botim, atë pasuri të mrekullueshme që Genci ka mbledhur për dymbëdhjetë
vjet, siç shkruan edhe vetë, nga mendja dhe zemra e njerëzve me të cilët jetoi e punoi, të cilëve u njohu mençurinë e zemërgjerësinë, herë-herë më janë përlotur sytë, kur e përfytyroja para togës së pushkatimit, atë natë të 17 korrikut 1977. Bashkë me Genc Lekën dhe Vilson Blloshmin atë natë ishte vrarë edhe besimi, që na pëlqente t’ia ushqenim vetes, se atdheu ynë po ecte në rrugë të “mbarë”. Në letërkëmbimin e Gencit me Institutin më ka tërhequr vëmendjen, ndër të tjera, këmbëngulja
e A. Kostallarit për të kërkuar sqarime lidhur me fjalën albër dhe gjithashtu shpjegimet e
hollëshme të Gencit lidhur me kuptimet dhe përdorimin e kësaj fjale. Sipas këtyre shpjegimeve,
kuptimet e fjalëve albër, albërishtë u sqaruan më mirë dhe ato u përfshinë për herë të parë në “Fjalorin
e gjuhës së sotme shqipe” (Vepra, fq. 317)”. Vendin e një trajtese politike e plotësojnë pa komente
faksimile dokumentare dhe foto që përbëjnë kreun e fundit. Tani nuk e kemi të vështirë për të
kuptuar sindromin e armikut në fenomenologjinë komuniste. Ekziston ideja, bëhen edhe përpjekje
për ta përforcuar atë, se dhuna, survejimi shkatërrimi psikologjik dhe koherencial i njeriut në periudhën
komuniste kishte legjitimitet. Kjo logjikë, me sa duket, e ka strofullin në shtresat subkoshiente
të trysnuara nga dhuna pushtuese, nga zakonet dhe privimet tona sociale që i kanë diktuar rrethanat e mbijetesës për shekuj e shekuj me radhë. Po a ishte krejtësisht kështu e vërteta: theve ligjet,
rregullat dhe vijën përjetësisht të pa saktësuar (herë jugosllave, sovjetike, kineze, staliniste, enveriste)
komuniste e ndaj ndëshkohesh!

Genc Leka, meqë e kemi objekt, nuk bëri asgjë të tillë. Në shkurt 1959, kur ai ishte në vitin e dytë gjimnaz, kur nuk e dinte çfarë ishte “seksioni i II”, ç’përfaqësonte “modeli nr.14” të degës së brendshme
e sigurimit të shtetit (libri fq.532) ata po e fabrikonin si armik. Dhe në harkun e njëzet vjetëve të kësaj procedure, pushkatohet. Libri na pasqyron, jo përmes emocionesh, as hamendësimesh, por përmes poezive, studimeve, jetës së tij të dokumentuar se: ai nuk ishte thyes ligjesh, nuk ishte kriminel, madje as “plangprishës”. Qe vërtetë djalë për së mbari, krijues i talentuar, dashamirës i dijes, mbledhës e konservues i traditave e kulturës së krahinës së tij, bashkëshort e familjar pretendues,
shkurt: Ëndërrimtar e përpjekës për një jete më të mirë, krejtësisht të ndershme. Por atë e pushkatuan.
E bënë ftohtësisht e me paramendim, me dosje e ligje që nuk kanë asnjë bazë juridike e as shoqërore.
Ku është legjimiteti? Këtu kemi sindromin e tmerrshëm të armikut, pjellë e psikopatëve dhe e gjithë
sistemeve kriminale, më pjellori i të cilave ishte shekulli i kaluar. Në këtë seri pjellash makabre, zë vend
nderi edhe sistemi komunist. Udhëheqja diktatoriale shqiptare me ngrehinën krematoriale Parti, e aplikoi sindromin e armikut dhe të vrasjes që në fazën ngritëse, pas çlirimi e deri sa bëri kinse u rrëzua.
Prap reminishencat e tij vazhdojnë fenomelogjinë komuniste, sepse ende nuk po prekim shtet ligjor,
institucione ligjore. Njeriu ende e ka jetën të varur nga opinioni i individit e jo tek ligji; të mos hyjmë
në guroren e korrupsionit… Historitë e votimeve nuk kanë asnjë ndryshim nga ato të dhjetorit 1945,
kur kominizmi fitonte nëpërmjet komisioneve që mbushnin kutitë boshe të kandidatëve të tij me kokrrat-vota të kundërshtarëve të vet. Ditë për ditë shteti, media, konfliktimi grindavec për gjëra banale, në thelb fshehin të vërteta kriminale që gëlltisin shpresat tona, ditët tona, energjitë dhe nderin tonë, sikur jemi fundi i botës. Lënguam, e shumëkush pagoi me jetë epideminë komuniste, por pse duhet të na e bëjnë detyrim vijimin e një lëngate të tillë, (?…)! Stalini, Hitleri, Enveri e të tjerë nuk ishin
mbretër të diktaturës sepse quheshin të tillë. Pra nuk është çështje emrash, por është realitet veprash,
përçudnim sitemi shoqëror, përfitimesh… Militantizmi në Shqipëri nuk matet me atë se çfarë jep për
vendin, por sa jep për “shefin”. Tek ne kjo shtresë aktive e shoqërisë nuk armatoset me ide, programe e
projekte ndritëse, por me sindromin e armikut dhe mllefe klasore, për të ngritur mite e simbole “idhujsh”
të rremë. Autorët e përgatitjes së librit të Genc Lekës në thelb bëjnë antikronologjinë, nga e vdekura shkojnë drejt gjalljes. Nga “armiku” na çojnë tek poeti, etnokulturori, qytetari, njeriu. Të njëjtën gjë duhet të bëjë dhe shoqëria shqiptare, përmes gjithë organizmave shtetërore e shoqërore.
Nga Shqipëria e “mesit të rrugës” duhet të ngjitet te vetja, Shqipëria Europiane. Shqipëria e shqiptari
Europën e ka në palcën e vet, nuk kemi nevojë ta kërkojnë atë tek fqinji e as nëpër udhët e botës…Kjo punë mbi pesëmbëdhjetë vjeçare është një histori më vete, por sa për ngacmim, ka patur edhe zyrtarë që Bedri Blloshmin e linin pa mend: “Pse vjen ti, e nuk vjen vetë personi i interesuar?”. Dhe ai,
duke frenuar zemratën, ua kthente: “Ngjalleni dhe hiqmani mua këtë litar që më mbyt në fyt!” Ato të dhëna duheshin nxjerrë nga arkivat më të kyçur dhe nga dosjet që pikojnë gjak. Ishin tej mureve që, mjaft zyrtarë, kanë ende në shpirtrat e tyre.

Ja si e përcakton prof. Emil Lafe këtë kontribut: “Duke punuar për të përgatitur për botim, atë pasuri të mrekullueshme që Genci ka mbledhur për dymbëdhjetë vjet, siç shkruan edhe vetë, nga mendja dhe zemra e njerëzve me të cilët jetoi e punoi, të cilëve u njohu mençurinë e zemërgjerësinë, herë-herë më janë përlotur sytë, kur e përfytyroja para togës së pushkatimit, atë natë të 17 korrikut 1977. Bashkë me Genc Lekën dhe Vilson Blloshmin atë natë ishte vrarë edhe besimi, që na pëlqente t’ia ushqenim vetes, se
atdheu ynë po ecte në rrugë të mbarë.