Ibrahim KADRIU: MISIONI RUS (6)

16.

Në Shtabin e Ushtrisë serbe në Lezhë, Ruslan Nikollai dhe Tatjana Volovna ishin njoftuar më hollësisht se çfarë kishte ndodhur në Shkodër dhe rreth saj. Deri vonë natën festuan futjen e malazezëve në Shkodër, kënduan këngë me falënderimet për rusët, që vazhdonin të mbanin interesimin e tyre ndaj sivëllezërve ortodoksë në Ballkan. Mbrëmja në shtab, sidomos për Tatjanën, ishte e veçantë, me rrethana të panjohura për të. I shikonte me habi ushtarët, të krekosur, thuajse ishin në dasmë. E vetmja femër në atë mes meshkujsh të frustruar, siç mendonte ajo, ndjehej keq, më keq se ç’kishte menduar në mbrëmje, kur Ruslan Nikollai i tha se do të kalonin natën në atë ambient. E shihte Ruslanin të entuziazmuar në atë mes ku shërbehej rakia dhe hahej meze prej mishit të një viçi, që e kishin therë, siç thanë, për t’i nderuar mysafirët.

Këso therjesh ndodhnin shpesh. Nuk e kishin vështirë t’i siguronin viçat, sepse i merrnin kudo që i gjenin, në fushë, male, apo edhe në grazhd të pronarëve, të cilët nuk guxonin të kundërshtonin. Njëri që kishte kundërshtuar, i cili e kishte stallën në periferi të Lezhës, e kishte pësuar keq. Ushtarët i kishin thënë: “Meqë të dhimbset një viç, atëherë jemi të shtrënguar t’i pjekim të gjitha gjedhet që i ke.”

Pasi e kishin mbyllur derën, derisa brenda ishin pesëmbëdhjetë lopë, katër dema dhe shtatë viça, ia kishin vënë flakën stallës. Pronari i asaj stalle dhe i kafshëve që ishin aty, kundërshton, pastaj iu lutet të mos i dëmtojnë, por e pëson keqas. E rrahin dhe e përgjakin. E lidhin me litar për trungun e qershisë, që e kishte në oborr, dhe i thonë:   “Do të mësosh se si nuk duhet të kundërshtosh kërkesat tona.”

Stalla shumë shpejt përfshihet nga flakët. Brenda dëgjohen pëllitjet e kafshëve, derisa pronari i tyre qanë.

– Je me fat, – i thonë. – Ka qëlluar koha kur jemi me humor të mirë dhe nuk po të djegim edhe ty, sepse do të kesh punë. Dikush duhet të pastrojë shkrumbin e stallës…

Këtë ngjarje Tatjana e mësoi gjatë mbrëmjes, kur ushtarët, duke kënduar e qeshur, i tregonin Ruslanit se e kishin djegur stallën me të gjitha gjedhet. Ata rrëfenin edhe ndodhi të tjera, sosh kur paraqiteshin shqiptarët frikacakë, që i lutnin t’ua falnin jetën. Rrëfimet ishin makabre. Tatjana qëndronte e qetë, dukej sikur e painteresuar për ato rrëfime. Herë-herë u bashkohej me ndonjë gllënjkë, pa ndonjë vullnet. E shikonte Ruslanin, që i dukej edhe më i tmerrshëm sesa ushtarët që kishin marrë pjesë në djegie të shtëpive dhe në vrasjen e njerëzve të atyre anëve. Kënaqësia e tij i vërehej në shkëlqimin e syve, në qeshjet shpesh histerike dhe në zbrazjen e shpeshtë të gotave të rakisë. Duke përcjellë kënaqësitë e tyre, iu kujtua rrugëtimi që kishte bërë nëpër ato troje për të arritur deri aty ku ishte, tani e shqetësuar. Iu kujtua Prizreni, afërsia e njerëzve dhe vullneti i tyre për t’i ndihmuar. Njësoj iu kujtua përcjellësi Sebastian Kola, të cilin shpesh e thërriste me përkëdhelje Sebush, një mashkull jashtëzakonisht i mirë, me qëndrim burrëror dhe shumë përgjegjës ndaj detyrës së përcjellësit. Derisa e shikonte Ruslan Nikollain iu kujtua ajo mbrëmje kur qe larguar Sebastian Kola nga Gurori dhe kur Ruslani kishte shkuar ta përcillte, pavarësisht reagimit të Sebastianit me atë kundërshtimin e kulturuarr: “Pse të lodhesh? Unë e di rrugën, shkoj vetë.” Me atë rast  Tatjana Vollovna nuk e kishte kuptuar insistimin e Ruslan Nikollait që ta përcillte. Më vonë jetonte me dyshimin ndaj Ruslanit, sidomos kur e sillte ndërmend rastin kur i kishte treguar për prezantimin pa fshehje të identitetit para ushtarëve dhe xhandarëve, që të shpëtonin me përcjellësin nga e keqja. Dyshimi ndaj Ruslanit i ishte shtuar kur e kishte vërejtur të shqetësuar, madje me një dozë agresiviteti, krejtësisht me një natyrë tjetër. Atë qëndrim të atëhershëm e krahasonte me kënaqësinë e tashme kur, ai, i dëgjonte rrëfimet mbi vrasjen e shqiptarëve dhe djegien e shtëpive të tyre. Edhe pse bashkërisht ishin shkolluar në Shën Petersburg për misionin, që do ta kishin obligim jetësor, dhe atëherë te Ruslani shihte djaloshin energjik dhe të mençur, tashti i dukej krejtësisht tjetër, i bërë tebdil, por me reflekse negative. Ndoshta, mendonte me vete, duke ndenjur bashkërisht me xhandarë e ushtarë serbë, kishte marrë vetitë e tyre, vetitë kriminele. Ndoshta, vazhdonte të mendonte me vete, si edhe serbët mund të ketë vrarë njerëz të pafajshëm. Bile Ruslanin e shihte edhe më të rrezikshëm pikërisht pse e dinte edhe gjuhën shqipe, madje kishte edhe emra e mbiemra konspirativë dhe njerëzit e atyre anëve i besonin; e merrnin për të tyre. Paraqitja me gjuhën shqipe dhe me emrat shqiptarë i jepte mundësi të krijonte afërsi me çdo vendor, e aq më tepër kur vendorët ishin të njohur si njerëz mikpritës, të cilët ndaj mikut nuk mbanin kurrfarë fshehtësie. Ruslan Nikollai në Qendrën e Misionit çmohej për njeri shumë të aftë, që kishte bërë shumë punë me interes për ambiciet serbe e ruse për të depërtuar në deti, për të pushtuar tokat shqiptare. Duke shikuar Ruslanin, Tatjana gjente arsye ta urrente edhe veten, ndonëse ajo asnjëherë nuk kishte bërë ndonjë krim ndaj vendorëve, por ishte përpjekur që në mënyra paqësore e pa lënduar askënd të kapte informatat që i duheshin për raportet të cilat i dërgonte në Shën Petersburg. Rrugëtimi i tashëm drejt Shkodrës, përkatësisht drejt Cetinës, ku e kishin cakun, i dukej i mundimshëm. Më me qejf do të kthehej nga Prizreni, ku do të takohej me ata miq që i kishin ndihmuar, kur do të mësonte edhe për Sabastian Kolën. Ai, gjatë udhëtimit deri në Guror, i kishte thënë se do ta ndjente vetën jashtëzakonisht mirë sikur Tatjana t’ia bënte një vizitë në Prizren. I kishte treguar ai për familjen e vet, për nënën, motrën dhe për gruan. I kishte treguar se babai i ishte vrarë në nëntorin e vitit të kaluar, por s’i kishte thënë se cilët ishin vrasësit. Nga sa shihte ndër ushtarët dhe Ruslani, bindej se babën mund t’ia kishin vrarë serbët. Sebastian Kola në parafytyrimin e saj gjithnjë ishte shumë pozitiv, moralisht për respekt. Për dhuntinë morale, i vete mendja te ajo lëndinë kur kishin pushuar, kur Sebastiani kishte kërkuar të largohej për pak çaste, siç mund të kuptohej për kryerjen e nevojës së vogël, kurse ndokush tjetër në vendin  e tij do të kërkonte marrëdhënie, apo edhe do ta dhunonte. Burrëria e Sebastianit i kishte bërë përshtypje shumë. Duke menduar për Sebastianin, Nikollai i dukej i neveritshëm. Në fakt, aq sa i dukej i neveritshëm po aq edhe i mistershëm. Mendoi t’i afrohej me një gotë me qëllim që ta provokonte me një “gëzuar!” Për çudi, sikur ta kishte lexuar mendimin e saj, Ruslan Nikollai e shikoi Tatjanën, duke mbajtur dy gota të mbushur me raki, njërën që e mbante me njërën dorë për veti, dhe tjetrën për Tatjanën. U ngrit në këmbë, si duke u luhatur, i pasigurt të qëndronte në këmbë. I ndihmoi për drejtpeshim një ushtar që ishte afër:

-Spasibja! – i tha  Ruslan Nikollai ushtarit dhe nisi të këndonte rusisht.

Ushtari vazhdoi ta mbante për krahu që të mos binte. Edhe ai, esikur edhe Ruslani, nuk ishte i sigurt në ecje, por bashkërisht mbaheshin. Tatjana përcillte lëvizjet e tyre. Kur pa se i afroheshin, deshi të ngrihej dhe të largohej, por e ndali dora e Ruslanit:

-E dashura ime, – i tha, – do të ikësh nga unë?

Ajo u tmerrua nga qëndrimi i tij prej njeriut të dehur. Fjalët “e dashura ime” i tingëlluan si sharje, në atë mes meshkujsh me sy të çartur, me shikime drejt saj. Mendoi t’ia kthente në mënyrë të vrazhdët. Hoqi dorë. Për një çast iu kujtua se të dehurit në raste dinë të jenë edhe të sinqertë, varësisht nga mënyra i bisedës që do t’ia nxiste tjetri. Tatjana veten e vlerësonte të përshtatshme për t’ia ndryshuar qëndrimet e vrazhda, qoftë edhe duke ia kthyer me të njëjtën shprehje, me “i dashur”. Dhe i tha:

-Jo, i dashur, nuk kam arsye të ik nga ti. Ne jemi bashkëpunëtorë, – ia përmendi bashkëpunimin në mision, që t’ia hiqte mendjen nga seksi. – Ata atje, – mendjen e kishte te Qendra Misionare në Shën Petersburg, – kanë shumë besim në ne, a po?

Ruslani i hapi krahët ta përqafonte. Ajo u largua pak dhe i tha ushtarit që përpiqej ta mbante: drejt meje.

-Veç një puthje, të lutem! – i tha Ruslan Nikollai, – veç një puthje! – zgjati buzët, duke i mbajtur sytë të mbyllur.

-Me një kusht, – tha ajo.

-Veç thuaje, jo veç një kusht. Të gjitha kushtet jam në gjendje t’i plotësoj.

-Jo, jo, veç një kusht!

-Thuaje!

-Të kthehemi nga Prizreni. Ta lëmë Cetinën!

-Nga të erdhi kjo?

-Ta them hapur?

-Thuaje moj, thuaje, e pastaj ma falë një puthje, – i tha ai gjithnjë duke i mbajtur sytë mbyllur dhe buzët e bëra gati për puthje.

-E kisha në plan ta vizitoja Sebastian Kolën. I kam premtuar se do të isha mysafire e tij. Do ta vizitoja edhe një mik tjetër, që më ka ndihmuar.

-Po bën shaka me mua? – i tha Ruslani shqip, që të mos e kuptonin ushtarët.

-Pse shaka?

– Afroje veshin.

Tatjana Volovna bëri ç’kërkonte.

-Sebastiani s’është më, sepse dinte shumë! E ke të qartë?

Ajo mbeti e ngrirë. Fytyra e saj mori një pamje të ethshme. Përmbahej me shtrëngim të dhëmbëve, kurse nga brenda i vinte t’ia fuste thonjtë në fyt.

-Bën shaka!

-Njeriu i misioneve nuk bën shaka.

-Domethënë atë ditë…

-Pikërisht në atë mbrëmje të asaj dite.

-I poshtër! – i tha ajo shqip. Në të vërtetë gjatë gjithë kohës flisnin shqip. – Si ke mundur?

-Më puth tash, më puth!

-Kurrë jo. Largohu!

Tatjana u tërhoq duke u shtyrë mes ushtarëve. Doli nga ajo barakë. Jashtë ishte errësirë. Duke kapërcyer pragun e derës, e dëgjoi zërin e Ruslan Nikollait:

-Do të më puthësh, do të më puthësh, edhe do të më lutesh…

Jashtë ishte errësirë, në atë natë me vranësira. Përveç te barakat e ushtarëve, te secila barakë  kishte në hyrje nga një dritë të zbehtë, hapësira tjetër ishte krejtësisht e mbuluar me errësirë. Po të mos ishin ushtarët duke pirë e duke u dehur me Ruslanin, ndonjë e lehur qensh në largësi, qetësia do të kujtonte varrin. Tatjana, kur doli prej dere në oborrin e barakave, u ndesh me ajrin e pastër. Mori frymë thellë. Kuptoi se kishte qenë në zor në atë hapësirë lokali të mbushur me erë alkooli dhe tym duhani. Iu duk se shpëtoi nga gjithë ajo torturë shpirtërore, sado që këtë ndjenjë ia prishte Ruslan Nikollai që mund të dilte ta kërkonte. U largua nga dera e hyrjes të atij ambienti me raki. Vazhdoi tutje nëpër errësirë përskaj barakës tjetër që ishte, thuaja, ngjitas me të parën. Për habinë e saj, nuk shihte as rojat. Eci edhe më tutje. Arriti te baraka e tretë, te pjesa e prapme e saj. Ishte e preokupuar me idenë e shkuarjes në Cetinë dhe pamundësinë që ta bindte Ruslanin të ktheheshin në Prizren. Tash që e kuptoi vrasjen e përcjellësit, Sebastianit, ishte shumë e shqetësuar, edhe e frikësuar. Ruslanin tani e shihte si një vrasës, i cili, siç mendonte në ato çaste dëshpërimi, mund të ketë vrarë edhe të tjerë. Gjithçka i kapërcente në mendje, bile edhe rebelimi si formë e mospajtimit me të. Në këso gjendje e mendonte edhe ikjen e atypëratyshme, ikjen drejt Prizrenit. Sikur të mos ishte koha e të papriturave, kohë lufte, me siguri do të largohej që atë natë, ashtu siç mendonte se do të ishte mirë të shkëputej nga misioni. Pas rebelimit ishte e bindur se do të pasonte ndëshkimi nga vetë Ruslan Nikollai, apo nga Qendra. Rregulloret e brendshme në Qendrën e Misionit, parashihnin ndëshkimet në rast rebelimi, tradhtie, apo  të korruptimit nga shërbimet e misioneve të ndonjë shteti tjetër. Ndëshkimet ishin të rënda, varësisht nga pesha e gabimit. Ishin paraparë edhe likudimet atentate ndaj atyre që punonin krye në veti. E ngarkuar me dilema, nuk kishte as gjumë, njësoj sikur edhe të dehurit, për të cilët mendonte se tërë natën do ta kalonin ashtu, me pije dhe këngë. Një nga oficerët, me të cilin ishin takuar në orët e pasdites, u kishte premtuar se do t’ua siguronte një makinë, e cila do t’i përcillte deri në Shkodër, ku do të takoheshin me ushtarët malazezë, që kishin hyrë në qytet në mënyrë triumfale. Duke i vlerësuar të gjitha rrethanat u bind se më mirë do të ishte ta shfrytëzonte rastin e udhëtimit deri në Shkodër e Cetinë, ashtu siç e kishin në plan me Ruslan Nikollain, sesa të vazhdonte drejt Prizrenit, gjithnjë e rrezikuar. Mendoi se më mirë do të ishte ndarja nga Ruslani kur të arrinin në Cetinë, sesa tashti.

Natë e qetë e fundprillit, e përshkuar nga një freski, që mund të tërhiqte shiun. Vranësirat në një masë e mbulonin edhe dritën e hënës. Ia zinin priten dhe ajo dritë mezi depërtonte mes reve që ishin në lëvizje. Nga lëvizjet e reve drita e hënës herë dukej më e ndritshme, herë e humbur fare. Tatjana e dëshironte humbjen e dritës, që të mos shihej kah lëvizte përskaj barakave. Kishte frikë se mund të sulmohej e të dhunohej nga ndonjë ushtar i krisur. Të tillët, siç i pa derisa ishin të dehur, ishin të gatshëm të bënin gjithçka, prandaj frikësohej. Duke ecur me kujdes dhe duke përgjuar në të gjitha anët, dëgjoi një zë të paartikuluar dhe një bërtimë femre. U trand. Mbeti si e ngrirë në atë vend ku ishte. Zëri vinte nga një objekt, që ishte tutje barakës, një objekt i vogël. Iu afrua me ngadalë. E shikoi objektin më me kujdes. Ishte një lloj magazine, dera e së cilës ishte paksa e hapur. Zëri vinte pikërisht nga ai objekt. Iu afrua dhe dëgjoi me vëmendje. Zëri i mashkullit ishte kërcënues, kurse një zë tjetër, që mezi dëgjohej, kuptohej si përgjërim shqip. Tatjana e kuptonte mirë shqipen, prandaj vuri vesh afër derës, duke mos denjuar të futej brenda. Dëgjoi lutje shqip me përsëritjen e fjalës “Aman!”, dhe ndërhyrjen e zërit të mashkullit me fjalët “Quti, kurvo jedno!”(Hesht, moj lavire). Fjalët lutëse shqipe përziheshin me të qarë, ndërkaq sharjet serbisht përcilleshin me të meshuara  shpullash… Tatjana e futi kokën brenda derës, por brenda ishte errësirë, nuk shihte asgjë. Vetëm zërat i vinin nga diku afër. Te dera  e gjeti një shufër të trashë hekuri, e cila, me gjasë, shërbente për mbylljen e derës. E kapi me të dy duart, e gatshme të mbrohej po qe se do të sulmohej, dhe bëri edhe një hap tutje drejt zërave. Nga një dritare e vogël depërtonte pak dritë, e cila mundësonte pamjen e siluetave, të dy trupave mbi dysheme. Kur shikoi mirë, e pa shpinën e mashkullit lakuriq mbi trupin e femrës, e cila përpiqej t’i shmangej peshës së tij dhe lutej. Ajo lutej shqip, kurse mashkulli e shante serbisht dhe gjëmonte. Tatjanës i erdhi të vjellë, por u durua. Pa e zgjatur shumë durimin, me shufrën e hekurit i mëshoi në kokë mashkullit që shante serbisht dhe ai rrëshqiti anësh nga trupi i femrës, e cila u tkurr si ushejzë, duke u mbrojtur pa ditur se kush erdhi pranë saj. Tatjana e kapi për krahu dhe e ngriti në këmbë:

-Ke ndonjë rrobë me veti, moj? Nëse i ke kund gjeji, nëse jo merrja rrobat kësaj  ndyrësire dhe vishu.

Femra i gjeti rrobat e veta. U vesh shpejt dhe priste shpëtimtaren ta nxirrte nga ai vend i trishtueshëm.

Tatjana e gjeti një litar dhe me të ia lidhi duart dhe këmbët nga ana e shpinës  njeriut që shante serbisht, i  cili  kishte mbetur pa ndjenja nga ajo e mëshuar në kokë. Ia lidhi edhe gojën me një shami, që kur t’i dalë kllapia të mos kishte mundësi të thërriste për ndihmë.

-Ec shpejt! – e urdhëroi femrën, duke e tërhequr për krahu.

Bashkë me të iu afrua stallës, aty ku ushtarët i mbanin kuajt. Nxori një kalë nga stalla. E hipi mbi të dhe i tha:

-Nëse di nga të shkosh, ik shpejt. Deri në mëngjes mund të arrish shumë larg. Ec shpejt e mos e kthe kokën. Ik. U pafshim në ndonjë rast më të mirë!

Ajo, para se të largohej, arriti t’ia thotë Tatjanës emrin e vet. I tha: – Unë jam Elza.

-Ik tash, ik! – ia ktheu Tatjana pa e zgjatur, domethënë pa i treguar se cila ishte ajo shpëtimtare.

Elza e nxiti kalin të vraponte, duke i mëshuar me thembra barkut të tij. Humbi në errëti. Për pak çaste u dëgjua troku i kalit, më pastaj nuk dëgjohej më Ishte shenjë e mirë se ajo ishte larguar.

Përskaj të njëjtës barakë Tatjana u kthye shpejt dhe arriti afër vendit ku vazhdonin të pinin ushtarët bashkë me Ruslan Nikollain. E pahetuar hyri te ajo dhomë barake, të cilën e kishin caktuar për të kaluar natën Tatjana dhe Ruslani. Ata mendonin se ishin në bashkëshortësi, prandaj as i kishin pyetur për fjetje. U shtri e veshur, e kapluar nga kënaqësia që kishte arritur ta largonte atë femër nga jargët e ushtarit, i cili e dhunonte ose përpiqej ta dhunonte. Pa e ditur se kush ishte dhe prej nga, e luste Zotin që ajo e mjerë të arrinte shëndosh e mirë në shtëpinë e saj. Tash që ia dinte edhe emrin, ndoshta në ndonjë kohë do të shiheshin. Por, për momentin, nuk ishte me rëndësi a do të takoheshin ndonjëherë. Kështu mendonte Tatjana, e cila tashti dëshironte që sa më shpejt të largoheshin nga ai vend. Priste të përfundonte ai aheng dhe të arrinte Ruslan Nikollai. E mbante shpresa se do ta bindte të ecnin sa më shpejt drejt Shkodrës.

Ishte mëngjes i hershëm. Ushtarët u alarmuan përmes borisë, që nxirrte tinguj të thekshëm, jo asi tingujsh të përhershëm të orëve të mëngjesit kur ushtarëve u bëhej me dije se duhej të bënin gjimnastikën. Tingujt e borisë, kësaj radhe, lajmëronin rrezikun nga ndonjë sulm. Kështu mendonin ushtarët, të cilët aq shpejt u gjenden të rreshtuar para barakave,  e bashkë me ta edhe eprorët, të cilët i ftuan ushtarët të ishin në gjendje gatishmërie, me armët e mbushur.

U zgjua edhe Tatjana. Në shtratin anësh e pa të shtrirë Ruslan Nikollain, që ishte në gjumë të thellë. Fare nuk e kishte dëgjuar kur kishte hyrë në dhomë.

-Ore i dehur, e dëgjon borinë?

Ai dukej se ishte në gjumë të thellë, derisa gojën e mbante hapur, kurse anësh gojës i ishin lëshuar jargët. Edhe kërriste.

-Heeej! – i thirri Tatjana, duke e lëkundur aq shumë sa për pak e rrëzoi nga shtrati. – Zgjohu, a dëgjon?

Ruslan Nikollai u tremb. Kur e pa Tatjanën që e lëkundte me sa fuqi kishte, piskati:

-Çka u bë? Je çmendur ti?

-Unë jo, por ti. Nuk e dëgjon borinë? Ka ndodhur diçka, ngrihu shpejt nga shtrati, se kemi rrugë.

-Ç’është ky alarm?

-Sikur ta dija nuk do të kërkoja të zgjoheshe. Të dalim jashtë dhe të marrim vesh se çka po ndodhë. Ka gjasë të jetë ndonjë sulm i paparaparë, – i tha ajo dhe iu afrua dritares së vogël prej nga shumë pak mund të shihej jashtë.

Që të dy dolën nga dhoma. Çantat i lanë brenda, derisa të kuptonin se çfarë kishte ndodhur. Ruslan Nikollai iu afrua eprorit që bërtiste e jepte urdhra. E pyeti, pasi e përshëndeti me një mirëmëngjes.

-Ka ndodhur diçka?

-Po! – i tha shkurt ai. – E kemi një ushtar të vdekur dhe një kalë mungon.

Tatjana para tij shprehu habinë.

-Si ka mundur të ndodhë kështu? Nuk keni roje?

-Kemi, por rojat mbrëmë e kishin harruar detyrën. Do të përgjigjen para gjyqit ushtarak, sepse gjatë detyrës janë dehur. Të gjithë do të përgjigjen! – tha dhe shpejtoi hapat nga depoja.

-Ne nuk kemi çka merremi me punët e tyre, Ruslan. Duhet të vazhdojmë rrugën e nisur, – tha ajo, e cila, pas pak, derisa e shikonte Ruslan Nikollain të shqetësuar, vazhdoi: – Nuk më pëlqeu kur tha se të gjithë duhet të dalin para gjyqit ushtarak. Edhe ti ke pirë shumë. Nuk di kur je kthyer në dhomë. Të kam pritur gjatë…

-Lëre tash, mos u merr me punët që nuk na takojnë. Është e vërtetë se kam pirë, por unë nuk jam ushtar. Për mua nuk vlen kurrfarë ligji ushtarak, kupton?

-Prandaj të largohemi sa më shpejt, – ia ktheu, ndërkaq në mendje e kishte ngjarjen e mbrëmshme, të meshuarit në kokë me atë shufër hekuri dhe largimin e femrës që dhunohej. I dukej e çuditshme se si, nga ajo e mëshuar, të jepte shpirt. Kishte menduar se i kishte rënë të fikët dhe se shpejt do të zgjohej. Ndryshe, as nuk do të ishte lodhur duke e lidhur këmbë e duar me atë litar. Jeta e njeriut si asgjë, mendoi me vete.

-Të lutem Ruslan, mos rri si dru, lëviz, ndërmerr diçka.

-Mirë, – tha ai, – ti prit këtu. Unë po takohem me komandantin e kësaj njësie ushtarake, i cili na premtoi dje se do të na gjente ndonjë mjet udhëtimi drejt Shkodrës.

Pas pak u kthye te Tatjana, e cila e priste e mbështetur te dera e barakës.

-Pas një ore një njësit vëzhguesish nisen drejt Shkodrës me kamion. Më thanë se ne duhet të jemi gati, të hipim në të njëjtin kamion.

-Mirë shumë, po i marrim çantat. Të presim. E çka kishte ndodhur, të treguan?

-Po, më treguan. Thanë se mbrëmë, në kohën kur është bërë ahengu, kishin pasur mysafirë diversantë. Nuk thanë se kush ishin ata diversantë, por shpjeguan se diversantët e kishin mbytur një ushtar, të cilin e kishin zhveshur dhe lidhur me litar. Ia paskan lidhur këmbët dhe duart dhe ashtu të lidhur e paskan mbytur me shufër hekuri. Shufrën e kishin gjetur te koka e tij. Thanë gjithashtu se diversantët e paskan liruar një të burgosur, një femër dhe paskan marrë një kalë.

-E tmerrshme! – shprehu keqardhjen ajo, kurse ndërmend e kishte fytyrën e asaj femre që tha se emrin e kishte Elza. E mbante shpresa se ajo kishte ikur pa telashe, meqë asgjë nuk flitej për të.

 

17.

Arritja në Shkodër në fund të prillit, në atë ditë me diell që i përngjante verës, për Tatjanën ishte ngjarje e rëndësishme, sepse për të parën herë shkelte në qytetin, i cili 180 ditë ishte përballur me të shtëna nga malazezët që sulmonin, dhe nga vullnetarët shqiptarë dhe ushtarët turq, që e mbronin. Gjatë gjithë atyre muajve vëmendja e opinionit ishte e drejtuar andej. Numëroheshin kufomat nga vrasjet dhe nga uria, si dhe ndërtesat e djegura e të shkatërruara. Pamja e Shkodrës vetvetiu tregonte se, në atë qytet, kishte ndodhur një tragjedi e madhe, një katastrofë. Qyteti kishte mbetur i zbrazur. Shkodranët, dhe jo vetëm ata, por edhe shumë refugjatë që kishin zbritur nga fshatrat, tash ishin larguar, kurse rrugët ishin mbushur me malazezë, ushtarë dhe civilë, që të gjithë me sy nga dyqanet dhe shtëpitë e vendësve se ku mund gjenin gjë për të plaçkitur. Vetëm ditën e parë të hyrjes së malazezëve, ishte mbajtur njëfarë rendi me gatishmëri që t’u ndihmohej shkodranëve, sa për të përfituar besimin se ushtarët kinse kishin hyrë në qytet për t’i mbrojtur. Fill pas një dite, pasi që ishte ngritur flamuri malazez mbi kështjellën e Rozafasë, plaçkitet çdo gjë e vlefshme, por edhe digjen dyqanet e pazarit të Shkodrës.

Tatjana bashkë me Nikollain u ranë kryq e tërthor rrugëve të Shkodrës. Fryma u zihej, nga tymi e bloza, djegia e tregut të njohur, ku ishin shkatërruar thuaja të gjitha dyqanet. Andej takonin gazetarë, njerëz të leckosur, asht e lëkurë, sakatë; njerëz të humbur dhe ushtarë malazezë të krekosur, me pushkë të gjata krahëve. Fitohej përshtypja se në atë qytet nuk kishte pasur njerëz, ndërkaq megjithëkëtë ata që i kishin kapërcyer të gjitha tmerret psikike dhe fizike, tash ndiheshin sadopak  të pushuar. Thoshin se banorët e Shkodrës tashmë ishin shndërruar në refugjatë; kishin ikur, dikush maleve, të tjerët ishin tërhequr në brendi të Shqipërisë, andej ku thuhej se ishte shpallur pavarësia, domethënë drejt Vlorës, por edhe drejt Durrësit, Tiranës e qyteteve të tjera, por jo edhe në Mirditë. Kur vinin udhëtarët nga viset e Mirditës flisnin për egërsinë e ushtarëve serbë, që ishin aq të pamëshirshëm.

Në Shkodër Ruslani dhe Tatjana takuan njerëz nga Rusia. Ata thoshin se kishin luftuar bashkërisht me vëllezërit e tyre malazezë, serbë e të tjerë. Thoshin se kishin ardhur të ndihmonin. U takuan edhe me të tjerë, nga vise të ndryshme të botës, shërbyes të ndryshëm për interesat e shteteve të tyre.

Stacioni i ardhshëm i tyre ishte Cetina, por rrugëtimin do ta bënin ndaras. Kjo për arsye se Tatjanës i pëlqente të qëndronte më shumë në Shkodër, donte të njihej me rrethanat e atyshme. Nga Ruslan Nikollai mori detyrën të merrte shënime nga femrat që do t’i takonte në Shkodër, për të cilat thuhej se ishin dhunuar nga malazezët. Kjo informatë i duhej Nikollait, meqë ai, sipas programeve operative në terrenet e pushtuara nga ortodoksët, e kishte edhe dhunimin si armë efikase poshtëruese ndaj vendorëve, për t’i ndjekur sa më shumë nga shtëpitë e tyre, që ishte një formë gjenocidi. Programi për dhunime ishte sekret, shumë sekret. Rezultatet e këtij programi shënoheshin me përpikëri, prandaj këtë detyrë Ruslan Nikollai ia la Tatjana Vollovnës, ndërsa ai, si autoritet i saj, e lejoi të bënte hulumtime vetëm. Dhe u ndanë. Ruslan u largua drejt Cetinës, kurse Tatjana shëtiste nëpër rrugë e rrugica të Shkodrës të gjente dëshmitare që do t’i flisnin edhe për dhunimet.

Ajo takoi femra të reja dhe të vjetra, nga të cilat shumë vështir nxirrte informata. Në mesin e tyre takoi edhe një femër me moshë mesatare, një zonjë që kishte ardhur nga Anglia e cila kryesisht merrej me refugjatët; u shpërndante ndihma. Ishte ajo Edit Durham, apo siç i thoshin Miss Durham, një grua me flokë të shkurtra, me stil të flokëve të meshkujve. Ajo e njihte situatën, sepse kishte qenë edhe herë të tjera në ato vise dhe kishte shëtitur gjithandej duke u njohur me vendorë malazezë e shqiptarë, por edhe me grupe etnike të tjera të shpërndarë viseve të Ballkanit. Tatjanës i pëlqeu kjo femër, kjo zonjë, për të cilën thoshin se ishte trimëreshë. Edit Durham gjatë takimit të parë me Tatjanën, që ndodhi pikërisht në Shkodrën e pushtuar, siç i thoshte ajo Tatjanës, i kishte treguar se ishte viti i katërmbëdhjetë i shëtitjeve të saja në ato vise, ku kishte mbajtur edhe ditar. Tatjanës fillimisht Edit Durham i dukej misterioze, sidomos kur mësoi se ajo kishte aq vite të kaluara andej. I interesonte të dinte se cili ishte roli i saj, për kë punonte. Duke u bazuar në vetveten dhe në Ruslan Nikollain, që kishin mision të caktuar, edhe për këtë zonjë nga Anglia ishte e bindur se ishte në ndonjë mision.

-Po, – i tha ajo, kur Tatjana nuk u durua pa e pyetur. – Po, unë jam gazetare. Shkruaj artikuj për gazeta dhe revista që dalin në anglishte, siç janë, i përmendi me radhë: “The Contemorary Review”, “The Adriatic Review”, “The New Europe”, “The Times”, “Manchester Guardian” e tj.

-Domethënë ju keni përvojë të madhe në këto anë?

-I njoh mirë rrethanat e këtyre anëve, traditat e njerëzve, të fiseve dhe popujve që jetojnë në fqinjësi, por me tyta drejtuar njëri-tjetrit…

Tatjanës i pëlqeu kjo grua, ndërsa Edit Durham fare nuk e dinte se bashkëbiseduesja ishte ruse, për shkak se ajo fliste shqip dhe në Shkodër, kur u njoftuan, iu prezantua me emrin dytësor Emine Brajari, si çerkeze, që jetonte në Prishtinë. Tatjana, e bindur se nga ajo zonjë do të siguronte shënime me rëndësi për interesimin e saj mbi dhunimet, i tha se e pëlqente angazhimin e saj dhe se, edhe ajo, nëse do të kishte mirëkuptim, do t’i bashkohej. Edit Durham nuk refuzonte njerëz të vullnetit të mirë që do të ndihmonin, prandaj i tha asaj se e pranonte në shoqëri.

-Faleminderit shumë, – i tha hareshëm.

-Siç më thatë, ju vini nga Prishtina. Kam qenë atje, – foli Edit Durham. – Atje me siguri vazhdojnë trysnitë serbe ndaj popullatës shqiptare, a po?

-Ç’të them. Ka përzierje të mëdha. Serbët kanë arritur nga veriu duke përzënë strukturat turke. Paraqiten si çlirimtarë, duke thënë se Kosova ishte djepi i tyre para gjashtëqind vjetësh. Kanë sjellje të çuditshme, arrogante.

Arrogancën e tyre e përmendi për ta bindur Edit Durhamin se urrente marshimin  e tyre në Kosovë.

-Unë i njoh kaherë. Ua njoh veset.

-Prandaj nuk kam çka flas për ta, – tha ajo e kënaqur se nuk do të fliste më për karakterin e tyre.

Duke shëtitur bashkërisht nëpër rrugët e rrugicat e Shkodrës, gjithnjë duke u përpjekur t’i venin këmbët përtej gurëve, gërmadhave,  Edit Durham i tregonte mikeshës së re për përvojën që e kishte në viset e Ballkanit. I rrëfente për rrugëtimet. I tha se një kohë kishte shëtitur në Maqedoni, pikërisht atëherë kur kishte shumë trazira, kur bëheshin shumë arrestime dhe vrasje…

-Në Maqedoni, – i tha, – mësova për vrasjet, për moralin e vrastarëve. – dhe vazhdoi: “S’ka më mirë sesa kur ngrihet myslimani e vret myslimanin. Kur ngrihet i krishteri e vret të krishterin është më mirë që krimi të mos përfillet, sepse njerëzit e brendshëm nuk do ta kuptojnë; ndërsa kur i krishteri vret myslimanin, ai ka kryer një akt të shenjtë e të drejtë. Kur myslimani vret një të krishterë, ai bën një barbarizëm për të cilin u duhet shkruar të gjitha gazetave…” Moj mike, – vazhdoi ajo, – krejt kjo paraqet një çmenduri të llojit të vet, e cila në asnjë mënyrë nuk ndodh në ndonjë vend tjetër.”

-Ju, e nderuar, qenkeni specialiste për Ballkan. Siç po shihet jeni kundërshtare e hapur e pushtimit të Shkodrës nga ana e malazezëve.

-Oj mike, sa më shumë të qëndrosh në mesin e kësaj popullate, aq më tepër do të mësosh se tragjeditë më të mëdha bijën mbi kokë të shqiptarëve, për shkak të interesit të forcave të huaja dhe për shkak se shqiptarët u besojnë shumë të huajve, pa lodhur kokën se, për shembull, të huajt janë ata që i kanë copëtuar tokat shqiptare dhe u kanë dhënë favore ortodoksëve të cilët në vazhdimësi mbrohen nga rusët. Rusia nuk i ka kursye as përpjekjet dhe as paratë për të përmirësuar kushtet e serbëve dhe bullgarëve. Shumë para ruse u derdhën në Maqedoni. U ndërtuan shkolla e kisha, u dërguan mësues për të përhapur idenë pansllave…

Emine Brajari, përkatësisht Tatjana Vollovna, u ndie keq. Habitej se si ajo angleze e dinte aq mirë angazhimin misionar të Rusisë në tokat e Ballkanit.

-Për këtë nuk kam ditur unë! – gënjeu ajo, kurse Edit Durham vazhdoi:

-Është fat se tani edhe Evropa e ka kuptuar shtetin e Rusisë, angazhimin e tij për dominimin ortodoks. Ka shumë toka tërësisht shqiptare, të cilat i rrëmbyen ortodoksët serbë, malazezë, grekë… Të kthehem pak në histori, meqë kështu, siç ndodhi me Shkodrën, ka ndodhur edhe me qytete të tjera puro shqiptare, pavarësisht se shqiptarët nuk i kanë dorëzuar qytetet e tyre falas. Në raste shqiptarët rrëmbyen armët, siç rrëmbyen edhe kur njëherë i shpëtuan qytetet e tyre, Gucinë dhe Tuzin, por u detyruan që në vend të tyre të dorëzonin Ulqinin, një nga qytetet e tyre më të bukura. Asnjëherë nuk është bërë një veprim kërcënimi më i gabuar se sa demonstrimi detar i kurdisur nga Gladstoni për të krijuar motiv që me forcë të imponohej dorëzimi i këtij qyteti krejt shqiptar. Keni dëgjuar për Gladstonin? Ai ishte kryeministër britanik (1880-1885), në kohën e të cilit flota ndërkombëtare bëri një demonstrim kërcënues para Ulqinit, para këtij qyteti shqiptar, për t’ua dorëzuar malazezëve. Dhe çfarë ndodhi pastaj? Pjesa më e madhe  e popullsisë të këtij qyteti bregdetar u largua prej andej dhe nuk u kthye kurrë më. Ulqini mbetet një monument i gabimit diplomatik trashanik. Malazezët nuk kanë qenë të aftë ta zhvillojnë atë qytet. Ai qytet vazhdimisht ua kujton shqiptarëve se nuk mund të presin drejtësi nga Evropa dhe kjo e ka rritur edhe më tepër urrejtjen ndaj sllavëve…

– Ju falënderoj shumë për këto të dhëna, të cilat nuk do t’i dëgjoja nga ndonjë tjetër. Jam shumë e lumtur që u njoftuam, e do të isha edhe më e lumtur sikur të më pranoni të qëndroj edhe më gjatë në shoqërinë tuaj, – i tha Tatjana, duke e përcjellë reagimin e saj me një shikim lutës.

-Unë jam misionare për humanizëm. Kjo luftë e gjatë për Shkodrën ka rritur numrin e refugjatëve, të atyre që po vdesin rrugëve, sepse kanë mbetur prapa interesimeve të të tjerëve. Refugjatët kanë nevojë për strehë, ushqime dhe barëra për shërim. Gjatë angazhimit tim prej humanistes, kam zbuluar botëkuptimet e malazezëve ndaj racës shqiptare. Malazezët ishin të etur për gjak. Në vend që të respektonin një armik, i cili u rezistoi trimërisht për aq muaj, ata u tërbuan dhe flisnin me të madhe për të drejtën e tyre për të therur çdo burrë, grua dhe fëmijë në Shkodër. Ata do të bënin natën vizita shtëpi më shtëpi dhe të nesërmen Fuqitë e Mëdha mund të protestonin sa të donin, sepse  nuk do të mund t’i ngjallnin më shqiptarët. Dhe qytetin do ta digjnin rrafsh me tokë. Gazeta serbe “Piemont” e përkrahte këtë plan. Madje edhe drejtori i postës, kur shkova të marrë paratë e kontributit të fondit tim të ndihmës, më tha: “Ju nuk keni nevojë t’i ruani paratë për Shkodrën. Atje nuk do të gjeni as të sëmurë, as të plagosur. Ne e kemi gjetur një ilaç tjetër”, dhe bëri gjestin se si do t’i shponin me bajonetë. Shumë prej malazezëve, me uniforma, talleshin duke pirë birrë…

Ajo, siç ishte marrë vesh me Ruslan Nikollain, pas qëndrimit në Shkodër, që tash e kishte gjetur edhe shoqërinë me Edit Durhamin, sipas planit pas sigurimit të shënimeve mbi dhunimet do të duhej të vazhdonte tutje. Do të duhej të gjente mjet udhëtimi për të arritur në Cetinë, atje ku do të takohej edhe me konsullin rus. Pas çdo bisede me Edit Durhamin, gjithnjë e më shumë bindej se ndoshta as do t’ia vlente të takohej me konsullin. Tashmë e kishte një përvojë tjetër dhe, në bazë të arritjes së kësaj përvoje, ngadalë-ngadalë  formohej edhe si individualitet tjetër, një karakter që po ndërtohej nga rrethanat e përjetuara që nga dita e parë e vendosjes në Prishtinë dhe ditëve të tjera, që ia siguronin përvojën e njohjes me vendorë, domethënë me shqiptarë e shqiptare. Shoqërimin me ta nuk e kishte të vështirë, meqë gjuhën shqipe e njihte mirë dhe nuk mund të dallohej se ishte e huaj. Prandaj, çdo ditë e më tepër, edhe emri Emine Brajari, ky emër konspirativ i saj, i dukej më i afërt, i konkurronte denjësisht emrit të lindjes, Tatjana. Rrugëtimin që e kishte bërë nga Prishtina, nëpër Prizren, Kukës, Lezhë e tutje drejt Shkodrës, e marrte si shkollë të mirë për t’i njohur njerëzit. Dhe i kishte njohur, e kishte krijuar bindjen se të gjithë ata njerëz, shqiptarë, që i kishte takuar, kishin qenë bujarë, mikpritës  dhe të sinqertë. E kishte kuptuar se sinqeriteti i tyre varej nga sinqeriteti i tjetrit. Si të tillë ishin në gjendje ta falnin edhe jetën, po qe se do të bindeshin me sinqeritetin e shoqëruesit. Këtë veti nuk e kishte hasur te asnjë popull tjetër, e aq më pak te sivëllezërit ortodoksë, të cilët i njihte si injorantë, vrasës, dhunues, plaçkitës dhe me veti të tjera që tregonin dobësinë e tyre.

Gjatë bisedës me Edit Durhamin edhe më shumë ishte bindur se ia vlente të rebelohej, të largohej nga ai mision dhe të humbte gjurmë duke ndërruar identitetin. Në parafytyrimin e saj vazhdimisht i rrinin dy pamje, që i shkaktonin brenga, për të cilat nuk mund të fliste, sado që për pamjen e parë ishte njoftuar nga vetë Ruslan Nikollai, kur në mënyrë indirekte i kishte treguar se çfarë i kishte ndodhur përcjellësit të saj Sebastian Kolës. Vrasja e Sebastianit njëherësh ishte edhe vrasje shpirtërore për Tatjana Vollovnën, e cila atij burri, me të cilin kaloi atë rrugë të gjatë, nuk mund t’i gjente kurrfarë mangësie. Ishte edhe pamja tjetër, ajo e ushtarit serb që dhunonte shqiptaren dhe vrasja e ushtarit pa qëllim. Sado që fillimisht, kur mori vesh se ushtari kishte vdekur, nuk besonte, sepse kur i kishte mëshuar me shufrën e hekurit qëllimin e kishte vetëm ta alivanoste. Se do të mbetej i vdekur, mendja nuk i kishte shkuar. Tash, pas të gjithave, sidomos pas shoqërimit me Edit Durhamin, sikur i vinte mirë që kishte vdekur ai dhe e kishte shpëtuar të pafajshmen. Zonjës angleze i besonte, andaj edhe e çmonte dhe dëshironte që sa më shumë të rrinte me të. Por e kishte parasysh reagimin e konsullit rus në Cetinë, ku kishte shkuar Ruslan Nikollai, po qe se nuk do të lajmërohej me kohë që të merrte instruksione shtesë për misionin për të cilin ndodhej në këtë vend. Çdo vonesë e saj do të egërsonte konsullin, sigurisht edhe Ruslan Nikollain, i cili këtë femër bashkëpunëtore e shfrytëzonte në shumë aspekte. Duke qenë me dilema dhe me dëshirë që të përfitonte besimin nga konsulli dhe të lirohej nga ndonjë ndjekje e tij ndaj saj, mendonte se do të ishte mirë që, kur të arrinte në Cetinë, të lajmërohej në zyrën konsullore, por do t’i ikte takimit me Nikollain. Nga ana tjetër, ky plan që i shëtiste në kokë, ishte me rrezik, nëse do të merrte vesh Edit Durhami, e cila që në takimin e parë i kishte besuar identitetit të treguar të saj, dhe as që kishte dyshuar në atë identitet të përfaqësuar me emrin Emine Brajari. Edit Durham, bile, e kishte parasysh që, në rast të shkuarjes në Prishtinë, të takohej me të dhe të banonte bashkërisht. Këtë mendim ajo, në një mënyrë, edhe ia kishte thënë asaj. Edit Durham, gjithashtu, duke i besuar asaj, mendonte ta kishte bashkëpunëtore. Kishte nevojë për ndihmëse, ndërkaq kjo femër i dukej shumë e përshtatshme dhe me përvojë, ngase Tatjana Vollovna, ose siç e njihte Edit Durham, Eminja, kishte mjaft përvojë udhëtimesh në tokat shqiptare, duke filluar nga Prishtina e tutje… Duke i parë refugjatët shqiptarë të leckosur dhe asht e lëkurë, të ikur nga Shkodra, i vinte të qante. E kishte parasysh kolonën e gjatë që kapërcente nëpër Lezhë, bashkë me mija vullnetarë që largoheshin nga Shkodra, meqë në qytet kishin hyrë forcat malazeze. Nga pamja e asaj kolone ishte tmerruar, por atë tmerrim ishte përpjekur të mos e shprehte para ushtarëve serbë, të cilët, derisa i përcillnin nga barakat e tyre, gëzoheshin, ndonëse kishin urdhrin që të mos i provokonin. Ata, ushtarët serbë, megjithëkëtë bënin grimasa derisa kapërcenin refugjatët shqiptarë. Bile njëri prej tyre e kishte kthyer shpinën drejt refugjatëve dhe kishte lëshuar një pordhë. Ajo fytyrë ushtari asaj i ishte dukur si fytyrë gomari, por ishte duruar të mos reagonte.

Miss Durhamin e kishte për qejfi. E shikonte derisa ajo, pa u ulur fare, domethënë pa pushim, ecte rrugëve dhe rrugicave të Shkodrës. I ndihmonte ndonjë të mbeturi në rrugë, u shpërndante bukë, derisa malazezët, jo vetëm ushtarët, por tani edhe qytetarët e rëndomtë, plaçkitnin çdo gjë të vlefshme që gjenin. E luti zonjën Durham të gjenin një vend të pushonin një çikë. Tatjana nuk ishte e lodhur, por e mundonte nxehtësia. Ishte një ditë përcëlluese, si në mes të verës. Asaj nxehtësie për të keq i ndihmonte tymi nga shtëpitë dhe shitoret e djegura E luti Miss Durhamin:

-Kam mundim, – i tha në vetën e parë. – Mund të gjejmë një vend e të pushojmë një çikë?

Zonja Durham qeshi. E shikoi ngultas dhe vazhdoi të qeshë.

-Moj mikeshë, – iu përgjigj, – unë nuk di për pushim. Tërë jetën e kam në lëvizje. Më duket kohë e paktë kjo të cilën e kam për shërbime. Shumë e paktë. Nganjëherë ia marr inat natës, të cilën nuk mundem ta shfrytëzoj për shpërndarje të ndihmave. Kam frikë nga njerëzit, të cilët më urrejnë pikërisht pse iu afrohem shqiptarëve. Ti po më dhembsesh, sepse nuk je e mësuar, prandaj po e pranoj propozimin tënd. Mund ta gjejmë një vend më të flladitshim, siç është bregu i Bunës, aty ku ka shelgje e hije. Shkojmë!

Në atë pjesë te Buna, ku shkuan, nuk kishin arritur flakët, sepse nuk kishte shtëpia, as dyqane.  Nuk kishte as njerëz, kështu që ndjeheshin më të lirshme, ndonëse flamuri malazez mbi kalanë e Rozafës Edit Durhamit i dukej i kobshëm.

-Malazezët e ngulën flamurin mbi kala. Këtë e bëri princi Danillo, i bindur se aty do të valëvitej gjatë. Unë kam njoftime, – tha Edit  Durham, – shumë shpejt do të ulet, sepse këtë e dëshirojnë shtetet e fuqishme, ndaj të cilave malazezët nuk mund të përgjigjen ushtarakisht.

-Kam dëgjuar edhe unë se edhe Rusia i ka këshilluar të largohen nga qyteti, – ndërhyri Tatjana.

-Zonja Emine Brajari, po më habit me këtë njohuri tënden mbi lojërat diplomatike. Unë këtë këshillë ruse e çmoj si lojë, por është një lojë e mirë e cila i përshtatet atmosferës politike evropiane.

Eminja nuk vazhdoi më tutje. Sikur u pendua që foli. Mendimi i saj për këshillën e Rusisë që ua kishte drejtuar malazezëve, nuk mund të ishte i një femre të zakonshme. Nga frika se do të zbulohej inteligjenca e saj, e pasuruar gjatë përgatitjeve në Qendrën e Misionare në Shën Petersburg, uli kokën. Lëshoi gishtat mbi barë, si të donte të kërkonte ndonjë shpjegim që do ta demantonte mençurinë e saj e cila, siç i tha bashkëbiseduesja, ishte prodhim i lojërave diplomatike.

-Ju përmendët lojërat diplomatike. Unë, e nderuara ime, nuk kam haber për të tilla lojëra. Veç thashë… –  e ngriti kokën Emine Brajari, e bindur se, pas këtyre fjalëve, e lironte veten nga ngarkesa për ndonjë dyshim të Edit Durhamit.

-Të kuptoj, – ndërhyri Edit Durham. Por, rusët gjithmonë kanë bërë lojëra diplomatike. Atyre nuk iu dihen prapaskenat. Megjithëkëtë, iu dihen planet, misionet, edhe kur dështojnë. Edhe pas dështimeve ata nuk tërhiqen, bëjnë plane të tjera. Më duhet të them, moj mike, se plani i Rusisë, për shembull, për ta mbajtur Ballkanin në ethe, gjithherë ka qenë aktual. Plani i Rusisë  për krijimin e një shteti rus-bullgar dështoi. Pavarësisht këtij dështimi, Rusia i vazhdoi përpjekjet e saj me një këmbëngulje që, dashur e pa dashur, ngjalli admirimin e përkrahësve të saj. Por hasi në vështirësi të paparashikuara. Bullgaria, sapo u çlirua u njoh nga Evropa, që i vuri në krye një princ gjerman, kërkonte pavarësinë. Stambulovi, burrë më i shquar që ka nxjerrë Bullgaria deri më sot, luftoi për shpëtimin kombëtar. Ai bëri çmos jo vetëm për të zhdukur ndikimin rus, por edhe për të ngritur Bullgarinë e Madhe sipas planit të Traktatit të Shën Stefanit. Për këtë qëllim ai qëndroi gjatë në Maqedoni. Po ta marrësh hollë, “Maqedonia” është një emër shumë elastik që kushdo mund ta përdor sipas qejfit për territorin që dëshiron ta aneksojë. Është i pasaktë dhe çorientues. Ç’është e vërteta, në këtë krahinë pa kufij zyrtarë dhe të qëndrueshëm, jetojnë krah njëra-tjetrës gjashtë kombësi të ndryshme, që duhet marrë secila parasysh.

-Po e di. Atje ka shumë shqiptarë. Kam qenë andej, te dajallarët e mi, – gënjeu Emine Brajari, -të cilët më kanë thënë se, edhe Shkupi si qytet më i madh i asaj pjese, pesëdhjetë për qind është i banuar me shqiptarë.

– Kam qenë shumë herë andej, por e keqja është se pikërisht për shkak të përkrahjes së Rusisë që ia bën popullatës ortodokse, nxit arrogancën e tyre ndaj shqiptarëve, duke mos i pranuar si njerëz normalë. Unë kam lexuar shumë tekste për shqiptarët, të tilla që tregojnë traditën historike të tyre, por edhe të tilla, sidomos nga të ashtuquajturit historianë serbë, që i përshkruajnë si të egër, njerëz pa kulturë dhe pa identitet. Nuk është për t’u çuditur që Kongresi i Berlinit nuk ua njohu asnjë të drejtë shqiptarëve. Dhe është për të ardhur keq, sepse shqiptarët kanë aftësi të mëdha, dhe për nga zgjuarsia s’kanë shokë në Ballkan. Lidhja Shqiptare u shtyp, por ndjenjat kombëtare, që mishëroi ajo, erdhën gjithnjë duke u forcuar, me gjithë përpjekjet e turqve për ta shuar atë ndjenjë. A di ti se shqiptarët, kur e mbajtën Lidhjen e Prizrenit, me një plan për ta fituar autonominë e tyre, e kishin dërguar një përfaqësues të tyre në Rusi të kërkonte përkrahjen, por… a di çka ka ndodhur? Zyrtarët e atëhershëm rusë e kishin caktuar një oficer që do të bisedonte me përfaqësuesin e Lidhjes së Prizrenit, dhe ai oficer i kishte thënë shkurt: – E di se ju keni të drejtë, por ky është mendimi im personal, ndërkaq qëndrimi i politikës ruse është kundër jush. Prej nesh nuk keni kurrfarë mbështetje. – Ishte shprehur ai, siç thuhet, pa dorëza.

Shqiptarët gjithmonë kanë qenë të injoruar. U është ndaluar mësimi i shqipes në shkolla, i botimit të librave e tj. Ky popull i pakrahë, historikisht ka pësuar, është nënçmuar dhe është provuar (nga fqinjët ortodoksë) të fshihen nga sipërfaqja e dheut. Fat është se në Vlorë, më në fund u ngrit flamuri i pavarësisë shqiptare, por përpjekjet për të rrënuar atë pavarësi të gjymtë gjithnjë janë aktuale. Në kufijtë e shtetit të pavarur nuk janë përfshirë të gjitha tokat shqiptare, prandaj në Ballkan kurrë nuk do të ketë qetësi. I sheh ushtarët serbë? Kanë shkelur shumë vise shqiptare, shumë qytete e katunde. Sot i ke edhe në Krujë, fjala vjen, në Krujën e qëndresës 25-vjeçe kundër otomanëve, të heroit kombëtar Skënderbeut. I ke edhe në Durrës, në Lezhë, Elbasan, në të gjitha këto qytete të rëndësishme shqiptare… A di çka, zonjë apo zonjusha Emine, nuk di si të quaj.

-Më quaj zonjushë, sepse ende nuk e kam gjetur fatin e jetës.

-Mirë, zonjusha Emine Brajari, kam shpresë se në ndonjë kohë shtetet evropiane, këto të fortat, do të mëshirohen dhe do t’i marrin edhe shqiptarët në mbrojtje dhe kështu , t’i tkurrin ambiciet ruse, e përherë për t’iu mundësuar serbëve daljen në det. E kam këtë bindje, sepse besoj se shqiptarët nuk do të mposhten, pavarësisht këtyre barbarizmave që po ndodhin në hapësirat ku jetojnë.

-Besoj edhe unë, – tha Eminja, – sidomos pas këtij muhabeti të gjatë që bëmë dhe më fole me aq simpati për popullin tim shqiptar.

Ajo e përforcoi mendimin për të qenë sa më bindëse dhe për të mos lënë kurrfarë dyshimi te Miss Durham për përkatësinë e saj kinse shqiptare, ndonëse këtu ishte me mision kundër tyre. Por gjatë këtij misioni, ajo do të kuptojë e përjetojë nga afër tragjedinë e këtij populli që i vinte nga ushtria serbe. Fryma ortodokse donte asgjësimin e këtij populli aq mikpritës dhe aq i pambrojtur. Nuk mund ta shlyente nga kujtesa Sebastian Kolën, fati i të cilit ishte tragjik. Vazhdimisht i kujtohej Prizreni, mikpritësit e rastit, kurse vetja i dukej e poshtër, sepse para tyre ishte prezantuar rrejshëm, për shkak të misionit që kishte. Iu kujtua edhe Elza, ajo femër që po e dhunonte në Lezhë ushtari serb dhe që arriti ta shpëtonte….

Tatjana, me emrin tjetër, Emine Brajari, dhe Edit Durham vendosën të largoheshin nga Shkodra. Rrethanat politike tregonin se aty nuk do të mbeten as malazezët. Ky ishte vullneti i fuqive të mëdha, mbi të gjitha i Austro-Hungarisë.

 

Ruslan Nikollai tashmë kishte arritur në Cetinë. Përpiqej t’i siguronte vetit hapësirë në mesin e gjithë atyre diplomatëve e gazetarëve që pritnin efektet e një lufte të pakuptimtë, që kishte zgjatur mbi njëqind e tetëdhjetë ditë. Ruslan ishte dëshmitar i drejtpërdrejtë i shkatërrimit të Shkodrës dhe i aq shumë viktimave, numërimi i të cilëve do të zgjasë shumë, e ndoshta as që do të dihet ndonjëherë, meqë refugjatët e ikur në të katër anët bartnin me vete edhe shumë plagë, nga të cilat më të rëndat ishin plagët shpirtërore. Ata me plagë fizike e shpirtërore e kishin edhe vdekjen afër, prandaj numri i viktimave të Shkodrës së rrethuar dhe të granatuar aq gjatë, vështir të dihet i saktë. Ruslan Nikollai në Cetinë u takua me konsullin rus. I rrëfeu për kohën e kaluar në Shqipëri dhe për Tatjana Vollovnën, të cilën e priste të lajmërohej në Cetinë. Konsullit i tregoi se kishte marrë sugjerimet për të vazhduar misionin, sipas referencave nga Shën Petersburg, por jo në Cetinë. Duhej të shkonte në Kosovë. Misioni i ardhshëm, siç u njoftua edhe konsulli rus, kishte të bënte me joshjen e të rinjve shqiptarë për rrugëtim drejt Rusisë, qoftë me qëllime punësimi, apo edhe për të kryer shkolla fetare, për hoxhallarë. Të parët, sipas programit të brendshëm rus, e kishin të pamundur kthimin, kurse të dytët, varësisht nga shkalla e ngritjes, përkatësisht nga pranimi i detyrave me fshehtësi, do t’i merrnin obligimet e imamëve në xhamitë e rajoneve shqiptare dhe turke.

Para se të merrte rrugën drejt Kosovës, i shkroi disa raporte dhe, përmes konsullatës në Cetinë, i nisi drejt Qendrës Misionare në Shën Petersburg.

Raporti  një, në vazhdim:

Ne kishim arsye të krenoheshim, ne që fitoren e malazezëve e shihnim edhe si fitore tonën, të ortodoksizmit. Por kjo nuk zgjati shumë. Me këtë fitore u alarmuan shtetet e Evropës, e sidomos Austro-Hungaria, e cila me dekada përpiqet të mbajë mbikëqyrjen mbi tokat e Ballkanit, e posaçërisht mbi tokat shqiptare, për të pasur në nivel ndikimin e vet. Vjena kërkoi largimin e të gjitha forcave ushtarake serbe dhe malazeze nga territori shqiptar, për çka Serbia u pajtua. Nuk di se në çfarë shkalle është ndikimi ynë me këtë rast dhe a ka pasur konsulta me ne. Unë jam në pamundësi të di për këtë, por pas ultimatumit të Vjenës ndodhi ashtu siç nuk pritej nga patriotët serbë e malazezë. Derisa serbët filluan tërheqjen, malazezët  këmbëngulën disi më gjatë. Megjithëkëtë knjazi u gjunjëzua. Vetëm dy javë malazezët qëndruan në Shkodër, derisa më 22 mars në Londër u vendos që Shkodra t’u mbetej shqiptarëve, kurse në të njëjtën kohë autoritetet politike evropiane vendosin që Mali i Zi të marrë Pejën dhe Gjakovën. Të them edhe këtë: Kral Nikolla, para se të jepte urdhrin e tërheqjes së ushtrisë së tij nga Shkodra,ashtu siç kam raportuar edhe përpara, kërkoi nga ndërkombëtarët që forcat evropiane të bënin një sulm direkt kundër Malit të Ziu, në mënyrë që ta kishim një tërheqje të ndershme!

Raporti dy, në vazhdim:

Meqenëse deri më sot në raportet e mija jam kujdesur të regjistroj gjendjen reale të rrethimit dhe të luftës për Shkodrën, po ju informoj se më 14 maj  forcat e jashtme të Fuqive të Mëdha evropiane kanë zbarkuar në Shkodër. Tash në kalanë e  Shkodrës valojnë 25 flamuj të Fuqive të Mëdha. Ardhja e tyre e liroi Shkodrën nga  sundimi pesëqind vjeçar i osmanëve dhe sundimi dyjavor i malazezëve. Unë kapërceva nëpër Shkodër derisa në kalanë “Rozafa” ishte vetëm flamuri i Malit të Zi.

Raporti tre, në vazhdim:

Po shënoj edhe disa veprime të papëlqyeshme. Kur malazezët hynë në Shkodër më 25 prill 1913, të udhëhequr nga princi Danillo, e gjetën qytetin thuaja të zbrazur. Gjatë ditëve të para malazezët u sollën shumë mirë, lenin përshtypjen e njerëzve mirëdashës, por më vonë ndodhi ajo që pritej: nisen plaçkitjet nëpër qytet. Ushtarët vidhnin çdo gjë, edhe në mes të ditës; zbrazeshin ato dyqane të cilave u kishte mbetur edhe nga pak mall. Kur arriti lajmi me të cilin konfirmohej se qyteti do t’u dorëzohej Fuqive të Mëdha, ushtarët malazezë u hynë mbarë dyqaneve të pazarit dhe i zbrazën. Më pastaj ua vunë zjarrin. Pavarësisht ultimatumeve nga Vjena që të lirohej Shkodra pa kushtëzime, gjatë gjithë kohës ushtria serbe ka qëndruar në Lezhë në pritje që t’u dilte në ndihmë malazezëve, kurse një pjesë tjetër e ushtrisë serbe priste nga ana e Malit të Zi. Nga këto luftëra duhet konstatuar se, fjalën e kam për luftërat e vitit 1912, të organizuara kundër Turqisë, dhe vazhdimi gjatë vitit 1913, sidomos gjatë qershorit dhe korrikut, fituesi më i madh i territoreve ishte Serbia.

 

Raporti katër, në vazhdim:

Ushtarët malazezë shkatërruan dhe dogjën çdo dyqan që u përkiste myslimanëve, gjithandej nga kalonin duke lënë shkretinë. Nga ana tjetër nga Kosova vijnë lajme tmerruese, malazezët që kishin marrë të drejtën ta sundonin Pejën dhe Gjakovën, i detyronin myslimanët të bëhen ortodoksë. Për këtë informuan famullitarët e Dukagjinit, të cilët thonë se ata që nuk pranonin konvertimin pushkatoheshin. Brenda disa ditësh u masakruan me qindra e mija të tillë. Në këtë aksion të tmerrshëm të forcave malazeze, të prirë edhe nga krerët fetarë ortodoksë, mbi 850 familje katolike të frikësuar nga tmerri i kasaphanës që bëhej mbi popullatën e Dukagjinit, u bënë ortodoksë.

Raporti pesë,  në vazhdim: Jo vetëm malazezët, por edhe serbët bënë çfarë dëshiruan mbi popullatën. Një kryefamiljar nga Bushati tregoi se,  serbët vranë 32 burra, të cilët bënin përpjekje t’i mbronin gratë e veta. Ata burra ishin të konfesionit katolik. Ata as nuk i lejonin t’i varrosnin, derisa erdhi vetë Imzot Koleci, ipeshkëv i Sapës. Ai organizoi varrosjen. Serbët dogjën të gjitha shtëpitë e Bushatit.

 

19.

Edit Durham dhe Emine Brajari e lanë Shkodrën pas shpine bashkë me tymin që i bashkohej reve. I lanë ata pak shkodranë duke përjetuar dhembje plagësh, uri dhe pamundësi largimi, si dhe ushtarë e banorë malazezë në eufori, duke trupuar rrugë e trotuare, kokën lartë si fitimtarë. Edit Durham, duke ia kthyer shpinën Shkodrës, vazhdoi me Emine Brajarin, të cilën e shihte të përshtatshme për ndihmë dhe përkujdesje të grupeve të refugjatëve, që kishin mbetur duke kërkuar strehë në qendrat e organizuara për refugjatë. Kishte edhe shumë të tjerë të larguar nga Shkodra, duke gjetur strehë në katunde dhe duke u mëshiruar nga banorët e atyre meseve të cilët, edhe ata, thuaja se ishin në gjendje sociale njësoj si edhe refugjatët. Edit Durham në ditët e mëhershme i kishte blerë dy kuaj, një për vete dhe një për përcjellësin. Me ata dy kuaj vazhduan, njërin e shfrytëzonte Edit Durham, e ulur mbi shalën e tij, ndërsa prapa shpine i kishte të lidhur edhe dy thasë, të lidhur dhe të lëshuara anësh shpinës së kalit, njëri thes në një anë, kurse tjetri në anën e kundërt. Thasët ishin të mbushur me rroba të ndryshme që do t’iu shpërndante refugjatëve. Mbi kalin tjetër, që ishte i përcjellësit, qëndronte Emine Brajarit. Edhe mbi shpinën e këtij kali ishin të lëshuar dy thashë me misër.

Në dalje të Shkodrës Edit Durhamit i ra në sy një udhëtar, që ecte në këmbë, derisa pas vete tërhiqte kalin. I tha përcjellësit ta pyeste se ku shkonte. Ai i tregoi se ishte nisur të shkonte në Tuz, atje ku para një muaji i kishte vajtur familja, gruaja me dy fëmijë. Përcjellësi prapë e pyeti, në saje të interesimit të Edit Durhamit, pse nuk e shalonte kalin? Ai e tha një përgjigje të çuditshme, se kësisoj ushtrohej për ecje, sepse nuk kishte asnjë metalik dhe i duheshin para për ushqim. Tha se do ta shiste kalin, po qe se do të gjente blerës. Edit Durham nxori paratë dhe ia bleu me aq sa kërkoi ai. I tha përcjellësit:

– Jemi tre veta, nuk dimë çka na pret. Rrugët janë të gjata, prandaj kali na hyn në punë.

Vazhduan drejt Reçit, që ishte një vendbanim jo fort i madh, por që gjatë këtyre muajve të luftës për Shkodrën, ishte mbipopulluar. Asaj rruge nga shkonin takuan udhëtarë të ndryshëm, të tillë që shkonin me qerret e mbushur me mall  të vjedhur në Shkodër, dhe të tjerët të rraskapitur, të cilët ia kishin mësyrë qendrave të refugjatëve dhe katundeve malore, për të gjetur strehim. Pra, asaj rruge truponin dy lloj udhëtarësh, njerëz që ecnin kokulur, të lodhur, duke lënë përshtypjen se nuk do të mund të arrinin kund, dhe të tjerët me qerret e ngarkuara të tërhequr nga kuajt, me dizgjinët që i mbanin malazezët dhe i drejtonin duke kënduar këngë lavdie për forcat e tyre, që e kishin mposhtur mbrojtjen e Shkodrës. Këngët mund të merreshin si provokim, njësoj edhe qeshjet e tyre zëshëm. Këto pamje, me të cilat Edit Durham kaherë ishte mësuar, për Emine Brajarin ishin të trishtueshme, njësoj siç kishin qenë me trishtim edhe shumë pamje të tjera gjatë këtij rrugëtimi, i nisur në Prishtinë dhe që tash vazhdohej pa e ditur ku. Për Eminën udhëtimi ishte pa adresë të saktë, ndërkaq Edit Durham i dinte fort mirë zonat të cilat do t’i vizitonte dhe do t’iu ndihmonte banorëve të atyre meseve. Edit Durham i gëzohej Eminës. E çmonte si ndihmëtare të mirë. I pëlqente qëndrimi i saj i heshtur, që fliste vetëm kur Edit Durham e pyeste. Përgjigjet i kishte shumë të shkurta, me “po”, “jo” ose “nuk e di!” Eminja kishte hall tjetër, atë të kacafytjes me veten, me punën e saj prej misionares, të cilën qysh në Guror kishte filluar ta urrente. Që nga arritja në Prishtinë dhe vazhdimi i atyre rrugëtimeve më tutje, ajo nuk ishte vetja, më saktë – ajo ishte vetja e dytë, vetja misterioze, e pasinqertë ndaj të tjerëve; personazhe e maskuar, gjithnjë me dyshime ndaj realitetit. Në raste, sidomos në ato raste vetmie kur kishte nevojë të bashkëbisedonte sinqerisht me ndonjë në shoqëri, i dukej vetja si hije e së keqes. Koha e kaluar nga Prizreni e deri në Shkodër, kjo ndërkohë, e ngarkoi me një përvojë krejtësisht tjetër nga ajo që kishte mësuar në studime për t’u angazhuar në detyrën e misionares. Mirësia e njerëzve të takuar asaj rruge të gjatë kishte bërë të urrente veten, bashkë me veten edhe Nikollain, Ruslan Nikollain, i cili, edhe pse kishte kaluar me muaj në ato vise bashkërisht me njerëzit që e nderonin, ia hapnin derën kudo dhe i ndihmonin për çdo gjë që ai kërkonte, nuk e kishte humbur agresivitetin, atë të ushtruar gjatë shkollimit për detyrë misionari. Për Emine Brajarin ishte e çuditshme, se si mundet njeriu të jetë pa ndjenja, akull, dhe njëherësh të “vlojë” egërsisht ndaj racës tjetër. Si mundet njeriu të jetë aq meskin? E preokupuar me këso pyetje, përgjigjet i dilnin vetvetiu nga revolta. I ndihmonin të pajisej me parime njerëzore, të cilat e nxitnin të mendonte ndryshe, si parapërgatitje për të vepruare ndryshe në jetën, që e kishte para vetes. Këtë situatë e konsideronte rilindje të karakterit që nuk e kishte pasur, as e kishin lejuar t’i jepte rëndësi, duke e bindur që t’u përkushtohej vetëm urdhrave. Shoqërimi me Edit Durhamin, pastaj përballja me njerëz të humbur, të ndjekur e të persekutuar, vetëm pse ishin të një kombi tjetër, e bënë të ndërrojë qëndrimin ndaj krejt asaj që kishte mësuar dhe vepruar, duke u bërë edhe dyfytyrëshe, person me dy emra, vetëm e vetëm për të qenë vepruese në konspiracion. Si person me dy emra, kishte edhe dy lloje dokumentesh të identifikimit, si Tatjana Vollovna dhe si Emine Brajari. Tashti, në këso situate të mendimeve, gëzohej që i kishte dokumentet me emrin e mbiemrin Emine Brajari…

-Emine! – e thirri Edit Durham, që kalëronte para saj.

-Po! – ia ktheu ajo shpejt, derisa përmendja e emrit të saj i erdhi befasisht.

-Je lodhur, apo mërzitur?

-Edhe njëra, edhe tjetra, – tha ajo. – Por jam edhe e shqetësuar.

-Shqetësimi është i të gjithëve, e di këtë. Të pyeta për lodhje. Nëse do mund të pushojmë, sepse te ti po e shoh rraskapitjen…

E ndali kalin Edit Durham dhe e shikoi me ngulmë.

-Paj, si të them, moj mike, – ia ktheu Emine Brajari, – të gjitha nga pak: edhe lodhja, edhe mërzia, por mbi të gjitha jam shumë e shqetësuar nga këto pamje.

Anëve të rrugës shihte njerëz të moshave të ndryshme, që nuk kishin arritur të gjenin ndonjë strehim. Njerëz të uritur, të lodhur e të vrarë shpirtërisht. Derisa i shikonte me dhembshuri, i bëhej se, të tillët, vështirë të nxjerrin edhe zë nga gojët e tyre me buzë të çara. Ishte hera e parë që shihte njerëz asht e lëkurë, të palarë e të pangrënë. Në fytyrat e tyre vetëm sytë i kishin të lëvizshëm, sytë e mëdhenj në fytyrat e zvogëluara nga uria e lodhja.

-Sikur të ishin vetëm këto pamje… – ia ktheu Edit Durham me zërin e ulët, që mezi arriti te veshët e Emine Brajarit. – Andej nga po shkojmë do të hasim në pamje edhe më trishtuese, – e paralajmëroi Edit Durham. – Duhesh të mësohesh.

Vazhduan rrugëtimin. Porosia “duhesh të mësohesh” për Eminën ishte domethënëse, ishte preferencë, indikativ që ta kuptonte misionin e saj të ardhshëm që, sipas mendjes së Edit Durhamit, duhej të ishte angazhimi në veprimet humanitare. Në një mënyrë i pëlqente, por kur i vete mendja te Ruslan Nikollai e përfshinin mornicat, brengosej. Kjo brengë edhe më shumë e rëndonte kur mendonte se prezantimin para Edit Durhamit e kishte bërë të rrejshëm. Pendohej pse nuk i kishte treguar hapur se cila ishte në të vërtetë. Kjo ia forconte dilemën që ia shtonte lodhjen, por edhe shqetësimin. Në një anë bindej se misioni i Edit Durhamit ishte i jashtëzakonshëm, e pëlqente pa masë, nga ana tjetër nuk mund të merrte qëndrim për t’i treguar asaj për veten, për qëllimin e kapërcimit të atyre rrugëve me detyra të posaçme që i vinin nga Shën Petersburgu. Hezitonte të bëhej e sinqertë, sepse ai sinqeritet do t’ia ndryshonte krejtësisht perspektivën. Nuk ishte e sigurt se a do të mund t’u përshtatej rrethanave të reja, në të cilat do të gjendej posa t’ia tregonte të vërtetën Edit Durhamit. Nga ana tjetër Emine Brajari i frikësohej edhe qëndrimit të Edit Durhamit, pasi të kuptonte realitetin e angazhimeve të saja si misionare ruse kryekëput për punët politike, të errëta, për planet gllabëruese ruse në Ballkan. E merrte me mend se do të reagonte keqas, se do ta largonte nga shoqërimi.

Ofshani thellë, një ofshamë të cilën e dëgjoi edhe Edit Durham.

-Merre veten me të mirë, moj vajzë! – i tha ajo.

Emine Brajari nuk foli fare, veç e shikoi, siç thuhet, lodhshëm.

-Më dhimbsesh. Dukesh të jesh me shumë emocione. Qetësoje shpirtin, moj! Sikur t’i kishe parë të gjitha ato skena me të cilat jam ndeshur unë, nuk di se si do të jetoje. Moj mikeshë, – iu drejtua, pasi e ndali kalin, – ka keq e më keq. Këta hallexhinj që po i sheh rrugës, së paku kanë mbetur gjallë. Për të gjallët gjenden shtigjet. A di ti sa të vrarë e të plagosur kanë mbetur rrugëve të Shkodrës?

-E marr me mend. I pashë shtëpitë e djegura.

-Prandaj qetësohu. Atje ku po shkojmë, në Reç, do të ketë shumë refugjatë. Më kanë thënë se atje i kanë dërguar edhe të plagosurit. Ne do të përpiqemi t’ua zvogëlojmë dhembjet. Me vete kemi barëra. Din diçka nga mjekësia?

Asaj iu kujtuan mësimet që kishte bërë në Shën Petersburg për intervenime në raste urgjente të lëndimit të njerëzve.

-Kurrë nuk kam pasur punë me të plagosur, – tha Eminja, – por kam mësuar diçka nga teoria për shëndetësi.

-Mrekulli, – ia ktheu Edit Durham. – Kjo më pëlqen. Tash do të kesh rast teorinë ta kthesh në praktikë.

Edit Durham e motivonte ta anashkalonte Cetinën për një kohë, ndoshta edhe për shumë kohë. Ajo e kishte parasysh se gjithmonë e nesërmja ka fshehtësi, të cilat njeriu nuk është në gjendje t’i definojë. E nesërmja është misterioze. Ajo ka të bëjë me rrethanat të cilat arrijnë. Pavarësisht planifikimeve, të cilat mund të kenë mbështetje në veprimet e shtyra nga motive të ardhur nga ndonjë arsye, e nesërmja nxjerr përparësitë para situatave që, në kushte të etheve të luftës, ndërrojnë kahet e veprimeve dhe të synimeve. Ajo, sipas rolit që e kishte, anashkalonte veten, interesin vetjak, përball interesit të Qendrës, e cila e mbante në grusht. Në një mënyrë e shihte veten në grushtin e Ruslan Nikollait, derisa ai ia programonte qëndrimin në ato anë, arsyetimin e qëndrimit me arritje të rezultateve, qoftë me mbledhjen e shënimeve sekrete, apo me yshtjen e femrave për të pranuar udhëtimet drejt Rusisë, ku do të vazhdonin jetën duke ndihmuar me vitalitetin ballkanas. Me program të tillë kishte filluar në Prishtinë, e nxitur që të mbante lidhje të vazhdueshme me Ruslan Nikollain, për të cilin e dinte se programi i aktivitetit të tij kishte të bënte me mbledhjen e të dhënave mbi kushtet e depërtimit të serbëve drejt detit, pastaj me meshkujt, me orientimin e tyre për punë, por edhe për shkollim fetar, për t’u bërë klerikë.

Takimi me Edit Durhamin, gjendja e luftës, pasojat nga ajo luftë që ndeshej me to, i jepnin arsye  Emine Brajarit të mendonte ndryshe, të angazhohej në frymën e kërkesave shpirtërore të saj, të cilat, tashmë, kishin ndryshuar krejtësisht. E ngarkuar me mendime që ia tregonin një rrugë tjetër, e paramendonte veten të rebeluar, jashtë kthetrave të misionit në të cilin vepronte. Me një mendim të tillë, si e rebeluar, për një çast e mendoi vdekjen: a do të ishte e gatshme të vdiste në kohën kur do t’ia kthente shpinën misionit të caktuar më herët, dhe të bëhej pjesë e misionit humanitar, si ndihmëtare e Edit Durhamit? Përgjigjen për këtë pyetje nuk mund ta merrte nga askush, as nga Edit Durhami, të cilës nuk mund t’i zbulohej para se të vendoste. Mbështetjen e kërkonte te brendia e saj shpirtërore, e cila gjithnjë e më shumë mbushej me brengën për të gjithë ata njerëz të mbetur rrugëve, të uritur, të vuajtur, të plagosur… Duke i vënë ndjenjat në peshojë, bindej se në zemrën e saj kishin bërë strehë vuajtjet e atyre të gjorëve, të cilët kishin humbur durimin për të ardhmen, për fëmijët e tyre, një pjesë e të cilëve nuk dihej ku ishin, të vdekur a të gjallë në ikje pa kthim. Krejt ishte trishtim.

-Jam e gatshme të vdes! – tha si me pëshpërimë, e befasuar, mandej edhe e frikësuar, nga ky mendim që i erdhi papritur.

Shikoi nga Edit Durham, e cila e dëgjoi, por nuk reagoi duke pritur që ajo vetë ta thotë arsyen e thënies së këtij mendimi, që e përligjte vdekjen.

-Këto pamje po më çmendin, – tha më zëshëm Emine Brajari. – Kam frikë nga apatia, sepse duke parë gjithnjë pamje të njëjta, më ikën gjumi, më tretet vullneti për jetë…

-Ka keq e më keq, – ia ktheu Edit Durham. – Për qetësinë tënde shpirtërore, përpiqu ta bindësh veten se e keqja nuk ka fund. E shoh se je e shqetësuar tej mase. Mund t’i ndihmosh vetes, jo me vdekje, por me vullnetin për jetë, duke i bindur të tjerët që të shpresojnë se bëhet mirë. Më kupton? Ky popull, në mesin e të cilit gjendemi, i beson kohës. Jeton me shpresë, edhe kur duket se çdo gjë është në përfundim. Ky popull i beson shpresës. I mbështetet asaj, prandaj përgjigjet i ka me “bëhet mirë”, edhe kur e keqja ia zë frymën.

Eminja u bind se Edit Durham nuk e kishte kuptuar esencën e mendimit të saj, thënë si me pëshpërimë: “Jam e gatshme të vdes”.

-E nderuar, shqetësimi im del nga një arsye, e cila më rëndon vetëm mua. Nuk po mund ta them, as mos kërko nga unë. Kjo që po shoh është shtesë e shqetësimit që e mbaj më herët, – tha, derisa mendjen e kishte te Ruslan Nikollai, te nata kur ai kishte fjetur me të, duke mos u marrë fort me dëshirën e saj, e cila ishte refuzuese.

-Jo, jo, – ia ktheu Edit Durham, – as mos ma thuaj. Çmoj intimitetin e njeriut. Çdo njeri ka preokupimet e veta.

Edhe koha sikur i ndihmonte zymtësisë së tërësishme: vranësirat e lëshuara poshtë kodrave, si forma të mjegullave, e errësonin atë pasdite. Kishin ende rrugë për të bërë deri në Reç, ku e mendonin stacionin e parë. Edit Durham kishte të dhëna se në atë ambient fshati të Reçit, mund të kishte të grumbulluar refugjatë, njësoj si edhe në Kolçakaj, në Rreze lokalitete të tjera,. Ajo i njihte fort mirë ato anë, të asaj lugaje rrëzë Vermoshit. Më herët kishte qenë te Honi i Hotit, kishte kaluar ditë e net të tëra, derisa shëtiste viset malore dhe takohej e njihej me rrethanat jetësore mbase edhe me vuajtjet e banorëve të asaj ane.

Derisa ishin në Shkodër i kishte treguar Emine Brajarit se, në ato vise zhvillohej një jetë shumë e veçantë. I pat thënë se kur kishte vajtur herën e parë në Malësi  të Madhe, e kishte përcjellë një djaloshi njëzet vjeçar. Kishin ecur luginës së Kirit. Ky lumë, i thoshte ajo Emines, ishte i thellë dhe plot me ujë, i cili ishte shumë i ftohtë. Fundi i lumit ishte me gurë të rrëshqitshëm. Ky ambient, që e përshkruante Edit Durhami, Emine Brajarit i dukej shumë i veçantë. I pëlqente si natyrë e paprekur, larg zhurmës dhe intrigës; ishte ambient që tërhiqte, që krijonte atmosferë të pëlqyeshme për hare shpirtërore, që aq i duhej Brajarit, sidomos tash kur, duke qenë përfaqësuese e një misioni që ia kishte vjedhur jetën, kërkonte strehim, konvertim në një përvojë tjetër.

-Mike, moj! Jo vetëm nga përshkrimet tua, por edhe nga sa po më jepet rasti të shoh, sikur më bën xheloze pse nuk i takoj kësaj ane.

-Nuk je e vetme që thua kështu. Të them se këso përshtypje i kanë edhe të tjerët, ata që kanë kapërcyer këndej me misione të ndryshme. Prandaj, këto toka, pikërisht për shkak të bukurive dhe pasurive natyrore që i kanë, gjithnjë janë sulmuar jo vetëm nga fqinjët, por edhe nga popujt e tjerë. Këto toka janë shkelur nga shumë pushtues. Popullata e këtyre anëve duket primitive, ndërkaq gjurmët arkeologjike tregojnë se këndej, para shumë e shumë vendeve evropiane, ka pasur civilizim. Gjurmët e atyre civilizimeve kanë mbetur, janë kalatë, urat; janë qytetet e tëra që dikur ishin qendra të mëdha të civilizimit dhe të kulturës, por me shekuj u ngujuan nëntokë. Etnografia dhe arkeologjia e këtyre viseve rrëfen për traditën. Veshjet, mënyra e jetesës, janë dëshmia më e mirë e traditës së pasur , – i shpjegoi Edit Durham, para se të zbrisnin nga kuajt dhe t’i afroheshin një grumbulli njerëzish, të vendosur nën një qarr, kurora e të cilit shtrihej në një hapësirë të gjerë.

– Të afrohemi, – i tha, – sigurisht kanë nevojë për ndihmë.

Me të afruar kuptuan se ata ishin nga grupet e refugjatëve, që shkonin drejt Hotit, për të gjetur shpëtimin. Me vete e kishin një të plagosur, me plagën e plumbit që i kishte kaluar nën bri nga ana e djathtë. Plaga nuk dukej e madhe, por kishte derdhur shumë gjak. Biseduan me të pranishmit. Kuptuan se i plagosuri ishte njëzetetetë vjeç, një djalosh trupgjatë, i zhvilluar, me fytyrën pak si të gjatë, me një ble mustaqesh të vogla dhe me sy të kaltër, që i shkëlqenin. Kishte flokë të dendur, që i kishte të lëshuara pak nën rrethin e plisit të bardhë. Kishte të veshur rroba shajaku të bardhë dhe një xhamadan me tegela të gjerë me ngjyrë të zezë të shoqëruara me nga dy tegela me ngjyrë të kuqe. Kishte edhe koburen në brez, që nuk ia kishin larguar kur ia kishin tërhequr pjesën e xhamadanit dhe një pjesë të këmishës, për t’i vënë melhem mbi plagën.

Emine Brajari mbeti e stepur para këtij mashkulli të plagosur. Çuditërisht shikimet e tyre, të djalit dhe Eminës, mbetën të kryqëzuar më gjatë se normalja. Ky kryqëzim shikimesh u bëri përshtypje të tjerëve, që ishin afër të shtririt, por gjithashtu edhe Edit Durhami nuk mbeti indiferente. Iu drejtua:

-Emine, a je këtu? – ia bëri këtë pyetje, që t’ia kujtonte se gjendej në mesin e njerëzve të panjohur, të cilët e shikonin me kureshtje.

Ajo, si e liruar nga kllapia, u trand. Kuptoi se ishte bërë pre e një ndjenje të papritur, të cilën e kishte përjetuar dikur moti, në kohë adoleshence, në një rrugë të Shën Petersburgut derisa kthehej nga shkolla. Aso kohe e kishte parë një djalosh të varfër, të mbështetur për muri, me një copë pëlhure të shtrirë para këmbëve e me ca para të metalta mbi të. Ai varfanjak i atëhershëm kishte të njëjtin shikim, si të këtij djaloshi të plagosur, i cili, edhe më tutje, i mbante sytë drejt saj. Atij, aso kohe, varfanjakut ia kishte dhënë një të prerë buke me ca djathë brenda, që e kishte në çantën e librave dhe që, atë ditë, nuk kishte pasur uri dhe e kthente në shtëpi. Aq kishte mundur t’i falte, por nga ai i kishte mbetur dhuratë shikimi, i cili i reflektohej me shumë kuptime: shikim nga uria, ndjenjë dashurie apo diçka tjetër. Kishte mësuar në shkollë, në orën e Psikologjisë, se karakteri i njerëzve në kohën kur mungon fjala, mund të vlerësohet edhe përmes shikimit të tyre. Shikimet kanë domethënie, por ato duhet analizuar. Sipas pozitës që kishte ai djalosh në Shën Petersburg, pozitë lypsari, shikimi mund të ishte për mëshirë, e ndoshta edhe nga dashuria, apo nga vesi për krim. Ku të dihet? Edhe shikimi i djaloshit të plagosur mund të kishte kuptim të caktuar, njësoj siç kishte edhe shikimi i saj, ndoshta pa vetëdije, ndoshta veç pse i përngjante shikimit të djaloshit në Shën Petersburg, të cilin më vonë e kishte parë ëndërr, mandej edhe e kishte kërkuar, por kurrë më nuk e kishte takuar. Tash e kishte para vetes djaloshin, shikimi i të cilit e entuziazmoi dhe e nxiti që për pak çaste të humbej…

-Të pyeta, Emine, a je këtu? – e përsëriti Edit Durham.

-Oh, po! – tha ajo zëshëm. – Kërkoj falje, m’u kujtua një rast, një djalosh që e kisha parë para disa viteve. Një ngjashmëri e çuditshme.

-Me kënd?

-Nuk di, jo! Të lutem, – ktheu shikimin nga Edit Durhami, – flasim tjera herë.

-Dakord. Ke të drejtë, sepse kemi të tjera punë. Kemi rrugëtim. Andej nga  shkojmë, drejt Hanit të Hotit, ka refugjatë, a po? – iu drejtua të pranishmëve.

Disa prej tyre pohuan me kokë, ndërsa gruaja, e cila ia mbante në prehër kokën e të plagosurit, tha:

-Shumë ka, shumë! Ne u ndalem ta kalojmë natën në këtë vend për shkak të djalit tim, – pëshpëriti gruaja e cila ia fërkonte ballin të plagosurit. – Ka dhembje të mëdha, biri im! – vazhdoi me zë të dridhur dhe pas pak, uli kokën e shpërtheu në vaj, pa zë.

-Më falni zonjë, – iu afrua Edit, e cila  me atë rast ra  në gjunjë. Zgjati dorën dhe ia preku qafën djaloshit, pastaj me gishta ia gjeti venën për t’ia hetuar rrahjen e pulsit. – Ke dhembje të mëdha?

-Emrin ia thonë Mal, Mal Tamara quhet, – iu përgjigj nëna e të plagosurit.

-Përveç plagës me plumb, kam edhe një prerje me hanxhar. Prerjen e kam mbi gju të këmbës së djathtë. Si duket hanxhari ishte i ndryshkur. Plagën e kam të infektuar, – mezi foli Mal Tamara.

-Kemi rrugë të gjatë, duhet të kalojmë Bajzën, Kolçekajn, Brigjën, Rrepsh e Rreze për të arritur në vendlindjen tonë, në Tamarë, – u ankua nëna e Mal Tamarës.

-A mund ta shikoj varrën? – pyeti Edit Durham, derisa shikimin e mbante nga  Emine Brajari, për të cilën e dinte se kishte njohuri nga mjekësia, siç i kishte thënë ajo.

-Ta shohim varrën! – ndërhyri Eminja.

Që të dyja u përqendruan me shikim në pjesën e trupit të cilën, nëna e Mal Tamarës, duke ia tërhequr pjesën e këmishës e zbuloi aty ku ishte plagosur. Varra e djaloshit ishte lidhur nga ndonjë dorë e pashkathtë. Edit Durham hapi çantën ku kishte barëra dhe fasha. Ia afroi Emine Brajarit.

-Më duket se kishe kryer edhe kurse të mjekësisë?

-Ashtu thashë. Nuk më shkonte mendja se do të më jepej ky rast që ta provoja praktikisht shkathtësinë e punëve mjekësore.

-Kjo mbase është hera e parë, a po? – foli Mal Tamara.

Eminja e shikoi djaloshin, nga sytë e tij reflektoheshin shumë domethënie, derisa ajo e mëshirës ishte më kuptimplote.

-Kësisoj është hera e parë, – u përgjigj ajo duke mos e hequr shikimin nga varra e parë, ajo e plumbit, që tashmë ishte krejtësisht e hapur. Pastaj e shikoi edhe plagën nga hanxhari.

-Kushdo që t’i ketë lidhur këto plagë, ka bërë gabim. Paraprakisht nuk i ka pastruar, bile me ujë të vakët. E marr me mend se kanë munguar barërat, por uji nuk ka munguar. Ka mundur të vlohet të ftohej dhe kështu të bëhej i destiluar ,. Por, nejse. Ne po bëjmë atë që dimë e mundemi në kushtet që i kemi, a po zonja Durham? – e pyeti veç sa për ta thyer heshtjen e të tjerëve, që ishin aq kureshtar të shihnin se si do t’i pastronte dhe lidhte plagët.

-Lidhja është bërë prej zorit, – tregoi Mal Tamara. – I ka bërë një bashkëluftëtar i rastësishëm. Nuk e di kush ishte, si e kishte emrin. As u prezantua. Kreu punën dhe iku. Kur m’i lidhi plagët nuk ishin kushtet për ta bërë punën më mirë. Nuk kishte ujë, as fasha, as zjarr … Ai ma preu pjesën e fundme të këmishës. Ajo cohë i shërbeu në vend të fashës.

-Po shihet, – dëshmoi Emine Brajari, e cila u tregua e zhdërvjelltë. E përfundoi lidhjen e plagëve, pasi i leu me  një melhem, që i përthante plagët.

Pas këtij veprimi Mal Tamara ndryshoi qëndrimin. Nuk ishte ai i heshturi, i humburi në mendime. Lidhja e plagëve i ndihmoi të lëvizë nga vendi ku ishte i shtrirë. E drejtoi trupin me mbështetje në gjoksin e nënës. Duke e ndjerë veten më mirë, propozoi të vazhdonin rrugën, ashtu siç e kishin planifikuar të arrinin në Reç, ku do ta kalonin natën, kurse të nesërmen do vazhdonin drejt Hanit të Hotit.

-Më duhet të arrij në shtëpi, sa më parë, të pushoj e të shërohem. Është rrugë e gjatë deri në Tamarë. Ecja në këmbë merr kohë, – e arsyetoi ai insistimin e tij që të vazhdonin tutje.

-Do jemi edhe ne me ty, deri në Reç. Do të gjendemi afër, sepse plagët kërkojnë rilidhje. Si thua ti Emine? – e pyeti Edit Durham.

-Ke të drejtë, zonja Edit Durham, – u përgjigj ajo shpejt. Mund të vazhdojmë.

20.

Para se të zbrisnin në katundin e Reçit, që ishte me shtëpi të shpërndara, u ndalen te Mali i Gështenjave, një kodër karakteristike që përngjante në piramidë, në formë konike e jo me kënde siç janë piramidat e vërteta të ngritura me gurë . Mali i Gështenjave dallohej me drurë të shpeshtë gështenjash, me trung të trashë, degët e të cilave bënin një lloj kurore, në formë ombrelle. Fitohej përshtypja se ato degë me gjethe të shpeshta nuk e lëshojnë shiun. Kur arritën te ai vend, që mund të thuhet se ishte më i veçanti në gjithë Anën e Malit, vendosën që aty ta kalonin natën. Për fat të tyre, te Mali i Gështenjave, në pjesën e sipërme të rrugës, e panë një barakë që ishte e braktisur, por e përshtatshme për ta kaluar natën brenda saj. Baraka nuk kishte as derë e as dritare, por e kishte kulmin, i cili i mbronte nga lagështia. I lidhen kuajt, tre kuajt, në drurin e gjatë horizontal, që mbahej nga dy shtylla anësh, të futur thellë në tokë. Ai dru ishte dëshmi se baraka u shërbente kalimtarëve për kuajt e tyre. U futën brenda të pestët, Mal Tamara me nënën e vet, Edit Durham, Emine Brajari dhe përcjellësi i tyre, që u përngjante memecëve, sepse nuk fliste fare. Ai i pranonte vetëm urdhrat e Edit Durhamit dhe vepronte sipas kërkesave të saja. Ai dukej më i lodhuri, sepse tërë rrugën eci këmbë, pasi mbi kalin e tij e kishin vendosur Mal Tamarën e plagosur, ndërkaq nënën e Malit Emine Brajari e kishte marrë mbi kalin e vet, domethënë që të dyja mbi shpinë të të njëjtit kalë. Se përcjellësi vërtetë ishte lodhur, kjo u pa nga molisja e tij, mandej edhe nga gjumi i menjëhershëm. Posa u ulë dhe u mbështet në murin e barakës, e koti gjumi. Këtë e dëshmoi me kërritje të lehtë.

-Është lodhur, i gjori! – tha Edit Durham.

-Sigurisht! – ndërhyri Mal Tamara, të cilit ia shtruan plafin, që Edit Durham e mbante të mbështjellë mbi kalin e saj.

Edhe të tjerët u mbështollën mirë me plafët që i kishin me veti dhe u mbështetën. Derisa Edit Durhamin dhe nënën e Mal Tamarës i rrëmbeu gjumi, të zgjuar mbetën Mali dhe Eminja. Ata bisedonin si me pëshpërimë dhe ajo bisedë zgjati e zgjati. Dukej se që të dy i gëzoheshin pagjumësisë. Mal Tamara i tregoi asaj për jetën e vet, sikur që edhe Emine Brajari i foli për biografinë e vet, të sajuar që më herët, në konditat e jetës në Prishtinë. Për Mal Tamarën biografia e Emines ishte shumë interesante, njësoj siç i dukej interesante edhe Eminës biografia e Malit, i cili i tha se jetonte veç me nënën, se merrej me blegtori, dhe se e kishte ndërmend, kur të shërohej, të merrte një rrugëtim drejt ndonjë vendi ku do të gjente punë dhe do të krijonte një jetë tjetër nga ajo e malësorit. Ndërkaq, Emines i pëlqente pikërisht ajo jetë e tij prej blegtori, që i dukej atraktive. Këtë ia tha hapur, duke ia kundërshtuar idenë e  largimit nga ai vend.  Që të ishte sa më bindëse, i foli për jetën e zhurmshme në qytet, ku njerëzit e humbin durimin dhe bëhen urrejtës të njëri-tjetrit, ku nuk kishte solidaritet e mikpritje, ndryshe nga ç’ kishte vërejtur në këto anë të maleve. Ajo i foli gjatë për përvojën në qytet, për atë përvojë të hidhur, sipas saj. Mal Tamara nuk kishte ide për jetën në qytet, pos që e parafytyronte sipas fjalëve që ia thoshin bashkëvendësit kur ktheheshin nga tregtia. Si shembull më të përafërt të qytetit e kishte Shkodrën, ku për herë të parë kishte ardhur një muaj përpara, si vullnetar për ta mbrojtur. Shkodrën e kishte parë vetëm nga Taraboshi, ku kishte qenë në pozicionin e luftëtarit, në njësinë që e kishte për detyrë të mos e lëshonin majën e Taraboshit, që synohej nga malazezët për t’i vendosur topat, të cilët e konsideronin vendin më të përshtatshëm prej nga do të hidheshin gjylet mbi qytet. Mal Tamara e kishte parë Shkodrën të mbuluar me tym e flakë. Në atë pozicion i kishte ndodhur plagosja, plaga e parë nga plumbi, pastaj kur kundërshtarët ishin ndeshur gjoks për gjoks, kur në vend të pushkëve ishin përdorur thikat dhe hanxharët, Mal Tamarën e kishte qëlluar me hanxhar një ushtar malazez. Kishte  mbetur i shtrirë dhe në këtë gjendje e kishte, vërejtur një bashkëluftëtar. Ai e kishte bartur në shpinë dhe e kishte zbritur deri në Shirokë. Për fatin e tij në Shirokë që më parë i kishte arritur edhe nëna. Ajo kishte ardhur nga Tamara, e shastisur për të birin. Kishte ardhur ta kërkonte, pa pasur idenë se do ta gjente të plagosur. Ishte shastisur kur e kishte parë duke e bartur në lese, ashtu të mbuluar me gjak. Për pak çaste kishte mbetur pa ndjenja. Mandej kishte ardhur në veti dhe bashkë me të birin kishin marrë rrugën e kthimit, të ndihmuar nga bashkëluftëtarët.

Përvojën nga ato ditë të tmerrshme, kur sulmohej dhe digjej Shkodra, Mal Tamara ia pëshpëriste Emine Brajarit, e cili, me dëshirë që ta dëgjonte sa më mirë rrëfimin tronditës, e afronte veshin, mbase edhe trupin nga Mal Tamara. I pëlqente sinqeriteti i Malit, zëri i tij i butë, por i pëlqente edhe gjumi i të tjerëve. Njësoj dukej se edhe Malit i pëlqente biseda me Eminen. Ajo herë-herë ia prekte ballin. Frikësohej se mund t’i ngrihej temperatura. Ia kapte edhe dorën, ia prekte pulsin, ritmin e zemrës. Kur kuptoi se rrahjet e zemrës i kishte normale, Eminja u gëzua. Për ta shprehur këtë gëzim iu afrua edhe më shumë. I pëshpëriti te veshi: mirë je, i tha. Nga ajo afërsi Mal Tamara ndjeu ngrohtësinë e saj, avullin e gojës, që i erdhi këndshëm. Ndërsa Emine Brajari ia kapi shuplakën e dorës dhe ia shtrëngoi, në shenjë kënaqësie për shëndetin e tij që kishte nisur të përmirësohet. Mal Tamarës i pëlqeu ai gjest i Emines me kapjen e shuplakës së dorës. Edhe ai me atë rast ia shtrëngoi shuplakën, por u tërhoq shpejt, si i turpëruar.

-Më falë, – i tha turpshëm.

-Çfarë bëre për të kërkuar falje?

Mal Tamara heshti për pak çaste. Iu duk se u ngut, duke menduar se ndoshta ajo fare nuk e kishte hetuar shtrëngimin e shuplakës së dorës.

-Më falë se po të lodhi! – u shpreh për së dyti.

Ajo qeshi. Iu afrua edhe më shumë.

-Unë nuk ndjehem e lodhur kur gjendem në këtë afërsi… – i tha me zë të butë, gati pëshpëritës.

Malit i pëlqeu ai zë. I tingëlloi si ndonjë melodi e mirë.

Ky mendim i saj atij i bëri përshtypje. Një ndjenjë e çuditshme ia përshkoi trupin që nga majat e këmbëve e deri te maja e kokës. Ndjeu se zemra nisi t’i rrah më shpejt, sidomos kur Emine Brajari ia mbështeti faqen e saj mbi të tijën, me qëllim që, siç i tha,  të përcillte reagimin e trupit të tij nga plagët. Në këtë afërsi biseduan gjatë. Dikur, në një kohë të vonshme të natës, Eminja hetoi djersën në shuplakën të cilën ia mbante të shtrënguar.

-Si je? – e pyeti me ngadalë.

-Mirë jam!

-Ke siklet?

-Jo, jo, – tha ai shpejt.

Eminja lëvizi nga vendi. U mbështet në bërryl.  Me njërën dorë ia zbërtheu dy pullat e para të këmishës, duke liruar hapësirë të fuste dorën për t’ia prekur gjoksin:

-Ke temperaturë, djalë. Mos fsheh. Kam alkool. Ta fërkoj gjoksin me alkool. Të ndalet temperatura.

-Por unë… – deshi ta kundërshtonte.

-Mos u merr me punën time prej infermiereje. Nuk kam barna, prandaj më duhet të përdor alkoolin.

-Mirë, mirë… veç, të them hapur, temperaturën nuk e kam nga plagët.

Mali kur e tha këtë mendim në mënyrë paksa më të lirshme, e kishte mendjen te erupsioni i brendshëm, që i vinte për shkak të pranisë së Emines,  edhe për shkak të gjinjve të saj që i mbështeteshin për trupin e tij. Përpiqej të kuptonte se a ishte ajo mbështetje e qëllimtë, apo e rastësishme. Eminja bëhej sikur nuk i jepte rëndësi mbështetjes në trupin e tij.

-Tash e marr vesh, – i tha ajo.

E futi dorën nën këmishën e tij. I sharruan gishtat në leshin e gjoksit, pastaj i shtriri gishtat mbi muskujt e tij. Eminja me të prekur në gjoks, kuptoi se Mal Tamara ishte muskulor. Edhe ajo ndjeu ngrohtësi, edhe shpejtim të të rrahurave të zemrës, njësoj si edhe rrahja e zemrës së Malit. Asaj i pëlqente të qëndronte asisoj, me shuplakë të shtrirë mbi gjoksin muskulor të Malit dhe u mbështet edhe më shumë, duke e shtrirë  bërrylin.

-Kam të ftohtë, – tha ajo. – Nëse të pengoj po e heq dorën. Po e mbaj të ngrohem.

Jo, aspak nuk më pengon, – ia ktheu ai.

Eminja bëri edhe një lëvizje, iu afrua edhe më shumë. Mal Tamarës i doli nga kontrolli mashkullori. Iu zgjua nga fjetja e gjatë. Atë e hetoi Eminja, e cila e lëvizi këmbën dhe, si pa qëllim apo me qëllim, nuk ishte me rëndësi, e preku me gjurin e saj, dhe e tërhoqi shpejt këmbën. Mal Tamarës i pëlqeu prekja, por jo edhe largimi i këmbës.

-A po të flihet? – e pyeti ajo.

-Aspak.

-As mua, – ia ktheu. – Veç që po ndjejë ftohje. Ndoshta nga ftohja nuk po mundem të fli.

-Tërhiqe këndin e plafit tim që e kam sipër dhe mbuloje pjesën e kraharorit tënd, ndoshta të ndihmon.

-Jo, jo, nuk ka kuptim. Ti je me plagë, duhesh të ruhesh nga ftohja.

-Kur jam afër teje nuk ndiej ftohje, – i tha me pëshpërimë te veshi.

Eminës i erdhi një e qeshur, por u përmbajt. Në errësirë nuk i vërehej qeshja e fytyrës, ndryshe ia merrte mendja se do të skuqej

-Ore ti, – iu drejtua edhe ajo me pëshpërimë, – tani nuk i ke dert as plagët?

Si pa qëllim ia shtrëngoi muskujt e gjoksit dhe lëvizi gishtat sikur duke dashur t’ia çapurishte leshin, që ai e kishte të shtrirë gati deri te qafa. Eminja, pas këtij veprimi, u entuziazmua edhe më tepër. Shtrëngimin e muskujve dhe lëvizjen e gishtave mbi gjoksin e tij, dukej se i kishte si provë për të parë sa ishte i qëndrueshëm Mal Tamara. Mosreagimi i pëlqeu, prandaj vazhdoi edhe më tutje me lëvizje gishtash, duke vazhduar me përkëdhelje  nga qafa e tij, kinse për t’ia matur pulsin.

Mal Tamara ndjente kënaqësi, aso kënaqësie që asnjëherë nuk e kishte përjetuar. Ajo kënaqësi iu shtua edhe më shumë kur ajo, me shpejtësi të papritur, e puthi fort. Në të njëjtën kohë e tërhoq nga vetja, duke pasur kujdes plagët, por duke e kthyer edhe këmbën ku e kishte pak më parë, te mashkullori i tij. E shtrëngoi me gju dhe vazhdoi puthjen.

-Ah, – psherëtiu ajo, – e teprova. Më falë, të lutem!

-Aspak. Përkundrazi, më është trazuar gjaku nga kënaqësia.

-Merrmë në gji! – i tha Eminja. – Të gjithë po flenë.

Mali shtriu krahun. Dora i preku në gjinjtë e fortë.

-Ashtu, ashtu… – pëshpëriti ajo. – Shtrëngomi, se kanë të ftohtë! Natën e mirë!

-Natën e mirë! – i tha edhe ai, ndonëse asnjëri nuk po flinin.

Vazhduan kësisoj të qëndronin në përqafim, derisa Mal Tamara ndjehej i lagur, por edhe Eminja e përjetoi kënaqësinë e skajshme dhe ndjehej e pushuar shpirtërisht, edhe e pasuruar me plot ide që i erdhën befas, pas kësaj situate të krijuar. Ajo, tashti, derisa bëhej se po flinte, e nuk mund të flinte, kthente kujtesën te çastet e kaluara të cilat, ndonëse i erdhën si befas, e kishin kuptimin e plotë për ta menduar seriozisht perspektivën në kondita të reja. Asaj i pëlqente Mal Tamara. I dukej tip i veçantë, të cilit vështir t’ia gjente shoqin. Dora e tij mbi shtatin e saj, përkatësisht futja e dorës brenda këmishës dhe shtrëngim i gjinjve nga ai, e bënte ta harronte moshën, duke u përpjekur t’i fshinte nga kujtesa vitet e kaluara. Ajo, thjesht, sikur ishte e gatshme t’ia fillonte jetës nga ai çast kur kryqëzoi shikimin me Mal Tamarën, duke besuar se shikimi i tij ishte shumë domethënës, se me atë shikim, siç mendonte, shprehte ndjenjën e afrisë. Ky ishte mendimi i saj, me dëshirë të flaktë që ky mendim të ishte i saktë. Futja në përqafim të tij i jepte kurajë, se edhe ai mendonte njësoj, sidomos pas këmbimit të puthjeve të zjarrta. Duke qenë e bindur se etjen për njëri-tjetrin e kishin të përbashkët, nuk i mbetej tjetër pos të mendonte për gjetjen e mënyrës që, të nesërmen, të ndahej nga Edit Durham për të vazhduar rrugën me Mal Tamarën dhe nënën e tij drejt katundit të tij. Motiv për vazhdimin e rrugës do të ishin plagët që nuk mund t’i shëroheshin pa qenë afër tij dikush, që e njeh mjekësinë. Meqë ajo ishte e tillë, njohëse e mjekësisë, besonte se bashkudhëtarja Edit Durham do të pajtohej. Ishte e natyrshme që edhe nëna e Malit të pajtohej. Pastaj ngjarjet do të shkonin rrugës së vet, sipas dëshirës së të dyve. Emine Brajari shpresonte se kjo rrugë e nisur do t’ia ndryshonte jetën krejtësisht dhe besonte se ky ndryshim do t’i sillte lumturinë, që nuk e kishte pasur kurrë. Në atë errësirë nate, syhapur, e shihte dritën e të ardhmes, të cilën as në ëndërr kurrë nuk e kishte parë. E shihte veten të lumtur, nëse asaj lumturie do t’i ndihmonte edhe Mali, nëse edhe idetë e tij do të përputheshin me të sajat. Nga ana tjetër Mal Tamara e ndjente afërsinë e Emine Brajarit. I pëlqente ajo afërsi, edhe era e trupit të saj i pëlqente. Duke e mbajtur atë të përqafur, të përthekuar, me dorë të futur te gjinjtë e saj, urrente kapërcimin e natës. Frikësohej se dita do t’i ndante, duke menduar se ato te dyja, Edit Durham dhe Eminja mund të vazhdonin punën e tyre të misionareve. Ky mendim e trazonte, e bënte të vuante dhe ia largonte gjumin. Në një moment ofshani thellë. Psherëtima e tillë e merakosi Emine Brajarin, duke menduar se ai mund të kishte dhembje nga plagët. I pëshpëriti pa e lëvizur kokën:

-Ke dhembje?

Duke menduar se ajo ishte në gjumë të thellë, kjo pëshpëritje i erdhi si ledhatim.

-Jo, jo!

-Aha, e kisha mendjen te plagët tua. Ofshama më shqetësoi!

-Ka plagë të tjera që më ngacmojnë… Ti ende nuk ke fjetur? – pyeti Mali.

-Ende…Kam krijuar një armiqësi me gjumin. Nuk po më afrohet! – tha ajo, ndërkaq i bëri përshtypje përgjigja rreth plagëve të tjera. – Në trupin tënd nuk pashë plagë të tjera, veç dy plagë, njëra me plumb dhe tjetra me hanxhar. Diçka po mban fshehtë?

-Si të them…?! – Mali e la në gjysmë mendimin, duke e zëvendësuar atë me shtrëngim të gjinjve të saj.

-Do të më plagosësh edhe mua, a po?

-E kam vështirë të përmbahem.

-Të largohem? Ndoshta të pengon afërsia ime?

-Aman, rri ku je, ty të kam shëruese të plagëve.

-Po ti veç dy plagë i ke, djalosh! Plagët tjera nuk po t’i shoh.

-Nuk di të shpjegoj, por një plagë tjetër e kam nga ti! – tha ai pa e fshehur mendimin që i vinte nga brendia e zemrës. – Nuk di çka po ndodh me mua. Sonte gjithçka po më sillet nëpër kokë.

Eminja u emocionua. I pëlqeu sinqeriteti i tij i shprehur në këtë mënyrë. Aludimi  ishte i qartë. Kuptohej me lehtësi nga Emine Brajari. Me atë rast mendonte të shprehej edhe ajo sinqerisht, duke i thënë se prania e tij ndikonte ta shikonte perspektivën ndryshe nga koha e kaluar deri në momentin kur u njoh me të.

-Edhe unë nuk kam  gjumë. Mendimet më janë shqepur. Nuk di si ta them.

-A mund të ndihmoj? – e pyeti ai.

-Nuk di. Në të vërtetë, sikur kam mbetur në udhëkryq duke kërkuar nga t’ia mbaj. Udhëkryqet janë të rrezikshme, kur nuk ke udhërrëfyes, kur je krejtësisht vetëm, pa askënd që të ndihmojë.

-Ashtu edhe unë isha, i shoqëruar me nënën dhe dhembjet e plagëve. Pa askënd tjetër, prejse babanë ma vranë malazezët, dy vjet më parë. Kam mbetur veç me nënën. Ardhja e jote me melhemin për plagët, u shndërrua në shpëtimin tim, por në të njëjtën kohë u ngashënjeva me diçka të papritur, me puthjen…

Eminja kishte nevojë për rrëfim të tillë të tij, që vinte si plotësim, dhe ishte plotësim i mirë i biografisë së tij. Tashti kur mësoi se i ishte vrarë babai dhe se jetonte veç me nënën, besonte se Mali ishte i lirë.

-Domethënë jeton veç me nënën?

-Veç me nënën!

Ajo gjendje familjare e tij e bëri të ndjehej mirë dhe me shpresë për krijimin e një afërsie të vërtetë.

-Isha në dilemë, – vazhdoi ajo, – të vazhdoja me ju për t’u ndenjur plagëve tua afër, apo të vazhdoja me zonjën Edit Durham, që t’i ndihmoja për shpërndarjen e ndihmave refugjatëve.

-A nuk je ti bashkë me të?

-Tash unë jam bashkë me të, por rrugët tona janë të ndryshme. Me zonjën Edit Durham u njoha në Shkodër. Kurrë nuk e kisha takuar më përpara. Unë isha vetëm në rrugë për Cetinë, nga ku do të vazhdoja drejt Prishtinës.

-Au, ç’më gëzove. Do të ndjehem shumë mirë, mbase edhe do të shërohesha tërësisht dhe shpejt, sikur të vije edhe ti në vendlindjen time, në Tamarë.

-Me gjithë qejf do të vija. Nesër bisedojmë. Besoj se edhe Edit Durham do të pajtohet, mandej do të ndjehesha më e lirshme t’ia kërkoja edhe kalin. Ajo e ka blerë.

-Do të ishte mrekulli!

-Prandaj duhet të pushojmë mirë, të flemë, – i tha duke u kthyer nga ai dhe duke e puthur me afsh. – Natën e mirë!

-Natën e mirë! – ia ktheu duke e përqafuar edhe më shumë.