Reshat Kripa: Shkallët e Ferrit (4)

 

KREU  I  TRETË

 

PAS  FURTUNËS

 

                                                         

I

 

Më në fund, pas dhjetë vjetësh, tre muajsh dhe dymbëdhjetë ditësh, erdhi dita e lirimit për Agron Canajn. Ishte dënuar dymbëdhjetë vjet. Ato që kishte fituar nga puna, bënë që të lirohej përpara plotësimit të vuajtjes së dënimit. Atë ditë e kishin lajmëruar të mos dilte në punë. Po priste ta lajmëronin për të dalë. Priste dhe kujtonte. Kujtonte dhjetë vitet e kaluar në burg.

Kujtonte kampin e parë, Spaçin. Dy vjet para se të shkonte ai, atje kishte ndodhur një revoltë e madhe. Për herë të parë në historinë e kampeve të punës së detyruar, ishte ngritur flamuri pa yllin e komunizmit. Ai kishte valuar për tre ditë. Por egërsia e autoriteteve e kishte shtypur me dhunë këtë revoltë. Katër djem të rinj ishin pushkatuar dhe dhjetra të tjerë kishin marrë dënime të rënda.

Së bashku me të, në kamp kishin sjellë edhe Yllin, Gazmendin dhe Përparimin. Gjergjin e kishin dërguar në burgun e Burrelit. Agroni u mundua të afrohej me ta, por ata i qëndruan shumë ftohtë. Nuk mund të harronin se ai ishte bërë shkaktar i dënimit të tyre. Këtë gjë nuk mundi ta thyente edhe fatkeqësia familjare që i kishte ndodhur Agronit.

Një ditë ndodhi një fatkeqësi. U shemb galeria dhe zuri nën vete tre të burgosur. Midis tyre ishte edhe Përparimi. Agroni e ndjeu thellë humbjen e shokut. I dukej sikur ishte ai shkaktar i asaj vdekje.

I vetmi që shoqërohej me të ishte Besimi. Ai ishte një i burgosur i vjetër. Po paguante për veprimtarinë e të atit që kishte qenë komandant çete nacionaliste dhe që ishte arratisur jashtë shtetit në vitin 1944. Besimi i kishte dëgjuar fjalët e përhapura për Agronin, megjithatë një zë i brendshëm i thoshte se ai nuk duhej të ishte spiun si disa të tjerë që ndesheshin çdo ditë në atë mjedis. Për këtë arsye ndërhyri disa herë te shokët e tij për t’i afruar me Agronin, por çdo gjë shkoi kot. Ata nuk u tërhoqën që nuk u tërhoqën.

Agroni ishte nga të paktët që nuk kishte asnjë ndihmë. Në shtëpi kishte vetëm një nënë plakë, me një pension të zakonshëm që nuk i dilte as për vete. Përveç kësaj ishte edhe e sëmurë nga tensioni i lartë i gjakut. Vëllai e kishte braktisur. Ndonjëherë, ndante diçka me të Besimi, kur i vinte ndonjë ushqim nga familja. Për këtë Agroni i ishte shumë mirënjohës.

Në atë kamp kishte qëndruar pesë vjet, kur ndodhën trazira të tjera. Një djalë i ri, një demokrat i vërtetë, së bashku me dy gazetarë u dënuan me pushkatim, vetëm e vetëm sepse kishin guxuar t’i shkruanin letër diktatorit. Përsëri ridënime të tjera. Agronin nuk e ridënuan, por e çuan në burgun e Burrelit.

Atje midis të tjerëve gjeti Gjergjin. Iu afrua, i foli dhe deshi të bisedonte me të, por ai i ktheu kurrizin. U mundua të shpjegohej. Ai nuk pranoi. Agroni u tërhoq i heshtur në qoshkun ku kishte dyshekun e tij. Edhe shokët e tjerë të dhomës, duke dëgjuar rrëfimin e Gjergjit, i qëndruan ftohtë. Vetëm Besimi, me të cilin kishin ardhur bashkë nga kampi i Spaçit, i bëri shoqëri dhe i tha:

– Mos u mërzit! Ditët do të kalojnë dhe e vërteta do të dalë në shesh.

Kështu, Agronit i duhej që, vetmisë së  madhe të burgut, t’i shtohej edhe ndarja nga shokët e vuajtjes.

Pas dy vjetësh të tjerë e transferuan në kampin e Qafës së Barit. Edhe atje ndodhi një revoltë. Si për çudi revoltat e ndiqnin në çdo kamp që shkonte. Ato ishin bërë motoja e ditës për të burgosurit. U pushkatuan tre djem të rinj dhe përsëri ridënime .të tjera.

Në kamp gjeti Yllin, që e kishin sjellë nga Spaçi. Për më tepër e caktuan në skuadrën ku ishte ai. Ishin dhjetë vetë. Detyrimisht do të kishin kontakt me njëri-tjetrin. Megjithatë Ylli vazhdonte t’i qëndronte ftohtë. Një ditë Agroni e ndaloi dhe i tha:

– Ylli, dua të bisedoj me ty.

– E çfarë mund të bisedojmë tani që çdo gjë ka marrë fund.

– Kam një brengë të rëndë në ndërgjegje. Ajo po më vret. Kam nëntë vjet që po torturohem prej saj. Pothuajse çdo mbrëmje më çfaqet Stefani. Mundohem ta largoj nga mendja, por ai nuk më shqitet. Po ashtu edhe ti me Gjergjin, Gazin dhe Përparimin. Ju më akuzoni mua. Është e vërtetë. Por a mund ta merrni me mend se në çfarë rrethana isha që bëra një veprim të tillë?

– Agron, leri këto filozofira. Ajo që u bë nuk ç’bëhet më.

– Jo, dua të ta them. Nuk e mbaj më dot të fshehtë, megjithse është shumë e rëndë.

– Më mirë mbaje për vete, ashtu si deri tani. Ndoshta ne mund të na i kthesh mendjen, po Stefanit a mundesh?

U largua duke i kthyer shpinën.

Kështu, i vetmuar dhe i ndarë nga një pjesë e të burgosurve, Agroni, duke mbajtur mbi shpatullat e tij peshën e tradhëtisë dhe pabesisë, kaloi dhjetë vite burg, deri sa erdhi dita e lirimit. Agroni e ndjeu veten të lirë, pa patur pas shpine as roje, as policë. Tani mund të merrte frymë lirisht.

Ndjeu një ngashërim që i pushtoi shpirtin. Para syve iu shfaqën Lumtua dhe Irida. Diçka i theri në zemër. Ato nuk do t’i gjente në shtëpi. Atje ishte vetëm një plakë qyqe që kishte mundur të jetonte vetëm në sajë të premtimit që i kishte bërë të birit. Ditën që kishte përfunduar gjyqi, bashkë me mandatën, ajo i kishte thënë:

– Nuk do të vdes deri sa të dalësh ti.

Premtimin e kishte mbajtur. Kishte jetuar njëlloj si ai, e vetmuar dhe e ndarë nga e gjithë bota. Një aksident i kishte ndodhur para shtatë vitesh. Një i dehur e kishte përplasur me makinë. Plagët e tjera i ishin mbyllur nënë Gjylos, por njëra nga këmbët i kishte mbetur pothuajse e paralizuar.Lëvizte me shumë vështirësi me ndihmën e një bastuni.Për më tepër, nuk ishte në gjendje të shkonte të takonte të birin. Qyteti i tyre me kampet, ku ishte syrgjynosur i biri, ishin shumë larg dhe ajo nuk udhëtonte dot me kamiona të rastit. I shkruante vazhdimisht letra, për të mos e lënë të vetmuar. Edhe ai i kthente përgjigje një herë në muaj, ashtu siç ishte rregulli i burgut. Të dy nuk kishin kujt t’i shkruanin tjetër. Ndonjëherë, kur i tepronte, ajo i postonte edhe ndonjë lekë. Kështu kaluan ato vite.

Agroni mbriti vonë në qytetin e tij. Kishte ndërruar disa kamionë deri sa arriti. Në atë kohë ora e qytetit tingëlloi dymbëdhjetë herë. Ishte mesnatë. Rrugët ishin të shkreta. Tek-tuk shihej ndonjë polic, që kishte shërbimin ose ndonjë i vonuar që kthehej në shtëpi. Të ëmën, disa muaj pas dënimit të tij, e kishin nxjerrë nga apartamenti, me pretekstin se ajo ishte e vetme dhe apartamenti ishte i madh. E kishin dërguar në një dhomë që dikur shërbente si ambulancë lagjeje, në rrethinat të qytetit. Ai kishte adresën, por nuk e përcaktonte dot godinën. Dhoma ndodhej në katin e parë të një pallati tre katësh.

Ndërkohë aty po kalonte një burrë i moshuar. Agroni i foli:

– Më falni, a mund të më thoni se ku banon Gjylo Canaj?

Burri ndaloi dhe po vështronte me vëmendje.

– E ç’ju duhet e ngrata plakë? Lereni në hallin që e ka zënë dhe mos e shqetësoni në këtë orë të natës. Kush jeni ju që e kërkoni në këtë orë?

– Jam i biri. Vij nga larg, nga një botë tjetër.

– Agroni? Po ti mirserdhe more bir! Eja shkojmë në shtëpi që të gëzosh të shkretën plakë.

– Po ju kush jeni që na njihkeni kaq mirë?

– Jam Syrjau, miku i babajt tuaj.

Agronit iu kujtua se kishte qenë pikërisht ky Syrjau që kishte sjellë trupat e pajetë të të atit dhe Sabriut për t’i varrosur në varrezat e qytetit.

– Po ku keni qenë në këtë orë të vonë? – e pyeti Agroni

– Isha në një vaki. Ka vdekur një shoku im i burgut. Por nuk qëndroja dot më shumë. Nesër do të vete që me mëngjes për ta varrosur. Edhe unë e kam shtëpinë këtu afër. Eja të shkojmë tani, pa kemi kohë të bëjmë muhabet.

U nisën dhe pas pak mbritën te shtëpia. Syrjau trokiti në portë dhe vuri prapa vetes Agronin.

– Qëndro këtu. Nuk është mirë të të shohë nëna ashtu papritur. Duhet përgatitur.

Një zhurmë hapash u ndie nga brenda.

– Kush është?

– Hape, jam unë Syrjau.

Por nëna e ndjeu. Ia ndjeu zemra.

– Bir, ti je?

– Po nënë, unë.

Porta u hap dhe të dy ranë në krahët e njëri-tjetrit. Lotët ishin preludi i këtij takimi. Kishin kaq vite pa u parë dhe tani nuk ndaheshin dot. Shtatë vjet pa u takuar, si dikur kur shqiptarët shkonin ushtar në Jemen dhe shumica nuk ktheheshin më. Por Agroni kishte patur fatin që të ishte një nga ushtarët e paktë që ishte kthyer në gjirin e nënës plakë.

– Eja të mbyllim portën, – foli Syrjau.

U futën në dhomën e vetme me derën drejt e në rrugë. Në një cep kishte një aneks që shërbente si banjo. Syrjau, si ndenji edhe pak, e kuptoi se duhej të shkonte. Përshëndeti dhe u largua.

– Erdhe bir më në fund, erdhe, – foli nënë Gjyla. – Unë e mbajta fjalën. Të thashë se do të pres dhe të prita. Tani edhe sikur të vdes, nuk më vjen keq.

Agroni hodhi vështrimin në murin përballë. Një fotografi e madhe e familjes qëndronte atje. Ishin të tre, Agroni, Lumtua dhe Irida. Vuri kokën midis dy duarve dhe filloi të qajë. Sa do të dëshironte t’i kishte edhe ato në këtë çast.

-Qaj bir, qaj! Lotët të lehtësojnë. Ndoshta nuk i prekim. Ndoshta nuk i shohim, por ato janë me ne. Kanë fluturuar në qiell për të na mbrojtur.

Agroni ngriti kokën dhe po vështronte të ëmën. Ajo, intelektualja e shquar, një nga mësueset e para të vendit, gruaja e një ushtaraku të njohur, ishte shndërruar në një plakë kërcure. Ku kishte shkuar bukuria e asaj fytyre? Vështroi nga faqja tjetër e murit. Një fotografi e të atit me të ëmën qëndronte atje. Kishin dalë vitin që ishin martuar. Dukeshin një çift i lumtur.

Tërë atë natë nuk mbyllën sy. Qëndruan duke biseduar me njëri-tjetrin dhe biseda e tyre nuk kishte të sosur.

– Si ndodhi aksidenti, nënë.

– Po ecja në anë të rrugës kur erdhi makina dhe më përplasi. Thanë se shoferi kishte qenë i dehur. Por unë nuk e besoj. Për mua ai kishte marrë urdhër për ta bërë atë veprim. Mendova se kaq e kisha. Por jo. Megjithatë mbeta sakate për tërë jetën.

Agroni hodhi edhe një herë vështrimin nga fotografitë.

– Po ajo si ndodhi? – pyeti.

– Çfarë bir?

– Ajo, tragjedia. Si u fikën të dyja njëra pas tjetrës?

Nënë Gjyla u mendua para se të përgjigjej. I biri kishte vetëm disa orë që ishte kthyer dhe nuk donte ta shqetësonte me kujtime të hidhura. Por ai ngulte këmbë. Ndaj duhej t’ia thoshte ato që dinte.

– Çdo gjë nisi natën e zezë kur erdhën të takuan ty në qelitë e sigurimit, – filloi ajo. – Irida u kthye e shpërfytyruar. Takimi me ty e kishte tronditur. E vizitoi doktor Sotiri. Vendosi ta shtronte në psikiatri. Lumtua i qëndronte te koka, por duhej të fillonte punë, përndryshe do ta pushonin. Pas disa ditësh erdhi lajmi i zi se ishte hedhur nga ballkoni i katit të tretë. E varrosëm siç e meritonte. Mori pjesë pothuajse i gjithë qyteti. Të gjithëve u erdhi keq për atë humbje.

Natën kur u mbushën të dyzetat e vajzës, Lumtua më solli një letër. Më tha se ishte për ty, kur të dilje nga burgu. I thashë, përse ma jipte mua, kur ajo do jetonte vetë. “Jo, – më tha, – jepja ti, se ti do të jetosh” dhe iku duke më uruar natën e mirë. Në mëngjes prisja që të ngrihej për të shkuar në shkollë, por më kot.Shkova në dhomë. E gjeta të shtrirë në shtrat pa jetë.Ishte veshur me fustanin e zi që e kishte blerë me rastin e vdekjes së vajzës. Pranë saj, mbi komodinë, ishte një shishe helmi bosh. Nuk e di se ku e kishte gjetur. Dukej si një engjëll në gjumë.

Plaka u ngrit, hapi një komodinë, nxori një letër dhe me duart që i dridheshin ia dha Agronit. Ai e mori. I dukej sikur letra i digjte dorën. Më në fund mundi ta hapte dhe lexoi:

 

“I dashur Agron!

 

Në çastin që po të shkruaj këto radhë, jam bërë gati të pi lëngun vdekjeprurës. Në çastin e fundit të jetës time, dua të të tregoj shkakun e një veprimi të tillë. Çdo gjë filloi natën kur na çuan në sigurim. Ngjarja nuk mbaroi pasi të larguan ty. Akti tjetër i saj u krye pasi na hoqën nga ajo birucë. Ne u bëmë pre e akteve epshore të atyre dy banditëve. Kur ikëm prej asaj skëterë, vajza ishte çmendur, ndërsa unë si një grua mëkatare.

Iridën e shtruam në spitalin psikiatrik. Megjithë kujdesin e doktor Sotirit dhe mjekëve të tjerë, vajza sa vinte dhe përkeqësohej. I vetmi emër që përmendte ishte ai yti.” E kanë rrëmbyer harpiet,- thoshte,- unë do të fluturoj te babi ” dhe ashtu bëri. Një ditë fluturoi nga ballkoni.

Pas disa javësh  kuptova  se  kisha mbetur shtatzanë .Në bark kisha fëmijën e një kriminelit. Si do të dilja para njerëzve? A do të kisha kurajo të të shikoja ty në sy? Vendosa t’i jap fund jetës. Kjo ështe e vetmja zgjidhje që më ka mbetur. Më  fal Agron: Më fal për sa të kam shkruar në këtë letër. Të përqafoj përjetësisht për vete dhe për Ridën!

Mos na harro!

                                                                                      Besnikja jote

                                               

                                                 Lumtua”

 

A mund të ketë dhimbje më të madhe për një babë dhe bashkëshort? Si ka mundësi që Zoti të lejojë të kryhen krime të tilla? Ja që bota paska edhe engjëj edhe djaj. Dhe djajtë kanë pushtuar shqiptarët. Ata i kanë dëbuar engjëjt, madje edhe vetë Zotin dhe Ai i ka braktisur njerëzit që e mohuan.

– Bir, ktheu në tokë! – foli nënë Gjyla kur pa shprehjen e fytyrës të së birit.

– Në cilën tokë, nënë?

– Në tokën tënde.

– Ku është ajo, ku? Unë nuk e shoh.

– Këtu ku jetojmë edhe unë e ti. Edhe këtu ka njerëz.

– Njerëz përbindsha që kërkojnë të hanë njeri tjetrin.

– Jo bir. Njerëz të mirë ka kudo. Do t’i takosh dhe do t’i njohësh.

Agroni vështroi të ëmën dhe pasi u mendua pak e pyeti me një gjysëm zëri:

– Po unë? A e di si jam unë?

– Edhe ti je bir nëne.

– A e di se ç’kam në ndërgjegjen time?

– Thuama.

– Jetën e mikut tim më të mirë. Unë e vrava.

– Ti nuk ke vrarë njeri.

– E harrove Stefanin? Unë e vrava. Desha të shpëtoja Lumton dhe Ridën. Por nuk munda.

– Eja bir, eja në krahët e nënës tënde. Nesër do të lindë një ditë tjetër

U hodh në krahët e s’ëmës dhe e përqafoi si një fëmi, duke pëshpëritur nëpër dhëmbë:

– Do të lindë vallë?

Të nesërmen shkoi në varreza. U gjunjëzua dhe derdhi lot para varrit të tyre. Puthi fotografitë në porcelan. Foli me to. Vendosi dy tufa të bukura me lule, që ia kishte dhënë Syrjau në çastin që ishte nisur. Syrjau donte ta shoqëronte, por ai nuk e kishte lejuar. Donte të ishte i vetëm në dhimbjen e tij. Kishte ndenjur dhjetë vjet pothuajse i vetmuar në burg. Me vetminë e tij kishte mundur të përballonte gjendjen e vështirë të atyre viteve. Me vetminë e tij donte të përballonte edhe dhimbjen e tanishme. Vetmia i dukej sikur e qetësonte. Ajo ishte bërë simboli i jetës së tij.

Dhimbja e asaj nate ishte shumë e madhe, pothuajse e papërballueshme. Sikur ata dy kriminelët të ishin gjallë, nuk e dinte se ç’mund të kishte bërë. Por ata i kishte ndëshkuar Zoti, të paktën kështu pëshpëritej dhe ai nuk dinte ku ta shfrynte dufin që kishte nga brenda. Donte të zbrazej, por nuk dinte se ku.

Zëri i tij dilte nga thellësia e shpirtit dhe nuk kishte se si ato të mos e dëgjonin. U gjunjëzua pranë tyre dhe filloi ligjëratën, një ligjëratë që do të kishte ngjallur edhe të vdekurit.

– Lumto,  Rida,  erdha. Do  të vijë edhe kur  të  kalojnë  vite.  Do të bisedojmë bashkë. Do të jemi bashkë. A më dëgjoni? Dua të më gjykoni edhe ju. Mbi ndërgjegjen time rëndon vdekja e mikut tim më të mirë. Por isha i detyruar. E bëra për t’ju shpëtuar juve nga duart e atyre sadistëve. Por s’munda. Isha i prangosur këmbë e kokë. Miqtë më kanë braktisur. Nuk më besojnë më. Nuk di si të veproj. Më thoni ju.

Ka disa çaste në jetën e njeriut që i duket sikur njerëzit e tij më të afërt, që kanë kohë që janë larguar nga kjo botë, janë gjithmonë pranë tij. Ata i flasin, e këshillojnë, i tregojnë rrugën nëpër të cilën duhet të ecë. Tek ata ai gjen mbështetje, gjen rrugëzgjidhje për hallet që i dalin.

Në këtë gjendje ishte edhe Agroni atë ditë. Besonte se të dashurit e tij do ta ndihmonin me të vërtetë. Bisedonte me to. I dukej sikur ato ishin gjallë dhe flisnin me të.U ngrit nga varri ku ishte gjunjëzuar. Kishte marrë një vendim. Do të vazhdonte të qëndronte i vetmuar, ashtu si deri tani. Dhimbjen do ta mbante brenda vetes. Nuk do i tregonte askujt për atë që kishte ndodhur. Ajo do të ishte sekreti i jetës së tij. Atë do ta merrte me vete kur të shkonte në varr.

Me këto mendime u nis për në shtëpi.

 

II

 

Si ndenji disa ditë sa për t’u përshtatur me jetën e re, Agroni u paraqit në zyrën e punës pranë Komitetit Ekzekutiv të Rrethit, për të kërkuar punë. Nëpunësi, pa ia hedhur sytë, i zgjati një formular. Agroni e plotësoi shpejt e shpejt.

– Do vini pas dy javësh, – i tha nëpunësi sikur fliste me murin.

Agroni u kthye kur u plotësuan ditët.

– Na vjen keq, po nuk kemi vende bosh për profesionin tuaj. Po deshët mund të shkoni si punëtor në ndërmarrjen bujqësore.

Agroni e dinte mirë se ku rrihte çekani. E famëshmja luftë e klasave ishte në veprimtari të plotë. Ai nuk mund të shpëtonte prej saj. Ajo do ta ndiqte deri sa të ishte gjallë, këmba këmbës. Nuk kishte rrugë tjetër. Pa punë nuk mund të jetonte. Kishte nevojë për të holla dhe puna ishte burimi i vetëm i tyre. Nuk kishte rrugë tjetër veçse të pranonte.

Nëpunësi mbushi fletën e pranimit për punë dhe ia dorëzoi. Agroni u paraqit në zyrën e kuadrit të ndërmarrjes. Zëvendës shefja e kuadrit, një grua rreth të dyzetave, e pa me vëmendje. Iu duk fytyrë e njohur. U mendua dhe pastaj u kujtua se ishte pikërisht ish kryeinxhinieri i ndërmarrjes elektrike të qytetit, që ishte dënuar disa vjet më parë. Vështroi fletën e punës dhe ndjeu keqardhje për të. Iu kujtua historia e trishtuar e familjes së tij.

– Më vjen keq, – i tha, – por e vetmja gjë që mund të bëjë për ju, është t’iu dërgoj në sektorin e investimeve. Atje do jeni më mirë se në bujqësi.

– Ju falemnderit shumë! – u përgjigj Agroni me mirësjellje.

Mori shkresën që i dha ajo dhe u nis për në sektor. Kur mbrriti atje, ora kishte kaluar nga dymbëdhjeta. Trokiti në portë.

– Hyni! – U dëgjua një zë nga brenda.

– Më falni, këto janë zyrat e sektorit të investimeve?

– Po, përse jeni munduar?

– Më kanë dërguar nga zyra e kuadrit, për të punuar në sektorin tuaj.

Nxori shkresën që i kishte dhënë shefja e kuadrit dhe ia dorëzoi. Personi nga ana tjetër e tavolinës e mori dhe e lexoi. Duke i shtrirë dorën të porsa ardhurit i tha me mirësjellje:

– Jam Astrit Duka, përgjegjësi i sektorit, ndërsa ky shoku këtu – dhe tregoi një burrë që qëndronte përkrah tij – është brigadieri Robert Krasta. Mirserdhe në sektorin tonë. Çfarë profesioni keni?

Agroni gjeti një mjedis të ngrohtë në atë zyrë. U mendua pak, si i zënë ngushtë dhe u përgjigj:

– Kam edhe s’kam.

– Ç’doni të thoni me ato fjalë?

– Dikur quhesha Agron Canaj, tani nuk e di nëse më njohin me këtë emër.

– Ç’doni të thoni?

– Po ja, jam inxhinier elektrik, por nuk gjeta vend bosh për këtë profesion. Kam punuar, gjithashtu, edhe si murator, por nuk kam asnjë kategori.

– Si ka mundësi? Ku keni punuar?

Agroni nuk foli. Po  mendohej  nëse  duhej të thoshte që kishte qenë në burg. Më në fund e vendosi dhetha me një gjysmë zëri:

– Kam gati një muaj që jam liruar nga burgu. Kam punuar nëpër kampe në profesionin e muratorit, por për fat nuk kam asnjë dokument.

Astriti me Robertin panë njëri-tjetrin në sy.

– Përse keni qenë dënuar?

– Një mal me akuza, sabotim, agjitacion e propagandë, terrorizëm dhe ku e di edhe unë se çfarë tjetër.

Një heshtje pasoi fjalët e tij. Askush nuk foli për disa minuta. Ndërkohë ndërhyri Roberti:

– Ku e keni bërë burgun?

– Në Spaç, Burrel dhe Qafë Bari.

– E njihni Besim Muratin?

– Kemi qenë miq. Po ju ku e njihni?

– Edhe unë kam qenë i dënuar politikë.

– Sa vjet keni bërë?

– Pesë. Po ju?

– Dhjetë.

Biseda mund të vazhdonte gjatë po të mos kish ndërhyrë Astriti:

– Lëreni tani këtë bisedë. Ç’njerëz keni në familje?

– Vetëm nënën plakë.

– Nuk jeni i martuar?

– Kam qenë dikur. Kam patur një grua të mrekullueshme dhe një fëmijë të rrallë..

Astriti mendoi se do ta kishte ndarë e shoqja, kur ai hyri në burg. Por Agroni vazhdoi:

– Ato tani nuk janë më. Kanë fluturuar në qiell.

– Na falni! Ngushullimet tona. Si quheni? Oh, më falni!

U kujtua për shkresën e dërguar nga zyra e kuadrit. E hapi dhe shënoi në librin e personelit:

“Agron Bexhet Canaj, punëtor kategoria e parë, datëlindja 15 mars 1930, vendlindja…”.

Shënoi emrin e qytetit dhe adresën e banimit

– Mirë atëherë, – tha – nesër do të filloni punë në pallatin që ndërtojmë në hyrje të qytetit. Atje do të jeni me Robertin. E kemi shokë të mirë. Do të gjeni edhe njerëz të tjerë të mirë. Kur të fillojmë instalimet elektrike, mund të punoni si elektriçist. Në orën 6.30 të jeni atje.

– Falemnderit!

– Dëshëroni t’iu bëj një kafe. Ta pimë së bashku. Zakonisht veglat e kafesë i mbajmë këtu, – i ofroi Roberti

– Me kënaqësi.

Roberti mori xhezven, hodhi kafen, sheqerin dhe ujin dhe e vuri në furnellën elektrike që mbanin aty. Duke ua dhënë shokëve u tha:

– Gëzuar!

– Gëzuar! – u përgjigjën Astriti dhe Agroni së bashku.

– Mos rrini i ndrojtur, – foli përsëri Roberti. – Ne jemi miqtë e tu. Për deri sa erdhe të punosh me ne, do të jesh miku ynë. Nuk duam të dimë për të kaluarën tënde se, në fund të fundit, edhe ne jemi pjesë e asaj të kaluare.

Fjalët e Robertit e ngrohën. Ndjeu dashamirësi në ato fjalë. Kishte kohë që nuk kishte ndjerë një gjë të tillë.

– Kam nevojë për miq të mirë dhe besoj se te ju do t’i gjej ata.

– Me siguri.

Porta e zyrës u hap dhe brenda hynë Besimi me Yllin.

– Nuk na dashka vjehrra, – tha Besimi. – Sapo i paskeni pirë kafetë,

– Kujto qenin dhe bëj gati shkopin, – iu përgjigj Roberti, pastaj duke i treguar Agronin i tha:

– Nuk po e njeh?

Besimi kthehet, vështron Agronin, që deri në atë çast nuk e kishte vënë re dhe i hidhet në qafë.

– Agron, ti je? Po kur qenke liruar or mik?

– Para dy muash.

– Po ti Ylli, përse nuk i flet? Është shoku yt, Agron Canaj.

– A mundem t’i flas?

– Leri tani ato fantazira dhe përqafohuni. Ja lini ato së kaluarës.

– Kush janë fantazira Stefani të cilit nuk i dihen as eshtrat ku i ka?

Përparimi që mbeti nën gurët e galerisë, apo Gazmendi që edhe sot e kësaj dite lëngon i  shtruar në spital nga tuberkolozi?

– Njeriu me zemër të madhe di edhe të falë.

– Nga gjashtë shokë që ishim kemi mbetur vetëm dy, unë dhe ky. Gjergji vazhdon të dergjet në burgun e Burrelit. Kush është fajtori për të gjitha këto?

– Unë jam fajtori. U thyeva para dhunës së paparë. Por, a e dini se çfarë dhune u ushtrua mbi mua?

– Po mbi ne mos vallë nuk u ushtrua?

– Nuk  besoj  se  mund  të  ketë  dhunë  më të madhe se ajo që pësova unë..

– E cila qenka kjo dhunë kaq e madhe?

– A  mundem  ta  tregojë  vallë? Jo, ajo do  të vdesë bashkë  me  mua. –  hesht për disa minuta – Po largohem. E shoh që jam i tepërt këtu – i drejtohet Yllit –  Më fal! Këtë ta them sinqerisht. – i zgjat dorën, të cilën ai e refuzon – Mirupafshim!

– Mirupafshim! Mos harroni, nesër në  6.30  në punë. – e kujtoi edhe njëherë Astriti.

Ylli heshti. Agroni u largua i menduar.

– Ç‘qe e gjithë kjo skenë që zhvilluat? – pyeti Astriti

– Më mirë të mos flasim më për këtë çështje. – u përgjigj Ylli

– Agroni është kryeinxhinieri i ndërmarrjes elektrike që u dënua para shumë vjetësh së bashku me Yllin dhe shokët e tjerë, – vazhdoi bisedën Besimi. – Gjatë kohës që ishte në sigurim i vdiqën vajza dhe gruaja. Vajza u hodh nga ballkoni i spitalit psikiatrik, ku ishte shtruar, ndërsa e shoqja helmoi veten. Këta e akuzonin se i kishte denoncua kot së koti kur ishte i arrestuar.

– Ndoshta  nuk  kishte   mundur  të   duronte torturat – tha Astriti.

– Ndoshta dhe kjo mund të jetë. – Besimi ndiqte arsyetimin e tij – Por një gjë dua t’ju them. Për sa e njoh unë ishte një intelektual i përsosur dhe njeri i veçantë. Kurrë nuk provokonte njeri. Miku i vetëm i tij ishte ndonjë libër që i binte në dorë. Qëndronte i vetmuar. Kjo ndoshta nga humbja e gruas dhe vajzës.

– A thua ta kenë detyruar? – tha Roberti.

– Megjithatë unë i qëndroja pranë. Për këtë jam grindur edhe me Gjergjin, Yllin, Gazmendin dhe Përparimin. Bile një ditë, për të provuar që kisha të drejtë, bëra një veprim prej të marri.

Robertin e shtynte kureshtja të  mësonte  sa  më shumë për mikun e ri.

– Çfarë bëre? – e pyeti.

– Një ditë i thashë: – Agron, unë do të arratisem. Do të vish me mua? – Më vështroi i habitur. Ndoshta më mori për të marrë. – Si do të arratisesh? – Më tha. Unë ia ktheva: – Në galerinë numër katër ka një dalje që përfundon jashtë. Në fillimet e minierës, kjo dalje ka qenë hyrja e galerisë numër një. Me kalimin e viteve galeritë u bashkuan dhe kjo hyrje u mbyll me një sasi gurësh. Kam mundur të hap një birrë të vogël sa për të kaluar një njeri barkas. – Nuk më ktheu përgjigje. Pas dy ditësh më tha se nuk pranonte të vinte. – Ruaj veten – më tha – Jeta vjen vetëm njëherë dhe duhet ta ruash atë. – Kështu kaluan ditët. Prisja të më arrestonin për këtë marrëzi. Por kjo nuk ndodhi. Kur kaloi dita e caktuar më tha: – Pse nuk e realizove planin? – Unë u mendova dhe në fund i thashë të vërtetën. A e dini se çfarë më tha? Këtë opinion e kam dhuratë nga miqtë e mi.

– Kështu të tha? – pyeti përsëri Roberti.

– Pikërisht kështu.

Ylli që deri në ato çaste kishte qëndruar  në heshtje duke dëgjuar bisedën e miqve të tij, ndërhyri:

– Ato janë të gjitha dokrra. Ai vetë na akuzoi në  sy  të  punonjësve të ndërmarrjes, ditën që na arrestuan.

– Megjithatë unë ju këshilloj ta mbani pranë. Është njeri i shkëlqyer. Do mësoni shumë prej tij. Ylli, thirri mendjes! Mos e humb shokun tënd. Aq më tepër tani që do të punoni në një brigadë.

– Nuk mundem. Para syve më dalin fytyrat e shokëve që nuk janë më. Nuk e di nëse do ta falin edhe ata.

– Të siguroj unë se po.

– Nuk e di, nuk e di, – tha në fund Ylli duke u menduar.

Besimi me Yllin u larguan duke biseduar me njëri-tjetrin.

– Si  t’u  duk  mysafiri  i  ri?  –  pyeti   Astriti Robertin kur mbetën vetëm.

– Nuk e di. Nuk njihet njeriu me një takim.Por, sipas mendimit të Besimit, duhet të jetë njeri i mirë.

– Ashtu? Atëhere duhet ta mbajmë afër.

Roberti me Astritin ishin shokë të ngushtë.Ishin njohur që në fëmini dhe shoqërinë e kishin ruajtur edhe kur u rritën.Roberti kishte bërë pesë vjet burg për agjitacion dhe propagandë. Shpërndante trakte antikomuniste në qytet së bashku me dy shokë të tjerë të moshës së tij. Ishin pesëmbëdhjetëvjeçarë, në klasën e parë të gjimnazit.Por edhe pasi u lirua nga burgu, Astriti i qëndroi pranë.Fati e pruri që të gjindeshin në të njëjtën ndërmarrje. Ai e tërhoqi në sektorin e tij, ku e kishte vendosur brigadier. Në të vërtetë Roberti ishte shumë i zoti dhe i ndërgjegjshëm. Kishte mbaruar gjimnazin me të gjitha dhjeta. Nuk e kishin lejuar të vazhdonte studimet e larta. Shenja në biografi e ndiqte hap pas hapi. Fati i tij ishte se në ushtri, në repartin e punës, kishte mësuar mjeshtërinë e muratorit. Kështu shpëtoi nga të qenit punëtor i thjeshtë, çka ishte shumë më e lodhshme dhe me më pak të holla. Ishte një nga specialistët më të mirë në profesionin e tij. Një gjë e tillë e ndihmonte për të ecur përpara, për aq sa e lejonte regjimi.

Sa për Astritin ai i përkiste një familje nga ato që mund të konsideroheshin asnjanëse. Nuk kishin patur njeri as me komunistët dhe as me nacionalistët.Gjatë luftës kishin qëndruar të papërzier në asnjë anë.Kishin parë punën e tyre.I ati kishte qenë një tregëtar i vogël. Grumbullonte lëkurët e bagëtive dhe i shiste. Ky ishte profesioni i tij. Me këtë profesion ushqente familjen. Ishte burrë i ndershëm. I tillë ishte dhe i biri, i cili kishte mbaruar shkollën e mesme të ndërtimit dhe kishte fituar titullin teknik i mesëm. Për këtë arsye e kishin emëruar përgjegjës të sektorit të investimeve në ndërmarrjen bujqësore. Ndershmëria e shtynte të ruante miqësinë me Robertin, pavarësisht nga biografia e tij. Bashkë bënin lloj-lloj bisedashpa u

druajtur. Kishin pothuajse të njëjtat mendime.

Kjo mendësi i shtyu të mbanin një qëndrim miqësor edhe me Agronin. Nga biseda e shkurtër që bënë me të, formuan një opinion të mirë për karakterin e tij.

Atë mbrëmje Roberti pothuajse nuk fjeti fare. Mendime të ndryshme i silleshin rrotull në mendje.Inxhinier elektrik që punonte punëtor dhe as që e përmendte ndonjëherë. Dhjetë vjet burg, bërë në kushte aq të vështira. I akuzuar nga shokët për  spiun. Gruaja  dhe  vajza të

vdekura në kushte aspak të qarta. E pra, të gjitha këto  e  kishin një shkak  që Roberti nuk mundej t’i jepte përgjigje.

Një ditë ndërsa pinin kafe, ai i tha:

– Agron, afrou me njerëzit. Shikomë mua. Mos të dukem si ndonjë njeri që nuk ka patur halle. Edhe unë kam qenë në burg.Edhe unë i kam bërë ballë halleve të jetës.Pasi u lirova, u martova me një vajzë me të cilën u dashuruam. Më lindi edhe një djalë. Por gruaja më braktisi, harroi dashurinë, duke marrë me vete edhe djalin, të cilin kam disa vite që nuk e shoh. Ata jetojnë diku në një cep të vendit, në një qytet që unë as që ia di emrin. Për këtë më dhemb zemra. Megjithatë, nuk e lëshova veten. U martova përsëri dhe tani kam dy fëmijë, një vajzë dhe një djalë. Besimi më përmendi fjalët që i kishe thënë ti në kamp: “Jeta vjen vetëm një herë dhe atë duhet të dish ta ruash”. Tani këto fjalë po t’i përsëris unë ty, se e di që ke nevojë për to. Martou dhe jetoje jetën tënde.

Agroni sikur u ngroh nga këto fjalë. Krijoi bindjen se kishte të bënte me një mik të vërtetë. Me një mik, të cilit mund t’i besonte gjithçka. Por përsëri nuk guxonte. Guximi kishte fluturuar nga ai. Si u mendua pak, i tha:

– Sikur të kisha forcë të tillë! E ku ta gjejë atë? Kush është ai burrë që do të më japi atë forcë? Vështirë, shumë vështirë të gjejë një burrë të tillë. Të ligën e kam brenda vetes time, në ndërgjegje. Ndoshta ndonjë ditë mund të ta tregojë. Jeta ime është vetëm varri.

Nuk biseduan më. Secili shkoi në punë të vetë, duke menduar ato që kishin thënë. Që nga ajo ditë u bënë më të afërt me njëri-tjetrin. Bisedonin për gjëra të shumllojshme. Filluan të shkëmbejnë vizita në familje. Fëmijtë e Robertit sikur e qetësonin Agronin. Sa e shihnin, ata i hidheshin për qafe duke bërtitur.

– Xhaxhi Goni, xhaxhi Goni!

Ai i ngrinte lart në krahët e tij, duke u thënë:

– Kapeni qiellin. Ai është juaji.

Në ato çaste i kujtohej Irida. Edhe asaj kështu ia bënte kur ishte e vogël. Roberti priste dita-ditës që Agroni t’i tregonte të fshehtën e tij. Por kjo nuk po ndodhte. Megjithatë, ai e kishte durimin për të pritur.

 

 

III

 

Nënë Gjyla kishte disa ditë që nuk e ndiente veten mirë. Kishte një dobësi të theksuar. Tensionin e gjakut e kishte shumë të ulët. Mundohej të qëndronte më këmbë dhe të bënte ndonjë punë, por lodhej shpejt dhe detyrohej të ulej. Të birit nuk i thoshte gjë.Nuk donte ta shqetësonte.Por një ditë ndjeu një marrje mendsh dhe gati u rrëzua.Shkoi dhe u shtri në shtrat. Në mbrëmje kur u kthye Agroni dhe pa t’ëmën të shtrirë në shtrat, u shqetësua dhe i tha:

– Nënë, pse je shtrirë kaq herët?

– Erdhi fundi, more bir.

– Mos e lësho veten nënë. Ti je e fortë. Ti më ke dhënë edhe mua forcë.

– E fortë jam, bir… Por jam tetëdhjetë vjeç dhe në këtë moshë njeriu duhet të përgatitet për gjithçka… Kam kaluar një jetë të vështirë, ashtu si edhe ti. Por kam ditur t’i bëjë ballë… Këtë porosi po të le edhe ty. Mos mendo për vdekjen. Sido që të vijë, jeta është e bukur dhe ia vlen ta  jetosh.  Shijoje atë. Ky është amaneti im që dua të lë…

Pas disa orësh i mbylli sytë, ashtu e qetë, pa shqetësuar njeri.  Agroni  shkoi  te një gjiton që kishte telefon dhe lajmëroi Robertin. Nuk kishte kë të lajmëronte tjetër. Ai erdhi së bashku me të shoqen. Ajo e rregulloi nënë Gjylon ashtu si i takonte. Pastaj Roberti shkoi në postë dhe lajmëroi me telefon Skënderin.

E varrosën të nesërmen. Në varrim nuk ishin më shumë se dyzet vetë, shumica shokët e brigatës, me përjashtim të Yllit. As Astriti nuk erdhi. Druhej se mos e pushonin prej pune. Midis tyre Skënderi, Besimi dhe Syrjau. Trupin e së ndjerës e vendosën pranë Iridës dhe Lumtos. Si mbaroi ceremonia, Agroni u gjunjëzua dhe vështronte pllakën ku ishin vendosur fotografitë e së shoqes dhe të bijës. Nga sytë filluan t’i rridhnin lot. Ato e vështronin nëpërmjet fotografive dhe dukej sikur i thonin:

– Eja Agron. E shikon? Ne u bëmë tre, kurse ti je vetëm.

Roberti e la të shfrente dhe pastaj duke i futur krahun i tha:

– Eja të ikim tani.

U larguan nga ai vend i trishtuar.

Në mbrëmje kishin mbetur vetëm Agroni, Skënderi, Syrjau, Roberti dhe Besimi. Si më i vjetri në moshë, Syrjaut i binte barra t’i mbante me kurajo.

– E përcollëm edhe Gjylon, or djem, – tha ai.

– Kush e ka rradhën tani? – pyeti Agroni.

– Natyrisht ne pleqtë, – vazhdoi Syrjau. – Dëgjoni, more djem. Njeriu duhet të jetë i fortë. Duhet t’i dalë zot vetes në çdo situatë. Dikur një trimi i vdiq djali i vetëm. Qyteti i tërë mori pjesë në varrim. Të gjithë e ngushullonin: – Të rroni vetë! – dhe ai përgjigjej – Shëndoshë miqtë! – A e kuptoni rëndësinë e këtyre fjalëve? Trimi vinte miqtë në një radhë me djalin e vetëm. Ky është motivi që duhet të udhëheqë njerëzit.

– Po unë ku t’i gjejë miqtë? Ata më janë larguar si djalli nga thimjami, sikur të kisha lebrën?

– Ne a nuk jemi miqtë e tu? – Foli Syrjau.

– Ne do jemi gjithmonë miqtë e tu, – ndërhyri Roberti aty për aty

– Ashtu si gjithmonë, – e plotësoi Besimi.

– Ju falemnderit.

Në bisedë ndërhyri Skënderi:

– Rrofshi, or miq. Bashkë sot po njihemi. Por jam i qetë se te ju gjeta miqtë e vërtetë të tim vëllai. Pikërisht për të tillë miq ka nevojë ai.

– Ne do të jemi gjithmonë pranë tij, – e siguroi Roberti.

– Në një gjë ka të drejtë Agroni, – ndërhyri Syrjau. – Jetojmë në një situatë të vështirë. Por le të kthehemi në plagët tona. Agron, më fal që po ta them. Ndoshta sonte nuk është rasti, por unë do ta them. Mos bëjë gabimin tim. Martou dhe fillo një jetë të re.

– Martesa ime e vetme është varri.

– Jo, Agron, – ndërhyri Roberti. – vetmia nuk është rruga që duhet të ndjekë njeriu.

– Të lumtë, – foli Skënderi. – Ke folur si mik i vërtetë.

– Ku ta gjejë atë forcë? – pyeti Agroni. – Cili është ai burrë që do më jap forcën për të mposhtur vetminë?

– Ne do ta japim, – ndërhyri Besimi. – Je miku ynë dhe duam të bëhesh si ne.

– Po Astriti pse nuk erdhi? – ndërroi bisedën Agroni.

– Ti e di, ai është përgjegjës sektori dhe ardhja e tij mund t’i shkaktonte humbjen e vendit të punës. – u përgjigj Roberti –  Megjithatë, më porositi që t’ju përcjell ngushullimet e tija.

– Po Ylli. As vdekja e nënës time nuk e thyeu?

– Ti e njh shumë mirë Yllin. Por mos u mërzit. Do të vijë koha kur ai do ta kuptojë gabimin që ka bërë. Koha i zbut zemrat.

– Ngrehuni djema të ikim, – foli Syrjau – Le t’i lëmë vëllezërit në botën e tyre. Mirupafshim nesër!

U takuan me njëri-tjetrin dhe u larguan. Agroni mbeti vetëm me Skënderin. Dy vëllezërit kishin shumë për të biseduar ndërmjet tyre. Kishin më shumë se dhjetë vjet që nuk ishin takuar. Skënderi ishte drejtor ndërmarrje, ndërsa Agroni një punëtor i thjeshtë, ish i dënuar politikë. Një dukuri që, ndonse nuk ishte e vetmja, ishte rast që mund të quhej i veçantë. Ishin të pakta rastet kur një person të mund të ushtronte detyrën e drejtorit, në një kohë që i vëllai i tij të ishte një ish i burgosur politikë. Rregjimi nuk e pranonte një mospërputhje të tillë. Vetëm ata lart e dinin psenë…

Por kjo kishte ndodhur edhe për shkak të rrethanave të krijuara. Skënderi ishte shkëputur plotësisht nga vëllai i tij. E kishte mohuar atë botërisht. Nuk kishte guxuar të merrte pjesë as në varrimin e gruas dhe të vajzës së tij dhjetë vjet më parë. Në biografinë e tij nuk ekzistonte vëllai. Ai ishte shuar bashkë me arrestimin e tij. Por vdekja e nënës e kishte detyruar të vinte në shtëpinë e tij. E

kishte thirrur ndjenja e gjakut.

– Përse erdhe pikërisht tani? – e pyeti Agroni

– Sepse jam biri i saj, – u përgjigj ai

– Je kujtuar shumë vonë. A nuk ishe edhe xhaxhaj i Ridës dhe kunati i Lumtos? Pse nuk erdhe për to, por le vetëm një plakë të gjorë t’i bënte ballë dallgëve të jetës. Po mua pse më braktise. Për njëmbëdhjetë vjet nuk më shkrove as dy gisht letër. Thua se je biri i saj. Ajo nuk të dëgjon më.

– Agron dëgjomë. Këto që do të të them nuk janë hipokrizi. Po të flas me zemër në dorë. Jemi vëllezër, por nuk jemi njësoj. Unë nuk jam si ti. Për këtë ta kam zili. Ti je i fortë. U bëre ballë të gjitha vështirësive e fatkeqësive që të dolën përpara. Ndërsa unë u tregova i dobët, sikur të mos isha i një brumi me ty. Nuk e di nëse do të më falësh, por unë jam ky që jam, “ njeriu i ri “ i socializmit, njeriu servil dhe i dobët, njeriu pa personalitet që është i detyruar të veprojë si manekin në duart e të tjerëve.

– Kështu do të vazhdosh edhe paskëtaj?

– Nuk kam rrugë tjetër. Kam hyrë në këtë valle dhe nuk dal dot. Ti je krijuar për të fluturuar si zog i lirë, ndërsa unë për t’u zvarritur si krimb në batakun tim.

Agroni e dëgjonte kokëvarur dhe thoshte me vete:

“Mos vallë edhe me mua po tregohet servil e hipokrit”?

– O vëlla, si nuk gjen forca për t’u shkëputur nga kjo gjendje?

– Nuk mundem, Është e para herë që flas pa maskë.

– Hidhe poshtë atë maskë. Do të shohësh që do të marrësh frymë lirisht.

– Agron, mos më pyet më gjatë.

E mbyllën bisedën.Nuk vazhduan më. Të nesërmen që me mëngjes ai u nis për në kryeqytet, ndërsa Agroni mbeti në vetminë e tij. Kur po ndaheshin, te dera e shtëpisë, Skënderi deshi ta përqafonte të vëllanë, po sikur ngriu para një trungu të tharë. Ftohtësia e Agronit e vuri në mendime.

 

 

IV

 

Ditët rridhnin njëra pas tjetrës dhe bashkë me to edhe muajt dhe vitet. Kishin kaluar dy vjet nga dita kur Agroni ishte njohur me Robertin. Tashmë kishin formuar një shoqëri të vërtetë.Takoheshin çdo ditë, herë në shtëpinë e njërit dhe herë të tjetrit.Natyrisht takimet zhvilloheshin më shumë në shtëpinë e Agronit, sepse atje ishin më të lirshëm për të biseduar, pasi nuk i shqetësonte njeri. Zakonisht më tepër bisedat zhvilloheshin për letërsinë, që e kishin të dy për zemër. Agroni tregonte se kur kishte mbaruar shkollën e mesme, kishte kërkuar të studionte për letërsi, por i kishin akorduar për inxhinieri elektrike, ndërsa Robertit nuk kishin denjuar t’i akordonin të drejtë studimi.

Në shtëpi Agroni kishte një etazher shumë të pasur. Librat, e ëma kishte mundur t’i ruante, duke i fshehur nën dërrasat e dyshemesë, gjatë dhjetë viteve që ai ishte në burg. Aty gjeje libra në gjuhën shqipe, si dhe në disa gjuhë të tjera, sidomos në anglisht. Midis tyre aty gjeje që nga “ Prometeu i lidhur “ i Eskilit deri te “ Viti 93 “ i Hygoit, që nga katër volumet e “ Lufta dhe paqja “ të Tolstoit, deri te tragjeditë e famshme të Shekspirit, që nga veprat e Dikensit deri te “ Tre shokët “ të Remarkut. Aty gjeje edhe letërsi shqipe që nga “ Historia e Skënderbeut “ e Naimit, deri te “ Albumi “ i Nolit, që nga “ Vargjet e lira “ të Migjenit, te “Për mbrojtjen e atdheut“ të Foqion Postolit, që nga “ Qyteti i fundit “ i Petro Markos, te romanet e Kadaresë. Librat në gjuhë të huaja vazhdonin të qëndronin nën dysheme.Kishte frikë t’i nxirrte, se ruhej nga ndonjë kontroll i beftë i sigurimit të shtetit. Midis këtyre librave gjeje vepra që në atë kohë nuk gjendeshin në treg, por që ai i kishte siguruar nëpërmjet shoqërisë së tij. Këtu bënin pjesë veprat e Niçes, Frojdit, Berlinit, Konicës, Fishtës, Lumo Skëndos dhe të tjerëve. Ishte një bibliotekë e vërtetë, brenda së cilës ndieje një kënaqësi të madhe në ato kohë të zymta.

Kështu, të dy miqtë mblidheshin atje dhe diskutonin me orë të tëra për temat e këtyre librave. Pasi diskutonin për vlerat, kalonin në brendinë e mendimeve që lidheshin me aktualitetin, me gjendjen në të cilën ndodhej vendi, me mungesën e shprehjes së vullnetit të lirë. Kishin besuar se me vdekjen e diktatorit diçka do të ndryshonte në vend, por shpejt ky iluzion ishte shuar. Pasardhësi i tij po ndiqte të njëjtën rrugë.

– Jetojmë në një botë absurdi, – tha një ditë Agroni. – Ngado jemi të rrethuar nga një mori kameleonësh, që nuk rreshtin së ndërruari ngjyrën sipas oreksit të pushtetarëve. Këta janë të ashtuquajturit ‘njerëz të rinj’ të krijuar nga sistemi për të ruajtur pozitat e tij që kanë filluar të lëkunden. Këta janë pjella më e keqe e këtij sistemi. Më vjen pështirë kur jam i detyruar t’i takoj apo t’i përshëndes. A e di se çfarë ka thënë Niçja:

 

“Socializmi, si tirani finale e më të vegjëlve dhe më budallenjve, domethënë e të sipërfaqshmëve, cmirzinjve dhe komediantëve për pesë para, është në realitet konsekuenca e ideve moderne dhe e anarkisë së tyre të paçfaqur”.

 

Kjo sentencë është karakteristikë e shoqërisë së sotme shqiptare.

– A thua do të vazhdojë gjatë?

– Nuk e di. Diçka ka filluar të lëvizë. Europa Lindore ka dhënë shenja se së shpejti mund të ndryshojë. Kurse ne vazhdojmë me frymën e vjetër. Tri here erdhi Shtrausi dhe të tri herët iku i zhgënjyer. Shqipëria nuk dijti të përfitojë nga shansi i krijuar.

– Si mendon a do të mundemi ta shohim vendin të lirë?

– Ti me siguri po, ndërsa unë nuk e di në se do ta kem atë fat. Kam disa kohë që ndiej një dobësi të madhe. Dua të rri shtrirë dhe të ëndërrojë. Kur lëviz lodhem shpejt. Të gjitha këto më bëjne të mendoj se nuk do ta kem të gjatë.

– Fillove nga përrallat ti? Kalove nëpër shkallët e ferrit dhe dorëzohe tani që i kapërxeve ato. Ku është ajo forcë që të mbajti gjallë në ato vite?

Agroni nuk u përgjigj. Edhe Roberti e mbylli bisedën kur vuri re se ajo mori një rrugë të padëshërueshme. Ndenji edhe pak dhe pastaj u largua.

– Takohemi nesër te puna, – i tha.

Punonin në suvatimin e një magazine. Brenda këtyre dy viteve, me ndihmën e Robertit dhe Astritit, ai kishte mundur të fitonte dy kategori si murator dhe tani kishte kategorinë e tretë. Roberti kishte shkuar në zyrat e sektorit për të mbyllur borderotë e muajit me Astritin.Kur u kthye nuk e gjeti Agronin.Shokët i thanë se nuk e kishte ndierë veten mirë dhe kishte shkuar në shtëpi.U shqetësua.Iu kujtua biseda që kishte bërë një natë më parë. Shkoi menjëherë në shtëpinë e tij dhe e gjeti në shtrat.

– Ngreu të shkojmë te doktori.

– Jo, jo nuk kam gjë. Vetëm kam dobësi. Do të pushoj dhe do të më kalojë. Nesër do të jem përsëri në punë.

Roberti nguli këmbë dhe më në fund e bindi. Shkuan në poliambulancë. Doktor Arqilea, një mik i vjetër i Agronit e vizitoi me kujdes.

– Duhen bërë analizat, – tha duke i dhënë raport për tre ditë pushim.

Të nesërmen bëri analizat. Përgjigjen e mori pasdite. Doktor Arqilea e kishte mbaruar orarin e shërbimit. Kështu që përgjigjen ia shpuri ditën tjetër. Sa i pa, doktori u zbeh në fytyrë.

– Si kanë dalë? – pyeti Agroni.

– Duhet t’i përsërisim analizat.

– Përse?

– Dua të bindem që nuk është bërë ndonjë gabim. Kësaj radhe do t’i bësh në spital.

Agroni mori fletën e analizave dhe shkoi në spital. E lexoi. Në një cep doktori kishte shkruar “urgjent:. Gjatë gjithë rrugës mendonte përse doktori i kishte përsëritur analizat. Përse kishte shkruar urgjent? Mos vallë vuante nga ndonjë sëmundje e rëndë dhe doktorit i vinte rëndë t’ia thonte?

– Përse jeni munduar? – i tha mjeku i laboratorit.

– Më ka dërguar doktor Arqilea për të bërë këto analiza.

Doktori lexoi fletën e analizave dhe i tha:

– Duhet të vini nesër në mëngjes, pasi duhet të jeni esëll.

Të nesërmen shkoi që me mëngjes.Laboratori hapej në orën tetë. I duhej të priste. Deri sa të vinte ora, vendosi të shëtiste në lulishten e spitalit. Duke kaluar u ndesh ballë për ballë me Robertin dhe Syrjaun që po vinin drejt tij.

– E more bir, a i bëre analizat? – pyeti Syrjau.

– Ende se laboratori hapet në orën tetë.

– Eja futemi këtu dhe pimë një kafe.

– Jo, se doktori më këshilloi që duhet të jem esëll.

U ulën në një stol dhe po bisedonin. Robertit nuk i pëlqeu kur mori vesh se doktori i kishte përsëritur analizat. Por nuk e dha veten. Ndërkohë ora kishte kaluar nga teta. Shkuan në laborator dhe Agroni bëri analizat. Përgjigjen e mori pas dy orësh.

– Si kanë dalë doktor? – pyeti.

– Shpjerja doktor Arqilesë. Ai është specialisti për këtë gjë.

Në poliambulancë, porsa e pa doktor Arqilea e futi në dhomë. Roberti me Syrjaun mbetën përjashta. Doktori pa përgjigjen dhe i tha infermieres:

– Dilni dy minuta përjashta, ju lutem.

Ajo doli.

– Duhet të shkoni urgjent në Tiranë, – i tha me një zë që dukej sikur mezi i dilte – Keni nevojë për një ekzaminim më të hollësishëm.

– Çfarë kam doktor? Ma thoni. Mos më fshihni asgjë. Ju e dini se unë nuk kam njeri. Ndaj dua t’i bëjë ballë me forcat e mia.

Doktori u mendua një copë herë dhe pastaj i tha:

-Tani për tani janë vetëm dyshime. Sipas dy analizave shenjat janë për leuçemi. Por mund të jetë edhe ndonjë shkak tjetër. Këtë do ta zbulojë ekzaminimi në spitalin onkologjik në Tiranë.

Doktori plotësoi epikrizën dhe ia dorëzoi .

– Ju uroj shërim sa më të shpejtë. Mos u shqetësoni. Ka shumë raste si ky juaji që përfundojnë me sukses.

Agroni doli jashtë.

– E si dolën? – e pyetën me një zë ata dy.

– Nesër do të shkoj në Tiranë për ekzaminim të mëtejshëm, – u tha.

Syrjau me Robertin mbetën të nemitur.U ndanë në kryqëzimin e rrugës.

 

 

V

 

Në pasdite Roberti shkoi në shtëpinë e Agronit.

– Sa mirë bëtë që erdhët, – tha ai – Ju prisja. Kisha nevojë të  bisedoja me dikë.

Mori dy shishe birrë, i vuri në lavapjatë dhe hapi çesmën që të ftoheshin.

– Përse i vure ato, ti nuk ke pirë kurrë, – i tha Roberti.

– Sot dua të pi.

Nxorri nga dollapi djathë, sallam dhe dy kokrra vezë që i vuri të zienin. Pastaj u ul pranë shokut.

– A e di se ç’më tha doktori? Nuk donte të ma tregonte, por unë ngula këmbë, duke i thënë se jam i vetëm. Së fundi më tregoi të vërtetën. Analizat tregonin se jam sëmurë nga leuçemia. Nesër do të shkoj në Tiranë për t’u vizituar në spitalin onkologjik.

Lajmi ishte i rëndë. Roberti mbeti si i shastisur. Nuk gjente fjalë për t’i thënë. Kurajua me të cilën i foli shoku e mahnitën. Së fundi, si e mblodhi veten nga hutimi i parë, i tha:

– Me siguri ata të laboratorit kanë gabuar. Do t’i përsëritësh ato në Tiranë dhe do të shohësh që do të dalin mirë.

– Jo, nuk janë gabim. E ndiej se së shpejti do shkoj nga kjo botë.

Hoqi vezët nga zjarri, i qëroi dhe i vendosi mbi tavolinë së bashku me sallamin dhe djathin. Pastaj mori shishet e birrës, mbushi gotat dhe foli:

– Gëzuar!

– Gëzuar dhe me një lajm të mirë!

– Kemi dy vjet që njihemi. Më ke treguar çdo gjë që të ka ndodhur ty dhe familjes tënde, kurse unë kam heshtur. Çdo gjë e kam mbajtur brenda vetes time. Kam vendosur që të fshehtën time ta marr me vete në atë botë. Nuk kam njeri të afërm të familjes.Vëllaj i vetëm më qëndron larg.Ka frikë nga biografia ime. Ti je miku im më i mirë.

Kishte kohë që Roberti priste thyerjen e heshtjes nga miku i tij. Por mendoi se atë ditë nuk ishte çasti i përshtatshëm, ndaj i tha:

– Kemi kohë për të biseduar për ato gjëra. E lemë kur të kthehesh nga Tirana. Do të shohësh se së shpejti do të shërohesh.

– Jo, nuk janë gabim.

– Të dija më të fortë

– Mos vallë të dukem i dobët

– Le ta lemë këtë bisedë sonde. I vazhdojmë kur të kthehesh nga kryeqyteti.

– A thua do të kthehem? – tha duke buzëqeshur hidhur, pastaj vazhdoi – Kam lexuar librin e Izajah Berlinit “Idetë filozofike të shekullit të njëzet”. Në një vend ai  shkruan:

 

“Dëshëroj të jem dikushi dhe jo askushi”.

 

Kështu dëshëroja të isha edhe unë. Por ky regjim në të cilin jetojmë nuk të lejon të jesh dikush. Ai kërkon që të gjithë qytetarët të jenë askush. Kjo gjë ndodhi edhe me ne. Ishim tre shokë. Kishim mbaruar arsimin e lartë për inxhinieri elektrike. Mendonim se ishim intelektualë. Mendonim se kishim personalitet. Por realiteti bëri që këto iluzione të binin. Para nesh qëndronin dy alternativa: Ose të ruanim personalitetin tonë, ose të ktheheshim në lakej dhe të gëzonim frytet e servilizmit tonë. Zgjodhëm të parën. Donim ta ruanim të paprekur dinjitetin tonë. Dhe për këtë ëndërronim. Na dukej sikur fluturonim në qiell, por në tokë gjërat ishin ndryshe. Në tokë ishte e ndaluar edhe të ëndërroje.

Agroni heshti. Ngriti gotën e birrës, e çiku me mikun dhe vazhdoi:

– Kështu përfunduam të gjithë në burg. Por mbi ndërgjegjen time rëndonte vdekja e mikut tim më të mirë. Kalova njëmbëdhjetë vjet me këtë brengë. Shpresoja se shokët do të ma falnin atë lajthitje të detyruar. Por kjo nuk ndodhi. Ata vazhdojnë të mos ma falin. Rastësisht mësova se ka disa ditë që është liruar Gjergji nga burgu. Nuk e di ç’mendon ai. Kam frikë se do të jetë me mendimin e të tjerëve. I vetmi që më fali ishte Gazmendi. Shkova e takova në sanatorium. Ishte në gjendje të rëndë. Pse u dashka pritur fundi i jetës për të falur dikë?

Ngriti përsëri gotën e birrës dhe e piu të gjithë. Hodhi vështrimin rreth e rrotull nëpër dhomë si pa vëmendje.  Roberti e kuptoi dhimbjen e mikut të tij, ndaj i tha:

– Me siguri një ditë do të të falin edhe Gjergji me Yllin.

– A thua? A do të kenë kohë ta bëjnë një gjë të tillë?

– Përse?

– Sepse unë i kam të numuruara ditët e mia.

– Nuk besoja të ishe kaq pesimist.

– Nuk është pesimizëm. Është realitet. Unë e ndjej.

– Gjepura.

– Kjo është historia ime. Njerëzit nuk duhet të harrojnë rrugën nëpër të cilën kanë kaluar qytetarët e këtij vendi mëkatar. Tani nuk më mbetet tjetër veçse të bëhem gati për të shkuar te të dashurit e mi.

 

 

VI

 

Të nesërmen që me mëngjes, Roberti u gjend te Agroni.

– Do të shoqëroj në Tiranë, – i tha.

Agroni iu lut që të qëndronte, por ai këmbënguli dhe të dy u nisën. Mjekët e spitalit onkologjik, kur lexuan epikrizën, vendosën ta shtronin menjëherë. Në spital do kishin mundësinë t’ia bënin më mirë analizat e nevojshme. Agroni u shtrua.

– Lajmëro Skënderin, – i tha Robertit.

Ai shkoi menjëherë në postë.Nuk vonoi dhe Skënderi erdhi. Ishte mjaft i tronditur. Njoftimi i kishte rënë si bombë. Nuk mund të besonte që i vëllai të vuante nga një sëmundje e tillë. Kur e takoi filloi të qajë. E brente ndërgjegja.

– Vëlla, më fal! U tregova i dobët. E di që ke të

drejtë të më trajtosh si të duash. Të gjitha i meritoj. Meritoj edhe përbuzjen tënde.

– Ngrehu Skënder! Burrat nuk lotojnë. Zemra e vëllait është aq e madhe, sa mund të falë edhe atë që duket e pamundur.

Roberti ndërhyri, duke ndërruar temën e bisedës. Mendoi se kjo ishte më e arsyeshmja në atë çast. Filloi të fliste për vapën që tregonte se po fillonte vera, për plazhin që do të bënin pasi të dilte Agroni nga spitali dhe të tjera biseda të tilla. Një gjë e tillë pati sukses. Filluan të tre të bisedojnë sikur nuk kishte ndodhur asgjë.

Të nesërmen i kreu të gjitha analizat. Përgjigjen do ta merrte një ditë më prapa. Skënderi dhe Roberti shkuan dhe morën shefin e pavionit për të pirë një kafe dhe të bisedonin

– Leuçemi, – tha ai – e ka në një fazë pak të zhvilluar. Do t’i fillojmë urgjent kimioterapinë me rreze kobalti. E keni prurë pak me vonesë.

– A ka ndonjë shpresë?

– Vetëm një mrekulli.

– Dielli duket që me mëngjes. Kur nuk të ngroh  në  fillim, mos  prit  për  më  vonë, – tha Skënderi dhe u largua i menduar.

– Ç’donte të thonte me ato fjalë? – pyeti doktori Robertin kur mbetën vetëm.

– Ai është vëllai. I dhemb zemra për të, se ashtu e ka patur fatin.

– Domethënë?

– Agroni është inxhinier elektrik. Ka mbaruar në Bullgari. Por fati e goditi keq. Ka bërë dhjetë vjet burg për motive politike. Gjatë kësaj kohe i vdiq vajza pesëmbëdhjetëvjeçe dhe gruaja. Para dy vjetësh edhe e ëma. Mbeti i vetëm. Të vëllanë e kishte larg. Unë mbeta i vetmi që e shoqëroja. Megjithatë ishte i fortë. Nuk e jepte veten asnjëherë. Është njeri me një kurajo të paparë. Përse ta dënojë fati deri në këtë pikë?

Doktori u habit me fjalët e Robertit. Si guxoi dhe i tregoi për gjëra të tilla, të cilat të tjerët i fshehin? Me siguri donte të shfrente dufin që kishte nga brenda. Por doktori ishte një njeri korrekt dhe i ndershëm. Historia e Agronit e preku tepër.

– Do të bëjmë çmos për ta shpëtuar. Po qe fat do t’ia hedhë. Të siguroj se nga ana jonë do të bëhen të gjitha përpjekjet.

– Falemnderit doktor!

Roberti shkoi në postë dhe mori sektorin e tij në telefon. Për fat Astriti ndodhej në zyrë. I shpjegoi gjendjen e Agronit dhe i tha t’i jepte lejen e zakonshme, se nuk mund ta linte Agronin vetëm në ato kushte.E porositi që të lajmëronte edhe familjen e tij, që të mos bëheshin merak. Gjithë ditën e kalonte pranë mikut të tij. Dilte vetëm për të ngrënë një kafshatë bukë dhe kthehej përsëri. Ishte lidhur aq shumë me të, sa ndarja i dukej humbja më e madhe. Miku i tij, me intelektin dhe logjikën e hekurt e kishte gllabëruar. Ishte bërë sinonim i zgjuarsisë, mençurisë dhe fisnikërisë. Në mendjen e Robertit, Agroni ishte shndërruar në një simbol.

Skënderi tentoi disa herë ta merrte Robertin në shtëpinë e vet për të pushuar, por ai nuk pranoi. Natën e kalonte pranë mikut të tij. Paradite shkonte për të fjetur në shtëpinë e një shokut të burgut, që jetonte i vetëm në një dhomë në rrethinë të kryeqytetit. Kishte bërë njëzet vjet burg dhe kur kishte dalë prej andej ishte gati gjashtëdhjetë vjeç. Kështu kishte mbetur pa martuar.

Gjendja e Agronit sa vente dhe po rëndohej. Me gjithë rrezet që bënte nuk ndjente asnjë përmirësim. Një ditë i plasi gjak nga hunda. Roberti lajmëroi doktorin. Ai erdhi menjëherë dhe e vizitoi.

– Duhet të përgatiteni, – i tha – Ky është fundi. Sot ose e shumta nesër.

Roberti u tërhoq mënjanë, u fut në një qoshe dhe filloi të qajë pa zë. Ishte e para herë në jetën e tij që derdhte lot. I dukej sikur do t’i shkëputej diçka nga zemra. Në këtë gjendje e gjeti Skënderi. Shkuan të dy. Agroni sa i pa, i çeli fytyra. Me zërin që mezi i dilte nga fundi i shpirtit u tha:

– Nuk dua… të më qajë… njeri… boll lot… janë derdhur… në familjen tonë…le ta gëzojnë… jetën… fëmijtë tuaj…

Bëri buzën në gaz dhe humbi përsëri. Roberti nuk duronte dot më. Doli përjashta dhe po shëtiste në lulishten e spitalit. Aty takoi Syrjaun dhe Besimin. Sapo kishin zbritur nga treni. Ishin nisur qëllimisht për të parë Agronin. Robertit i tërhoqi vërejtjen një burrë që pinte cigare i ulur në një stol.. Iu duk fytyrë e njohur.

– Ku e kam parë këtë fytyrë? – filloi të mendohej me vete.

Filloi të shtrydhë trurin për t’u kujtuar, por më kot. Ishte një fytyrë të cilën e kishte parë vite më parë, por nuk i kujtohej. Iu afrua dhe e pyeti:

– Më falni që po ju pyes, si ju quajnë?

Burri e pa me vëmendje.

– Gjergji Pano – u përgjigj.

Një rreze drite përshkoi trurin e Robertit. Ishte pikërisht ai, Gjergji Panua, shoku i Agronit, që kishte vetëm pak kohë që ishte liruar nga burgu.

– Gjergji, a ke forca të falësh një person? – i tha Roberti.

– Nuk të kuptoj. Ç’do të thuash me ato fjalë?

– Këtu  në  spital  ndodhet  një  njeri  në  çastet e fundit të jetës. Ai ka bërë një mëkat. Por rrethanat në të cilat e bëri, i di vetëm ai. Është një ish miku juaj.

– Kush është ai?

– Agron Canaj.

Gjergji u ngrit më këmbë.

– Agroni? Nga se është sëmurë?

– Leuçemi, në fazën e fundit.

U mendua për një farë kohe. Syrjau, Besimi dhe Roberti prisnin përgjigjen e tij. Së fundi Gjergji foli:

– Tani do të vijë edhe Ylli. Ka shkuar të takojë një kushurirën e tij që është e shtruar. Të vijë edhe ai dhe shkojmë të gjithë.

Pas pak mbriti Ylli. Gjergji i tha vendimin e tij. Ai u menda pak, pastaj vendosi:

– Shkojmë.

Kur mbërritën atje, Agroni ishte në gjysëm kllapie. Syrjau u përkul mbi të dhe i foli:

– Si je mor bir?

– Në pragun…e fundit…te jetës…

– Kurse mjeku tha se je drejt përmirësimit, – donte ta mbante me kurajo Besimi

– E..ç’është…vdekja?…Antitezë…e…jetës.

– Agron, –  foli Roberti –  kanë ardhur Gjergji me Yllin.

Efekti ishte i menjëhershëm. Hapi më tepër sytë, i pa ata, buzëqeshi dhe u zgjati dorën. Deshi të fliste, por nuk mundi të nxjerrë zë. Gjergji i kapi dorën, ia shtrëngoi dhe i tha:

– Agron, erdha bashkë me Yllin.

– Mos… vallë… jam… në… ëndërr…?

– Jo, – u përgjigj Ylli. – Jemi ne miqtë e tu.

– A…më…falët…?

– Miqtë nuk kanë çfarë t’i falin njëri-tjetrit, – foli Gjergji.

Fale…mi…nderit…!Ro…bert…të…lu…tem…merr…më…xhake…tën…Në…Xhe…pin…e…brend…shëm… është… një… le…tër… Le..xo..jeni…Ngre..mëni…

Gjergji me Yllin u munduan ta ngrenë

– Lam…tu…mi…rë  të da shur  miq! – pëshpëriti me një zë të mekur dhe u përplas pa jetë në shtrat.

– Rruga e mbarë, o mik – i tha Gjergji duke i mbyllur sytë.

– Lamtumirë vëlla! – pëshpëriti Ylli.

Skënderi u tërhoq mënjanë dhe filloi të qante me zë të ulët. Besimi qëndronte në heshtje. Roberti filloi të lexonte letrën. Si e mbaroi, nxorri shkrepsen, dhe i vuri flakën. Hirin e saj e hodhi në koshin e plehrave.

– Çfarë shkruante? – pyeti Syrjau.

– Mos më pyesni. Më mirë të mos e mësoni. Është tragedia e një njeriu të madh. Ajo nuk mund të përfytyrohet nga asnjë mendje e shëndoshë. Le ta marrë me vete.

– Atëhere mos e pyesni më gjatë, – e vulosi bisedën Syrjau

Trupin e tij e çuan në shtëpi me makinën e funeraleve. Atë mbrëmje ai u gdhi atje. Pranë tij ishin Skënderi, Roberti, Gjergji, Syrjau, Besimi, Astriti dhe gjithë shokët e brigadës. Të nesërmen erdhën dhe të tjerë. Midis tyre edhe disa që, sa ishte gjallë, nuk i flisnin me gojë. Vdekja i kishte bashkuar. E varrosën pranë s’ëmës. Në varr i  vendosën dhe eshtrat e së shoqes dhe të së bijës.

 

 

VII

 

Roberti vazhdonte të qëndronte mbi varroshin e mikut të tij. Kishin kaluar pesë vjet nga dita kur miku kishte mbyllur sytë. Gjatë këtyre viteve kishin ndodhur ndryshime të mëdha. Era e lirisë kishte filluar të fryjë edhe në vendin tonë. Një jetë e re po fillonte në atdhe. Por Roberti nuk po e shijonte si duhej këtë ndryshim. Ai kujtonte me dhimbje mikun që nuk arriti ta jetonte këtë ditë. Ai varrosh i dukej si lapidar i dhimbjes mizore të shkaktuar nga regjimi i përmbysur, por i dukej, gjithashtu, edhe si një himn që i bënte thirrje për të parë përpara, pa harruar të shkuarën.

-Agron, – i fliste mikut  të  tij, –  dielli lindi përsëri. Tani ne jemi bërë përsëri

dikushi, ashtu siç ëndërroje ti.

Mbi supet ndjeu një dorë. Ngriti kokën dhe pa Skënderin me sytë e përlotur.

– Skënder, erdhe?

– Po, or mik, erdha.

U përqafuan me njëri-tjetrin.

– Kur e ke ndërtuar

– Para dy muajsh, në pesëvjetorin e vdekjes.

– Më bëhet qejfi. Të lumtë!

– E ndjeja për detyrë. Atë që nuk munda t’ia jap sa ishte gjallë, mendova ta kryej pas vdekjes së tij. Me këtë veprim doja të qetësoja ndërgjegjen time. Ndryshimi i sistemit më bëri përsëri njeri. Deri atëherë unë isha një zvarranik që nuk guxonte të shprehte asnjë mendim, një njeri pa personalitet, megjithse isha intelektual dhe gëzoja një detyrë relativisht të lartë. Ky ‘intelektual i shquar’ e braktisi vëllanë kur ai kishte nevojë për të më tepër se në çdo kohë tjetër. Braktisi edhe nënën, atë që i kishte bërë kokën. Isha bërë një krimb, në një kohë kur vëllai im ishte një zgalem.

– Po eshtrat e babait pse i lëndove?

– Ato nuk janë varrezat e kombit. Janë varrezat e partisë së përmbysur. Për deri sa mbi to vazhdon të qëndrojë ylli i kuq i komunizmit, ato nuk mund të quhen të tilla. Eshtrat e tim eti nuk e kanë vendin atje. I respektoj dëshmorët e luftës për liri, por ithtarët e regjimit të përmbysur i kthyen ata në dëshmorë të Partisë Komuniste. Për këtë më vjen keq. Im at nuk u vra as për komunizmin dhe as për yllin e kuq. Ai u vra për atdheun. Ndaj i hoqa eshtrat nga ai vend dhe i solla pranë njerëzve të tij më të dashur. Brezat le të më gjykojnë për këtë veprim.

Roberti e kuptoi gjendjen shpirtërore të bashkëbiseduesit. Një zemër e dobët, e qulltë, e ndrydhur për kaq vite, që tani kishte shpërthyer me forcë, i dhanë të kuptojë se me të vërtetë diçka kishte ndryshuar në jetën e vendit. Kuptoi se nuk është kurrë vonë për të korigjuar gabimet e së shkuarës.

– Ikim? – pyeti Roberti.

– Shkojmë, – u përgjegj Skënderi

U nisën të dy me një brengë hallakatëse. Nën këpucët e tyre kërciste dhimbshëm zhavorri i varrezës.

 

Tiranë, më 31 korrik 2008.                                         

 

 

FUND