Josip Broz Tito, antishqiptari i sofistikuar
Spartak Topollaj
Edhe pse kanë kaluar gati 40 vjet nga jeta e tij, është e çuditshme, madje e papranueshme, që ende sot e kësaj dite shumë shqiptarë, këtej dhe andej kufirit, apo në diasporë, të kenë iluzione për Titon, këtë antishqiptar të përbetuar, konsekuent dhe të sofistikuar, i cili djallëzisht, herë haptas dhe herë fshehurazi, së bashku me anturazhin e ngushtë të tij, e luajti kartën shqiptare në lojën dhe luftën politike mes qarqeve sunduese nacionaliste dhe shovene të Federatës Jugosllave (ku shquanin ato serbe), vetëm në favor të pushtetit jetëgjatë e absolut personal të tij. Dhe është pikërisht për këtë, qëllimi i këtij shkrimi, i cili synon të sqarojë disa të vërteta të mëdha, që pluhuri i kohës, apo edhe më keq akoma, ato të arkivave t’i kenë fshehur dhe zhdukur sa mundën. Dhe e gjitha kjo, jo edhe pa ndihmën e duarve të gjata e të zeza që lëvizin tinëz në bodrumet e errëta të tyre, sa në Beograd, aq dhe në Moskë!
JOSIF BROZ TITO, JETA DHE ENIGMAT E NJË PERSONALITETI APOKALIPTIK
Josip Broz ishte fëmija i shtatë nga pesëmbëdhjetë gjithsej i një nëne sllovene dhe babai kroat, që u lind në Kumrovec të Kroacisë, të shtunën e 7 majit 1892. Ai vdiq ne Ljubljanë të dielën e 4 majit të 1980-ës, tri ditë përpara se të mbushte 88 vjeç. Pa mëdyshje, për të mund të thuhet se ai udhëhoqi gjatë 43 viteve PKJ (më pas LKJ) dhe vetë Jugosllavinë për 35 vite me dorë të fortë, e ndoshta i baraslarguar si lider mes një despoti lindor dhe një absolutisti perëndimor të kohërave perandorake. Autorë të shumtë, vendës e të huaj kanë shkruar për Titon, jetën dhe veprën e tij, si një personalitet kompleks gati-gati apokaliptik, vëllime, studime, analiza dhe artikuj të tërë, por pa diskutim, mes këtij numri pa fund syresh, katër janë më të spikaturit: Vladimir Dedijer (1914–1990), Pero Simiç (1946–2016), Jozhe Pirjevec (1940) dhe Millovan Gjillas (1911–1995). I pari shkruajti, siç me të drejtë e kanë cilësuar, biografinë e sheqerosur të Titos, titulluar “Të dhëna të reja për biografinë e J.B.Titos”, por edhe librin interesant për ne “Marrëdhëniet jugosllavo–shqiptare 1939–1948”, i dyti mbetet autori i të parës biografi të plotë politike me titull “Tito–të fshehtat e shekullit”; i treti, Pirjevec, e titulloi veprën e tij “Tito dhe shokët”, ndërsa i katërti, Gjillasi pra, biografinë e tij për Titon e quajti “Shoqëria me Titon”, botuar edhe me titullin “Si e njoha Josip Broz Titon”. Jo vetëm për faktin se për gati 20 vjet ai ishte një nga bashkëpunëtoret më të afërt të Titos, pjesë e Udhëheqësisë më të lartë partiako–ushtarako-shtetërore jugosllave, njohës i thellë deri në intimitete i tij, por edhe si një analist i saktë objektiv e i paqortueshëm i kësaj figure, që ende pa u shpikur rezonanca magnetike, ia ka bërë Titos, partisë e shtetit që ai udhëhoqi, një të tillë. Gjillasi mbetet më i besueshmi, mbasi edhe kur publikisht në janar të 1954 e shpalli disidencën e tij ndaj Titos e Titoizmit si teori e praktikë e destinuar të dështonte, apo amalgamës shtetërore të Federatës Jugosllave, që kurrsesi s’mund të kishte jetë të gjatë për shkak të krijimit me dhunë, nacionalizmave pa fre, e shovinizmit të papërmbajtur, me gjakftohtësi e kthjelltësi, pa pasion, urrejtje apo hakmarrje, si njëri që kish bërë plot 13 vite burg politik (nëntë prej të cilëve në Jugosllavinë e re, të cilën bashkë me shokët e Titon në krye e kishin krijuar), ai ruajti me fanatizëm baraspeshimin dhe objektivitetin, madje që nga SHBA–të, prej nga ku mund ta godiste nën dhe mbi brez Mareshalin, i cili çdo ditë e më tepër po ngjante me kolonelët e Juntave latino-amerikane, po aq sa edhe me liderët ushtarakë, gjeneralët apo sheikët arabo-afro-aziatikë. Gjilasi shkëlqeu jo thjesht si shkrimtar, por më shume si filozof, që i bëri si rrallëkush, anamnezën teorisë marksiste të asgjëkundit, praktikës kriminale të komunizmit leninisto-stalinian sovjetik, si dhe socializmit specifik e vetadministrimit titoist jugosllav. Gjilasi ka kurajën të vlerësojë burrërinë e trimërinë e atdhetarit e luftëtarit tonë të madh, heroit Isa Boletini, djemve e nipave të tij, vrarë pabesisht në një pritë ushtarakësh malazias, ku ndër kryesoreë, në mos më kryesori ishte edhe i ati i tij!
I lindur e i rritur në një ambient rural, pa ndonjë shkollim të spikatur, edhe pse Austro-Hungaria kishte universitete nga më të famshmit, (madje me vite të tëra ai jetoi në Vjenë e Paris ), Tito bëri punë nga më të rëndomtat e më të ndryshmet elektro-mekanike deri te fabrikat e “Mercedes-Benz”-it para dhe pas Luftës së Parë Botërore, gjatë së cilës u mobilizua në ushtrinë perandorake, pas një kursi për nënoficer, e u dërgua në Frontin e Lindjes, ku luftohej me Rusinë e carëve. Aty u kap rob, u burgos, u torturua dhe u internua në Urale e Siberi, ku edhe ra në kontakt me bolshevikët. Ndoshta me të drejtë më vonë mburrej që mori pjesë, si edhe shumë të huaj të tjerë në revolucionet e 1917-ës në Rusi, pas të cilëve jetoi e u aktivizua për një kohë, duke u bërë edhe anëtar i PK të Leninit më 1920-ën e duke luftuar kundër bjellogardistëve e intervencionistëve, vit në të cilin u kthye në atdhe, pra në Mbretërinë serbo-kroato-sllovene. Aty filloi aktivitetin politik si komunist e sindikalist dhe dy herë e arrestuan dhe e dënuan. Spikat për qëndrim dinjitoz edhe pas daljes nga burgu, si rezultat i luftës, punës e veprimtarisë së tij. Bëhet një nga krerët e komunistëve të Zagrebit falë të vetmit talent që kishte, atij politik. Tito “vdiste” për të mbajtur fjalime, aq sa me të drejtë, një prej politikanëve e më pas shkrimtar i njohur, Zogoviç shprehej për të: “Ai do të kishte vdekur, nëse do të privohej nga fjalimet”! Shkollimi i mangët mbulohej mjaft bukur prej tij me njohuritë që merrte vazhdimisht në të gjitha fushat, por gjithsesi Tito ndihej si i zënë në faj që s’arriti kurrë të marrë një diplomë universitare (ashtu si edhe Enveri ynë!). Të krijohej përshtypja që shpesh ai shmangte bisedat dhe kujtimet për kohën kur ishte fshatar apo punëtor, përjashto rastet kur si demagog i pakrahasueshëm që ishte, puna ia desh të fliste ndonjëherë për klasën punëtore dhe fshatarësinë e Zadrugave të ngritura sipas ideve të Kardelit e Kidriçit, aq shpejt të dështuara. Por le t’i kthehemi vitit 1934 kur Tito doli nga burgu dhe shkoi në BS stalinian, qendër edhe e Kominternit, ku jetonte e vepronte edhe vetë kreu i komunistëve jugosllavë Millan Gorkiç. Terrori dhe ekzekutimet staliniste mbi udhëheqjen e partisë e mijëra komunistë të tjerë, (flitet për mbi 700.000) mareshalët e gjeneralët e ushtrisë së kuqe, krerët e policisë sekrete, për të mos folur për holodomorin e llahtarshëm në Ukrainë, ku uria dhe ekzekutimet bënë kërdinë (këtu bëhet fjalë për miliona jetë të humbura), nuk mund të mos preknin edhe krerët e Kominternit, apo të partive komuniste të vendeve të tjera, që udhëhiqnin nga Moska partitë e tyre. Këtë fat patën të gjithë ata që policia sekrete staliniane, tashmë me Berian e zi në krye, përgjonte, përndiqte dhe i spiunonte te Stalini, qoftë edhe për kundërshtimin më të vogël ndaj këtij terrori të paparë brenda llojit. Kësaj gjëme nuk i shpëtoi dot as Millan Gorkic, që u arrestua dhe u ekzekutua në mister të plotë. Në këto rrethana më 1937, Kominterni, padyshim me miratimin e Stalinit, vuri në krye të PKJ-së Titon. Ai vazhdonte të qëndronte në BS, ndërsa në gjirin e udhëheqjes së PKJ, në frymën e spastrimeve staliniste, eliminoheshin njëri pas tjetrit figura të rëndësishme të saj. Kjo deri më 1939, kur Tito kthehet përfundimisht në vend dhe në njëfarë mënyre ndalon gjuetinë e shtrigave brenda PKJ-së dhe vetë udhëheqjes së saj, sipas stilit stalinian. Njerëzimi ishte në prag të një Lufte të re Botërore, nga e cila s’kish se si mund të shpëtonte pa u përfshirë edhe Jugosllavia mbretërore. Kjo luftë zgjati katër vjet në territorin jugosllav (prill 1941-maj 1945). Pushtuesit nazifashistë gjermanë dhe italianë bënë që në fund të luftës në Jugosllavi të humbnin jetën mbi 1 milion e 700 mijë njerëz, prej tyre mbi 300 mijë (nga rreth 700-800 mijë gjithsej), ishin partizanët e Titos. Në fillim të luftës PKJ dhe Tito premtuan vëllazërim-bashkimin dhe të drejtën e popujve të Jugosllavisë deri në vetëvendosje. Konferenca e Bujanit e sanksionoi këtë, por shpejt në Jajçe më 29 nëntor 1943 AVNOJ, me dijeninë dhe miratimin e Titos, i hodhi poshtë vendimet e Bujanit. Siç dihet tashmë, edhe në Shqipëri ishin formuar grupet komuniste, por ato kishin plot divergjenca mes tyre. Këtë situatë e dobësi të komunistëve shqiptarë e shfrytëzuan të dërguarit e Titos, Miladin Popovic dhe Dushan Mugosha, që bënë ligjin në mbledhjen themeluese të PKSH-së më 8 nëntor 1941, duke projektuar djallëzisht, që në krye të saj të zgjidhej më pas Enver Hoxha beniamin i tyre, që vetëm me komunizmin dhe idetë e tij s’e lidhte asgjë deri më atëherë, por që siç tregoi e vërtetoi koha më vonë, doli se “shokët” jugosllavë s‘ishin gabuar aspak. Të gjithë të deleguarit e Titos, veç të sipërpërmendurve, si Bllazhe Jovanoviç, S. V. Tempo, V. Stojniç, N. Dizdareviç, S. Zllatiç, Josip Gjergja etj., i kryen detyrat e tyre më së miri, teksa Konferencën e Pezës e donin pa nacionalistët, imponuan hedhjen poshtë të vendimeve historike të Mukjes, e duke u bërë përcaktues në Konferencën e Labinotit dhe Plenumin e zi të Beratit, aqsa deri më 1948, vetë Hoxha njihte Titon edhe si sekretar të përgjithshëm të PKSH-së! Sido që të jetë, duhet pranuar se gjatë luftës, Tito tregoi aftësi dhe trimëri të veçantë, sidomos pas betejave të Uzhicës, Sutjeskës dhe Neretvas çka ia rriti reputacionin brenda dhe jashtë Jugosllavisë, si një udhëheqës vizionar, gjë që po ashtu nga ana tjetër, çoi në glorifikimin e figurës dhe emrit të tij, deri në kult të tipit stalinist. Koha vërtetoi se me kalimin e viteve, jeta e tij do të ecte paralelisht me delirin e protagonizmit, madhështisë e ekzibicionizmit, sëmundje këto, që Frojdi me gjenialitetin e tij të psikoanalizës në neuropsikiatri i ka shpjeguar dhe argumentuar në mënyrë shteruese. Një shembull sinjifikativ është realizimi me Hollivudin në 1973, i filmit “SUTJESKA”, në të cilin, rolin e Titos e interpreton aktori i madh britanik, Richard Barton (1925-1984).
Siç dëshmojnë njerëzit më të afërt, bashkëpunëtorët më të ngushtë dhe biografët e tij më seriozë e objektivë, Tito jetoi mes luksit të shfrenuar, që do t’ia kishin zili edhe monarkët e sheikët më famëkëqinj, gjë që natyrisht, ishte krejt e kundërta e asaj çka predikonte doktrina komuniste, të cilës gjoja i përkiste ai. Pallatet e kështjellat mbretërore, vilat aristokratike të më të pasurve të mbretërisë, por edhe shumë të reja që u ndërtuan posaçërisht për Titon, de facto ishin pronë e tij. Ai fluturonte vetëm me BOEING-un 727 personal, lundronte me jahtin e tij superluksoz ‘Galeb’ (pulëbardha) dhe qe i vetmi lider në Europë, që udhëtonte me trenin e tij blu të blinduar. Sa për parkun e autoveturave me limuzina presidenciale, kryesisht ai përbehej nga automobilë gjithashtu të blinduar të markave “Mercedes-Benz 600s”, gjithmonë gjashtë dyershe, “Rolls Royce” dhe “Cadillac”. Mbante unaza dhe bizhu të tjera me diamantet më të shtrenjta dhe vishej vetëm me kostume firmato të personalizuara, civile e ushtarake, plot dekorata të arta këto të dytët, siç kemi parë e shohim gjeneralët e dinastisë së KIM-ëve koreano-verior, të cilat i ndërronte deri edhe tri herë në ditë së bashku me këpucët e çizmet më të kushtueshme me lëkurë të kafshëve të rralla të Savanës. Sa për gëzofët, ato vinin nga Tajga dhe ishin vetëm zebelin siberian! Edhe pse as i pashëm e as i shëmtuar, as i gjatë e as i shkurtër, me një trup robust që erdhi duke u shëndoshur, me flokët gjithnjë të lyer dhe operacionet plastike, kremrat e parfumet më të shtrenjta e të rralla që përdorte, ai mbetej gjithsesi karizmatik. Ushqimet ishin nga më të zgjedhurat, e kryesisht afrodiziakë. Preferenca e tij ishin proshutat, aragostat dhe korani i liqenit të Ohrit. Frutat tropikale, mjalti me bajame e lajthi, i quajturi seksi sallata qenë dobësia e tij. Tymoste superpuro speciale Havane (prej 20 vitesh, ‘60-‘80, dhuratë e Kastros), pinte nga verërat më të vjetra e më të shtrenjta italiane e franceze, uiski të vjetruar, apo konjak “Napoleon-Courvoisier”. Hobi i tij ishin bilardoja, dominotë dhe nganjëherë shahu, ndërsa pëlqente të shihte në TV futboll e basketboll dhe patinazh artistik. Në stadium shkonte rrallë, kryesisht në Finalen e Kupës së Jugosllavisë, që luhej në Ditën e Rinise, çdo 25 maj. Gjuetia ishte një nga kënaqësitë e veçanta të tij dhe e tillë ajo mbeti deri sa, pas amputacionit në këmbën e majtë, ky hobi iu bë i pamundur… E teksa shihnin këtë luks të shfrenuar mes abuzimesh të shumta, edhe personeli që i shërbente Titos, ndaj të cilit ai përgjithësisht sillej ftohtë, përpiqej të përfitonte. Rasti më tipik ishte ai i shoferit personal, një gjysmë kaçak e gjysmë partizan, i quajtur Perlja, që vrau veten, pasi iu zbuluan zullumet e shumta që bënte.
GRATË, MARTESAT, FEMRAT – PËR TITON; GATI MANIAK SI TË GJITHË PERANDORËT, MBRETËRIT, DIKTATORËT E AUTOKRATËT E TJERË
Biografia e Titos nuk do të ishte e plotë, nëse nuk do të paraqiteshin në të raportet e tij me femrat në përgjithësi dhe bashkëshortet, bashkëjetueset, të dashurat, apo mikeshat e përkohshme, të shumta në numër e që ishin pjesë e pandarë e jetës së tij. Mirëpo, as koha, as vendi e as qëllimi i këtij shkrimi nuk janë lidhjet me të gjitha femrat e jetës aventureske e donzhuaneske të tij, për të cilat mund të shkruheshin kolana të tëra volumesh erotike, ndaj po ndalemi vetëm të ato që u njohën publikisht në të gjallë të Titos, e që patën ndikim deri diku në ndonjë moment të rëndësishëm, të tjerat, le t’ia lemë kohës t’i “deklasifikojë”.
Gruaja e parë e Titos ishte rusja Pellagija Denisova. Bellousova Broz, që me përkëdheli thirrej Polka (1904-1968). Ata u njohën dhe u martuan në Rusi, kur ajo ishte vetëm 15 vjeçe, pra më 1919 dhe u divorcuan më 1936. Me Titon patën dy vajza, Zllatica dhe Hinko, që vdiqën herët dhe një djalë Zharkon, lindur më 1924. Ajo u burgos dhe u internua për së dyti nga Stalini me akuza të montuara prej shërbimit sekret të Berias, fill pas prishjes me Titon më 1948. Vetë Tito, edhe pas vdekjes së Stalinit, nuk u interesua kurrë për të, madje padrejtësisht edhe e përçmoi. Pellagija vdiq në Moskë, më 1968.
Tito ndërkohë nuk e priti aspak dhe u martua me austriaken Lucia Bauer po atë vit. Ajo ishte 25 vjeçe, pra rreth 20 vjet më e re se ai, e njihej edhe me dy emra të tjerë, Anna Koenin e Elza Johana Kenig. Martesa e tyre u bë në tetor 1936 në Moskë, ku edhe ishin njohur në hotel “LUX”, në të cilin qëndronte Tito edhe si kominternist, por pas pak më shumë se tre muaj u divorcuan, (janar 1937). Çuditërisht foto të Bauerit nuk u bënë kurrë publike, aq më tepër që, edhe për vdekjen e saj në moshë të re ka një tis misteri, sidoqoftë, versioni më i besuar mbetet se ajo u arrestua, u gjykua me procedurë të përshpejtuar dhe u ekzekutua fill pas divorcit me Titon si spiune gjermane, me dyshimin standard të Lubjankës (famëkeqja seli e policisë sekrete sovjetike në Moskë), meqenëse para Titos kish qenë gruaja e një zyrtari të lartë gjerman.
Si grua e tretë e Titos, me të cilën pati dhe djalin Misho, njihet sllovenia me origjinë hebreje, Herta Haas (1914-2010). Martesa e tyre zgjati rreth katër vjet (1940-1943). Vërtetë ishin vite të vështira lufte ndaj pushtuesve italianë e gjermanë, por Tito me gjithë përgjegjësitë e mëdha në krye të Partisë e Ushtrisë si dhe problemet e vështira e përballjet me nacionalistët çetnikë serbë të Drazha Mihajlloviçit dhe ustashët kroatë të Ante Pavelicit, e gjeti kohën dhe mundësinë të divorcohej prej saj!
Natyrisht për Titon nuk mund të kishte vakum në raportet me gratë, ndaj dhe si “dhuratë” nga Zoti i erdhi, një vajzë e re, e zonja dhe e bukur, e quajtur Davorjanka Paunoviç – Zdenka (1921-1946), e cila u ‘sistemua’ si sekretare personale e Titos. Dihej nga të gjithë, sidomos nga udhëheqja, se në ç’relacion ishin ata të dy. Por Titos aq i bënte. Koha dhe anturazhi i ngushtë i tij treguan më vonë, se me sa dukej, Zdenka ishte dashuria e tij e jetës. Edhe pse ata s’u martuan asnjëherë e nuk patën femijë, Tito nuk e harroi kurrë atë! Ndoshta ishte thjeshtë një koincidencë, por edhe Zdenka, ashtu si Lucia Bauer, vdiq vetëm 25 vjeçe, por ndryshe nga ajo që u ekzekutua, jetën e saj e shuajti tuberkulozi, aso kohe vështirësisht i shërueshëm edhe jashtë Jugosllavisë. Në fund për kuriozitet, shënojmë se Zdenka ishte tezja e monstrës super të korruptuar serbe, Mirjana Markoviç, bashkëshortes së Sllobodan Millosheviçit, famëkeqit kryekriminel të luftës, vdekur teksa gjykohej në Hagë për gjenocid. Sa për Mirën e Sllobos, djalin e vajzën e tyre Marko dhe Marija, edhe më të korruptuar se e ëma, nëna Rusi, shpalosi gjithë “zemërgjerësinë” e saj putiniane, duke u siguruar strehimin politik më luksoz të mundshëm!
Për rreth tetë vite Tito konsiderohej një beqar, natyrisht i stazhonuar, e që ishte i justifikuar në hazdisjet e flirtet pa fund, deri sa më 1952 u martua zyrtarisht me gruan e katërt e të fundit Jovanka Budisavljeviç Broz. Natyrshëm, ashtu si rastësisht, atë ia ofroi famëkeqi e antishqiptari patologjik, serbi Aleksandar Rankoviç, sekretar i brendshëm dhe shef i OZNA-s e UDB-as, të cilin jo pa djallëzi, Tito e nxori nga skena politike më 1966, pas Plenumit të Brioneve. Jovanka, një partizane dhe majore e ushtrisë, ishte plot 32 vite më e re se Tito. Ajo pati rol, sidomos në politikën e kuadrit te Titoja, si edhe besohet se ai, jo rrallë ndikohej prej saj në vendime të rëndësishme që merrte. Me luksin e shfrenuar të saj, ajo gjithashtu nuk i la gjë mangët të shoqit, me të cilin brodhi gjithë botën mes ceremonialeve e protokolleve madhështore, deri sa një ditë, aty nga viti 1978, pas më se një çerek shekulli mbretërimi, nuk u shfaq më në publik, vetëm se në ditën e varrimit të Marshallit, në majin e 1980-ës te Kodra e Luleve. Thashethemet dhe teoritë konspirative për një komplot të Jovankës me gjeneralët serbë të tipit Gjoko Jovaniç lidhur me KGB-në, që gëlonin në Beograd e në kryeqytetet e botës, edhe në gjallje të Titos, pas vdekjes së tij, erdhën duke u amplifikuar. Vetë Jovanka pak para se të vdiste gati në mjerim dhe pothuaj e harruar, që jetonte ditët e fundit me dramën e një kohe të lavdishme e të lumtur të humbur përgjithmonë, ia dha kujtimet e saj gazetarit Zharko Jovanoviç, të botuara nën titullin “Jeta ime e vërteta ime”, ku hedh jo pa zotësi poshtë akuzat dhe fajëson dy sekretarët e Brendshëm e të Mbrojtjes, Stane Dollanc e Nikolla Ljubiçiç, si komplotistë e karrieristë të rrezikshëm!
Në mbyllje të këtij kapitulli, duke folur për të gjitha femrat e Titos, këtij sulltani të kuq me harem, nuk mund ta anashkalojmë edhe autorin e njohur Filip Raduloviç, i cili në vitet ‘70, pra kur Tito jetonte e sundonte, jo pa miratimin e tij, publikoi librin “Dashuritë e Josip Broz Titos”, në të cilin jepeshin jo pak, por 18 martesa të Titos dhe jeta përrallore e tij në 38 rezidencat, njëra më luksoze se tjetra në të katërta anët e Jugosllavisë. Një pjesë syresh, po i përmendim fare shkurt: Tatjana Okunjevskaja (1914-2002) artiste filmash dhe ish-dashnore e Berias; Nina Dumbadze, gjeorgjiane, rekordmene në hedhjen e diskut; Zinka Kunç, artiste e Operas Metropolitan në Nju Jork; Gertruda Munitiç e Operës së Splitit; Darjana Grbiç, masazhatorja e tij personale etj, etj. Në delirin e tij të madhështisë, ekzibicionizmit dhe epshit të pashuar, ky hamshor i tipit Kazanova, në superluksin e Galebit, jahtit të tij, apo rezidencat mbretërore thirri edhe yjet e kinematografisë botërore, Elizabet Tejlor, Xhina Lolobrixhida, Sofia Loren etj.
TITO DHE E VËRTETA E MADHE E ANTISHQIPTARIZMIT TË DJALLËZUAR TË TIJ
Trojet dhe kombi shqiptar kanë historinë e tyre të lashtë e të shquar, që jo çdo vend e çdo komb e ka. Kur të parët tanë Ilirët dhe ne pasardhësit e tyre, prej mijëra vitesh ishim dhe jemi në këto troje me gjuhën, kulturën, traditat e historinë tonë, sllavët erdhën nga humbëtirat e stepave të Azisë mes shekujve VI- VII të Erës Sonë, Ekspansioni ose më sakte invazioni sllav u përhap me shpejtësi dhe forcë, veçanërisht nga gjysma e dytë e shekullit te XI, kur edhe pas Shizmës së madhe të Kishës Romane, Ortodoksia në Lindje u përqafua prej tyre. Në shekujt që pasuan ishte Kisha, pushteti i invazorëve sllavë e më vonë edhe “akademikët” e tyre, që s’reshtën në përpjekjet e tyre për shkombëtarizimin e autoktonëve arbëresho – shqiptar. Këto synime kulmuan në 1844 me Naçertanien e Ilia Garashaninit, (Ministër i Brendshëm e Kryeministër 1861 – 1867) që ishte Doktrina e Shenjtë Serbe për Luftë Speciale dhe synonte ringritjen e Serbisë së shekullit të XIV të Krajl Stefan Dushanit! Naçertania shërbeu si platformë kryesisht antishqiptare, madje deri në ditët tona me Çubrillovicët, Andriçët, Rankoviçët, Qosiçët e Millosheviçët, pa harruar vetë Titon, inspirues tinzar e i nëndheshëm për shumë prej tyre! Madje, ai dhe shpura e tij politiko-shkencore e “akademikëve” të Beogradit, bënin sikur nuk e dinin historinë, teksa “harronin” Lidhjen Shqiptare të Prizrenit që shpallte AUTONOMINE e të gjitha trojeve tona, (1878) apo Kryengritjet e mëdha të Veriut në preludin e PAVARESISE(1912 ).
Duke u rikthyer te periudha e Luftës së Dytë Botërore, nuk mund të injorohet fakti se shqiptarët i pritën me pushkë pushtuesit fashistë italianë, që me 7 Prill 1939, duke bërë rezistencë në mënyra të ndryshme, pra dy vjet e gjysmë përpara se komunistet e Grupeve në praninë dhe diktatin e të deleguarve të Titos të shpallnin krijimin e PKSH-së më 8 Nëntor 1941, pa zgjedhur askënd në krye të saj. Nga ana tjetër, edhe intelektualë të shkolluar në Perëndim, nga familjet e shquara atdhetare ,antifashiste, nacionaliste, legaliste apo balliste kishin filluar të organizohen në forma të ndryshme nga Çamëria në Kosovë, madje ishte përparësia për Çështjen Kombëtare dhe Lirinë e Atdheut, që bëri bashkë nacionalistë e komunistë në Pezë e Mukje. E pikërisht këtu, “shokët” jugosllavë, natyrisht me dijeninë e miratimin e Titos, nxorën thonjtë dhe dhëmbët, duke e quajtur tradhti të komunistëve kompromisin për luftë të përbashkët me nacionalistët, që natyrshëm kërkonin me plot të drejtë, rikthimin e të gjitha trojeve tona etnike pas Luftës. Pasi shantazhuan vasalin e tyre Enver Hoxha, e detyruan atë të hedhë poshtë Marrëveshjen dhe të dënojë të deleguarit e saj në Mukje, Ymer Dishnica e Mustafa Gjinishi, duke burgosur e internuar për dekada te tëra këtë mjek të shquar, pra Dr. Dishnicën dhe eliminuar fizikisht me pabesi, pas shpine, M.Gjinishin që gjatë Luftës. E gjithë dërgata e Titos, gjatë gjithë kësaj kohe e nënshtroi, madje e poshtëroi udhëheqjen e PKSH-së dhe vetë Hoxhën, duke imponuar vijën antishqiptare të Titos dhe atë të PKJ-së. Me nxitjen e jugosllavëve pothuaj të gjithë nacionalistët, personalitete të familjeve të shquara për atdhetari e kulturë, u përjashtuan nga KANÇ. Një krim i tmerrshëm dhe i pafalshëm qe Masakra e Tivarit ndaj mijëra të rinjve kosovarë, për të cilën Hoxha dhe Ramiz Alia duhet të damkosen përjetësisht si tradhtarë, të pabesë e vëllavrasës. Marrëveshjet skllavëruese në ekonomi, financa, Ushtri e Sigurim ku bënin ligjin këshilltarët jugosllavë, po përgatisnin terrenin për shndërrimin e Shqipërisë në një republikë të shtatë të Jugosllavisë. Kulmi i poshtërimit ishte vizita gati dy javore e Hoxhës në Beograd, gjatë së cilës, ndërsa i jepnin atij paradoksalisht dekoratën më të lartë të heroit të popujve të Jugosllavisë, refuzuan kategorikisht ta lejonin të vizitonte Kosovën, qoftë edhe formalisht për disa orë, e për më keq akoma, edhe kur ai me gjysmë zëri pyeti Titon se ç`do të bëhet me Kosovën, mori përgjigjen djallëzore të tij, se ishte absolutisht e pamundur nga që këtë nuk kish si ta kuptonin serbët?! Sipas kësaj logjike, Tito e kishte të vështirë t’i bindte serbët të jepnin atë, që pa qenë e tyre e kishin marrë padrejtësisht, djallëzisht dhe me dhunë, ndërsa “patrioti i madh”, Enveri ynë, e paskësh pasur të lehtë mirëkuptimin e shqiptarëve, për gënjeshtrën gati pesë vjeçare gjatë Luftës Antifashiste, se Çështjen e trojeve shqiptare do ta zgjidhim me “vëllezërit” jugosllavë, kur lufta të mbarojë! Në nëntor të 1947 Hoxha dhe politbyroja injorante e PKSH-së, me shumë jo shqiptarë në përbërje, duke u përulur me trup e me turp ndaj jugosllavëve, vetëvranë si antijugosllav Nako Spirun, duke mos lejuar të fejuarën e tij, Liri Belishova, anëtare edhe kjo e udhëheqjes së lartë, ta shihte për herë të fundit në spital gjatë orëve të agonisë! Tito ndërkohë kulmon me poshtërsinë dhe antishqiptarizmin e tij, teksa propozon e insiston të futen në Korçë dy divizione të Armatës Jugosllave, nën pretekstin përsëri djallëzor, që të na mbronte nga një rrezik grek!
Stalini dhe Kominterni që mbahej e hazdisej në luksin e hoteleve të Moskës e daçave të periferisë apo vendet klimatike të pushimit prej tij, e i bënte fresk këtij fshatari brutal gjeorgjian, përgjegjës për 27 milionë të vrarët e të zhdukurit në BRSS, (rekord absolut i zi për GINES) nuk mund të lejonin kultin e një tjetër diktatori, që çdo ditë e më shumë po kopjonte e imitonte vetë Stalinin, e që madje guxonte edhe ta stigmatizonte atë. Ndaj pas Letrave të Informbyrosë, që Tito i injoroi e hodhi poshtë publikisht, erdhi deri te shizma e parë e madhe e lëvizjes komuniste e punëtore ndërkombëtare e pas L. II B. Pikërisht nga kjo, u trimërua dhe përfitoi Enver Hoxha, që u prish përkohësisht me jugosllavët, bash në prag të Kongresit të Parë të PKSH-së, duke dënuar bandën trockisto-titiste të Koçi Xoxes & Co. siç edhe e etiketoi atë. Xoxe deri më atë kohë Nr. 2 i Partisë dhe i Shtetit, pa dashje i dha emrin e tij kësaj kohe të një represioni terrorist të egër e të paparë shtetëror, Po ky ishte dhe është një gabim i rëndë që bëhet, kuptohet se djallëzisht pas tij fshihej çifti makbethian Hoxha, sepse ishte vetë Xoxe, që në finale të gjyqit, publikisht deklaroi se: Çdo gjë e çdo krim që kam bërë, ka ndodhur me dijeninë dhe miratimin e Komandantit, ndaj do të jem bir k..ve, po fola qoftë dhe një fjalë të vetme. Dhe dihet, se menjëherë pas kësaj e vunë para plotonit të ekzekutimit, duke ia mbyllur gojën njëherë e përgjithmonë! Ende atij, edhe sot e kësaj dite, s’i është gjetur varri, por gati 70 vite pas ekzekutimit, dëshmi e dokumente të shumta që vërtetojnë krimet e torturat e përbindshme të asaj kohe, të cilat nuk mund të varrosen kurrë, që me plot gojën duhet quajtur, koha e diktatorit më të egër stalinist në Europën e pas Luftës së Dytë Botërore.
Prej një kohe të gjatë, shqiptarët nën Serbi apo Jugosllavi u përballën me krime, gjenocid, masakra, përdhunime, tortura, burgosje, internime dhe deportime prej pushteteve të radhës, ndaj ata e kishin të vështirë të bindeshin në sinqeritetin e më pak akoma t’i besonin propagandës së komunistëve të Titos gjatë L. II B. mbi gjoja të quajturin Bratstvo-Jedinstvo (Vllazërim – Bashkim ).Nga ana tjetër, pushteti i ri italian dhe gjerman i sapovendosur, shpalli bashkimin e trojeve shqiptare, nën një administratë të vetme shqiptare dhe nxiti hapjen e shkollave shqipe. Për të dyja këto arsye, në trojet shqiptare në Jugosllavi nuk u mbrrit deri te formimi i njësive të mëdha partizane, apo të një lëvizje të mirëorganizuar komuniste. Përkundrazi, forcat nacionaliste, të Shaban Polluzhës, Bedri Pejanit, Dem Ali Pozharit e të tjerëve, për arsyet e sqaruara më sipër gjetën terren më të favorshëm e përkrahje më të madhe.
Besojmë të jetë kuptimplote e domethënëse lista relativisht e gjatë e udhëheqjes së PKJ-së, Ushtrisë e shtetit jugosllav me Titon në krye, për të kuptuar dhe vërtetuar se për Marshallin, shqiptarët ishin dhe mbetën në margjina e përherë të nënvlerësuar, si qytetarë të dorës së dytë nën diskriminim. Kështu, edhe pse hierarkia e udhëheqjes ndryshonte sipas dëshirave e koniukturave të Titos, e pasuesve të tij, le të njihemi me më kryesorët: Ivo Lola Ribar, Mosha Pijade, Boris Kidriç, Eduard Kardel, Aleksander Rankoviç, Koça Popoviç, Arso Jovanoviç, Millovan Gjillas, Petar Stamboliç, S. V. Tempo, Bllazho Jovanoviç, Peko Dapceviç, Ivan Goshnjak, Streten Zhujoviç, Kosta Nagj, Jovo Kapiçiç, Milladin Popoviç, Dushan Mugosha, Stane Dollanc, Vladimir Bakariç, Ivan Millutinoviç, Nikolla Ljubiçiç, Branko Mamulla, Llazar Kolishevski, Kiro Gligorov, Xhemal Bijediç, Veselin Gjuranoviç, Mika Shpiljak, Marko Nikeziç, Latinka Peroviç, Millka Pllaninç, Savka Dapceviç Kucar, Mirko Tepovaç, Cvijetin Mijatoviç, Kërste Cervenkovski, Ante Markoviç, Budimir Lonçar, Millan Paniç, Stipe Mesiç, Borisav Joviç, Ivan Stamboliç, Franjo Tugjman, Raif Dizdareviç, Alija Izetbegoviç, Hamdija Pozderaç, Momir Bullatoviç, Millo Gjukanoviç, Ll. Moisov, V. Tupurkovski, S. Potoçar, S. Korosheç, Milan Kuçan , J. Dernovshek, Dobrica Qosiç, Sllobodan Millosheviç, V. Sheshel, R, Karaxhiç, R. Mlladiç, V. Koshtunica, Z. Xhinxhiç, Millan Millutinoviç, Nikoliç, Daçiç, Vuçiç etj etj
Në të gjallë të Titos, vetëm dy shqiptarë ishin për një farë kohe në udhëheqje, njëri në nivel Federate, Fadil Hoxha, personalitet shpesh kontravers dhe tepër i diskutueshëm dhe tjetri në kryesinë e LKJ-së, Mahmud Bakalli që reflektoi dhe u shfaq autokritik pas viteve’ 90 nga udhëheqsia shqiptare e Kosovës, më të njohurit ishin: Sinan Hasani, Xhavid dhe Elhami Nimani, Kolë Shiroka, Veli Deva, Iljaz Kurteshi, Ali Shukriu, Rrahman Morina, Mehmet Maliqi, Ymer Pula, Azem Vllasi, Kaqusha Jashari etj. Lidhur me rolin, vlerat, gabimet, fajet dhe përgjegjësitë e secilit, patjetër e kemi një opinion, por qëllimi i këtij shkrimi, që në krye të herës kuptohet se nuk është ky. Megjithatë, për ata ka një klasifikim, të cilit nuk mund t’i shpëtojë dot asnjëri prej tyre, të parët, janë ata që s’e pranuan kurrë dhe nuk bënë kompromis me regjimin titist e pas titist, duke vuajtur të gjitha pasojat deri në burgosje, tortura dhe eliminime fizike, të dytët u konformuan dhe bashkëjetuan me pushtetin, edhe pse nuk e donin, madje dhe e urrenin atë, por deri këtu guxuan, dhe të tretët, që u nënshtruan, e më keq akoma, u vunë në shërbim të pushtetit titist apo atij serbomadh millosheviçian kundër bashkëkombësve të tyre, pra vëllezërve të një gjaku e një gjuhe.
Me mbarimin e Luftës Antifashiste, shqiptarët në trojet e tyre në Jugosllavi, përsëri mbetën në robëri dhe për më keq akoma, nën pretekstin se ata nuk iu ishin bashkuar masivisht komunistëve që udhëhiqnin njësitë partizane të Titos dhe s’e pranuan lehtë regjimin e ri, pësuan represionin më të egër të OZNA-s, UDB-as dhe JNA-së, që kulmuan me “Aksionin e armëve”. Edhe pse për krimet e egra ndaj shqiptarëve, si rëndom ndodh me regjimet totalitare, janë zhdukur mjaft prova dhe dokumente, janë gjallë edhe sot shumë syresh, apo dhe të afërmit e mbi 50.000 të ekzekutuarve, të torturuarve e burgosurve nga klika Tito-Rankovic gjatë 20 viteve 194 -1966 në Goli Otok, Nish, Idrizovë, Mitrovicë etj., që së bashku, dëshmojnë me prova të pakundërshtueshme se pas këtij viti (1966)” Mjeshtri i Madh” Tito i lau duart si Pons Pilati në Plenumin e Brioneve, duke ia veshur fajet dhe përgjegjësitë Rankoviçit, i cili, në fakt, duhet thënë se deri sa vdiq më 1983, nuk pësoi asgjë!!! Po me djallëzinë e Titos, shqiptarët u ndanë në tri republika, Serbi, Maqedoni dhe Mal i Zi. Kosovës iu dha statusi i Krahinës (Obllast) brenda Serbisë dhe Rrafshin e Dukagjinit e quanin Metohi, ndërsa, nga ana tjetër, qysh më 1953 asaj ia morën edhe një territor jo të vogël (Lugina e Preshevës), për t’ia dhënë Serbisë!!! Djallëzisht dhe pa bujë, në marrëveshje me qeveritë hileqare të Turqisë dhe liderëve të saj, Inony, Bajar, Menderes dhe Gyrsel, Tito realizoi deportimin kriminal të 500.000 shqiptarëve nga trojet e mrekullueshme amtare, drejt Anadollit të thatë e të shkretë!!! Pranvera e trazuar e 1968 në Europë ngriti në revolta edhe intelektualët mendjehapur e rininë studentore shqiptare në Jugosllavi. Ata kërkonin liri e të drejta si popujt e tjerë të Federatës: Republikë, Flamur, Universitet etj. Ky vit shënonte edhe 500- vjetorin e vdekjes së Heroit Kombëtar Gjergj Kastrioti Skënderbeu, që mbetej frymëzim i përjetshëm për të gjithë shqiptarët kudo në Botë. Ndërkohë, edhe pse pak a shumë gandist, predikues i pajtimit, shkrimtari Adem Demaçi, ishte dënuar me afat të gjatë burgimi, për librin “Gjarpijt e Gjakut”. Ky qe Tito “liberali”, që nuk vonoi të përdorë represionin ushtarako-policor dhe dhunën e egër shtetërore ndaj qytetarëve shqiptarë, të konsideruar si të kategorisë së dytë, (edhe pse Rankoviçi kish filluar vakancat e gjata), dhunë nga e cila bëri një tërheqje taktiko-demagogjike në vitin që pasoi, pra 1969, kur nga frika njohu të drejtën e flamurit, simboleve kombëtare, universitetin, Institutin Albanologjik, dygjuhësinë dhe u hapën shkolla, teatro, Radiotelevizioni i Prishtinës gazeta e revista shqip. Kosovës iu dha statusi i Krahinës Socialiste Autonome, por jo ai i Republikës! Ky status, pra Republika, iu njoh Malit të Zi nga Tito, edhe pse me pesë here më pak popullsi se Kosova, apo Maqedonisë, që kishte gati të njëjtën popullsi me të! I detyruar nga presioni në rritje i shqiptarëve dhe për të ruajtur ekuilibrat në federatën amalgamë e plot nacionalizma shpërthyese, Tito shpalli Kushtetutën e Re, atë të’74, ku Kosova njihej si krahinë autonome, pjesë konstituive e saj me të drejtë vetëvendosje, deri në SHKEPUTJE, si gjashtë Republikat dhe Vojvodina, Krahina tjetër autonome është e kuptueshme që Tito të mendonte “pak” edhe për vete, teksa shpallej President i Përjetshëm i Jugosllavisë edhe “de jure”. Vetëm pak muaj pas vdekjes së Titos, në pranverën e 81-shit, shqiptarët u ngritën në protesta dhe demonstrata të fuqishme për të drejtat e tyre, gjatë të cilave u vranë 23 vetë. Tirana zyrtare heshti për turpin e saj dhe vetëm kur agjencitë e lajmeve dhe TV e huaja, publikuan pamje të shtypjes së përgjakshme të protestave, filluan lajmet për atë që ndodhte në gjysmën tjetër të kombit. Më vonë, saktësisht më 1989 Millosheviçi, me rastin e 600-vjetorit të betejës së Fushë -Kosovës (në festën e humbjes, pra) e hodhi poshtë Kushtetutën dhe rivendosi regjimin diktatorial serb, duke shtypur me zjarr e hekur të drejtat e liritë e shqiptarëve, të siguruara mes sakrificash të panumërta.
Pikërisht në këtë kohë një grup intelektualësh, kryesisht profesorësh universitarë e studentësh, themeluan në dhjetor të 1989 në Prishtinë LDK, në krye të së cilës zgjodhën dr.Rugovën, këtë personalitet gati unikal, Gandin e Ballkanit, Presidentin e ardhshëm të Republikës së Kosovës.
Çuditërisht, edhe sot pas gjithë këtyre, disa mendje pafille, vazhdojnë të mendojnë se “i përjetshmi President Tito”, paskej qenë proshqiptar! Po pse Kosova me një popullsi të re, me pasuri aq të shumta mbi e nëntokësore, me klimë e tokë të mrekullueshme, me lumenj e liqene mbetej pjesa më e pazhvilluar e Jugosllavisë? Apo edhe këtë s’e paska ditur Tito?! Të vetmen gjë që lejoi, madje dhe e nxiste kudo ku kishte shqiptarë, ishte ndërtimi i xhamive. Ata që mendojnë se kjo s’qe një gjë e keqe, se i ruajti shqiptarët nga asimilimi, në rastin më të mirë janë naivë. Kjo qe një bombë me plasje të vonuar, e qitje të largët, e para ua kthente nderin turqve që pranonin të shpërngulurit, e dyta u bënte qejfin myslimanëve të llojit Naser, Sukarno, Burgiba, Gadafi etj, që i kishte me shumicë te të paangazhuarit, ku ishte violinë e parë dhe në fund, i paraqiste shqiptarët para Perëndimit të krishterë, si të prapambetur, madje që edhe nuk e duan zhvillimin, e që nesër mund të kthehen në ekstremistë islamikë!
RETROSPEKTIVË…
Pas vdekjes së Stalinit dhe ekzekutimit të Berias, trojka Hrushov-Malenkov-Bulganin, para, gjatë, e pas Kongresit të XX,(23 Shkurt 1956) në kuadër të destalinizimit, përgatitën rehabilitimin e të persekutuarve prej tij, ku një vend “nderi” i takonte edhe Titos, paçka se edhe vetë ky, në periudha të ndryshme, kish imituar Stalinin, për të mos thënë që edhe ia kish kaluar në disa raste atij. Presion të drejtpërdrejtë iu bë PPSH-së dhe personalisht Stalinit tonë të vogël, Enver Hoxha, i cili e kish të vështirë të bindej për kushtin jugosllav për pajtim, rehabilitimin e Xoxes. Këtë e tregoi Konferenca e Tiranës, e pranverës ’56, e cila sa nuk çoi ne përmbysjen e Hoxhës që pushonte i qetë në Vlorë, por që pasi u njoftua, erdhi me urgjencë në Tiranë, mori situatën nën kontroll dhe urdhëroi Sigurimin për arrestimin e dhjetëra kritikëve, kryesorët e të cilëve i akuzoi si agjentë të Beogradit! Kështu u pushkatuan Liri Gega, anëtare e politbyrosë edhe pse 8 muajsh shtatzënë, Komandanti i Korparmatës së Parë, bashkëshorti i saj Gjeneral Dali Ndreu i legjendës së kryengritjeve antiserbë, Elez Isuf Ndreu, kolonel Petro Bullati, gruaja e të cilit ishte motra e Vasil Shantos, ndërsa shumë e shumë të tjerë, përfshi dy nga figurat kryesore të Partisë, Luftës, dhe Pushtetit komunist, Tuk Jakova dhe Bedri Spahiu, morën ndëshkime të rënda me burg politik, e ndërsa i pari nuk doli gjallë, pasi u la të vdiste në spitalin e burgut, i dyti ia doli të jetojë disa vite në demokraci, i liruar prej saj nga burgu dhe mbetet ndër të paktët (si e ndjera Liri Belishova dhe Gjeneral Leitnant Rahman Parllaku) që pranoi krimet e përgjegjësitë, madje edhe kërkoi falje publikisht. Me 16 maj ’57 u arratis ne Jugosllavi Panajot Plaku, anëtar i KQ, ministër, deputet, gjeneral, i vdekur më 1969 në Beograd në rrethana misterioze (me shume gjasë eliminuar nga agjentura e Sigurimit), të cilit, para e pas tij iu eliminuan të gjithë vëllezërit. Në maj të’61 u zhvillua farsa gjyqësore për grupin poliagjenturor të Teme Sejkos?! Si Temja, ashtu dhe vëllezërit e djali i tij, gjithashtu, u ekzekutuan, ndërsa e shoqja bëri vetëvrasje dhe djali tjetër u dënua me 10 vjet burg. Më pas, radhën e pati Liri Belishova, anëtare e BP dhe Sekretare e KQ; burri i saj i dytë Maqo Çomo, edhe ky ministër i Bujqësisë e anëtar i KQ si dhe Koço Tashko një ndër themeluesit e Partisë, e Kryetar i Komisionit të Kontroll Revizionimit të saj. Pas një farë ” qetësie ” relative , në dekadën ’73 – ‘ 83 , diktatori dhe Elena Çaushesku shqiptare , N. Hoxha, të ndihmuar nga i përzgjedhuri i tyre si diktatori i fundit shqiptar, Ramiz Alia, shpartalluan grupet “armiqësore” në ideologji, ekonomi e ushtri, dhe atë të M.Shehut e K. Hazbiu, duke ekzekutuar gati gjysmën e Byrosë Politike!
Por cili ishte raporti i vërtetë mes miq-armiqve Enver-Tito? A ishin të sinqerta anatemimet dhe akuzat e ndërsjella mes tyre? Pse Hoxha nuk e përmendi kurrë dëshminë e Gjillasit, që në gjallje të tyre, se në takimin me Stalinin në Kremlin, ky i fundit, teksa po diskutonin për Shqipërinë, bëri gjestin kuptimplotë të GËLLTITJES, pra me qartë s’kish ku të shkonte: GËLLTITENI SHQIPËRINË! Si mund të kuptohet ndryshe, veçse si një tradhti kombëtare e Enverit, Marrëveshja për Shkëmbimin e të Arratisurve me Titon, kur në të gjitha rastet ata ishin pa përjashtim shqiptarë dhe dihej fataliteti i tyre këtej e andej kufirit! Si shpjegohet që me gjithë anatemimin mes tyre, Jugosllavia e Titos mbetej partnerja e parë në shkëmbimet ekonomiko – tregtare e Shqipërisë Socialiste, vlera e të cilave në apogjeun e vet mbërriti deri në 112 milionë $ amerikanë të kohës dhe a llogariste Enveri një aleancë shqiptaro-jugosllavo- rumune, në rast të një agresioni sovjetik! Pse ai, pamfletin “Titistët” e publikoi vetëm pas vdekjes së Titos? A ka ekzistuar edhe një tjetër marrëveshje e pashpallur” xhentëlmenësh ” mes Enverit dhe Titos, për të bërë sikur e luftonin dhe e urrenin njëri-tjetrin, e nga ana tjetër, të sundonin të qetë në shtetet e tyre?! Ndoshta, këto pyetje dhe shumë të tjera si këto, meritojnë të sqarohen në një tjetër shkrim, por sidoqoftë, në mbyllje nuk mund të mos përmendim qeverinë e LDK-së së dr. Rugovës, Presidentit proverbial, këtij vizionari të madh e të pa lëkundur për një Republikë të Pavarur të Kosovës, me Bukoshin kryeministër, që organizoi FARK-un dhe arsimin shqip pas mbylljes së shkollave nga krimineli Millosheviç. Zhvillimet kulmuan me krijimin e UÇK-së me mijëra luftëtarë e me qindra dëshmorë në sa e sa beteja, ku shkëlqen eposi dhe legjenda e Jasharajve në betejën e Koshares. Pritjen vëllazërore unikale nga ne, të gati një milion bashkëkombësve tanë, të deportuar me dhunë nga ushtria, milicia e paramilitarët serbë dhe në fund, mirënjohjen e thellë e të përjetshme ndaj SHBA-së e NATO-s për çlirimin e Kosovës, çuarjen e kriminelëve serbë si Sllobo, Karaxhiçi, Mlladiçi dhe Shesheli, në Gjykatën e Hagës, shpalljen e Shtetit të Pavarur, plot 10 vite më parë, të njohur deri më tash nga 115 shtete të Botës, Pavarësi e paguar me aq gjak e sakrifica, mbi 10.000 të vrarë, mijëra të zhdukur, mijëra gra e vajza të përdhunuara, e mijëra shtëpi të djegura e të shkatërruara. Kosova ka qenë, është dhe meriton të jetë pjesë e një Europe të Bashkuar e Demokratike, për shkak të vokacionit të saj të përjetshëm perëndimor, si i gjithë kombi shqiptar.
(Historian, ish-ambasador dhe diplomat i karrierës)