Çerçiz Loloçi: Ngjarje në qytetin grek
Ngjarje në qytetin grek
Roman
Redaktor Foto V. Malo
Botimet Barleti
Kapitujt I-V
I.
Në qytetin grek ditët papritur u ngrysën e u zgjatën si mosha e harruar e disa pleqve që kishin lindur qyshkur qenë shumuar së tepërmi qiparizat, qenë rrethuar me oborr e mbuluar përsipër me hardhi shtëpitë dykatëshe prej guri dhe kishte mbirë tek-tuk ndonjë rrënjë ulli.
Ishte një qytet i zakonshëm, mund ta quaje edhe fshat, shtrirë i tëri në luginën e djathtë të lumit Kallama dhe i qarkuar nga lart me kodra të ulta. Midis qytetit e përskaj tij lëvrinin me dhjetëra rrugina të shkurtra e të gjata, shtruar me kalldrëm ngjyrë myshku, që e bënin atë të qetë, të paqtë e me pak trishtim.
Poshtë këmbëve të tij zgjateshin fusha pjellore, veçanërisht për grurë e misër dhe, akoma më tej, shtriheshin kullota të pasura saqë mund të mbanin me ushqim disa kope bagëtish të imta. Vija horizontale e qytetit puqej me bregun e detit Jon, valët e të cilit herë frushullonin lehtas si të lëmonin kërcejtë e barit të dendur e të kuvendonin në intimitet me to, herë aviteshin vrulltas mbi mbulesën e gjelbër e të thatë duke lënë në kurrizet lakuriqe të fundkodrave pështymën e tharë e të kripur.
Deri para tri javësh jeta rridhte e qetë, me zhurmimin e përditshëm. Kjo pështypje të krijohej ngaqë njerëzit dilnin sekush në hesapin e vet, në punë bujqësore, shkonin me bagëtitë personale, venin për peshkim ku në mjaft herë sillnin gjah të mbarë; hapeshin kohvaçanat, marangozitë, këpucaritë, dyqanet dhe kioskat e shumta që tregtonin stofra, gëzofa, veshje mëndafshi, sixhade turke e qylyma persie, enë qelqi të ornamisura; vazhdonin të vejevinin karvanet e qerreve nga Konispoli, Janina e Preveza; niseshin anijet e forta e të rënda të parisë së qytetit e përshkonin me zulm ujrat e trazuara të Adriatikut, Mesdheut, Detit të Zi dhe Egjeut.
Megjithatë, gjithçka nga tollohija njerëzore ish ndalur si pas një tërmeti sertan e të rrokopujshëm. Pikërisht zallamahia e jetës dhe këto lëvizje e zhurmë ishin prerë jo më 28 tetor 1940 kur shtatë divizione italiane, disa regjimente autonome të bashkëshoqëruara nga forca ushtarake ajrore mësynë me rropamë në tokat greke, por më herët, qysh më 7 prill kur ishte sulmuar vendi fqinj, Shqipëria.
Si edhe herë të tjera, italianët kishin ardhur nga deti duke mos llogaritur kurrfarë rezistence, por gjithçka ngjau krejt ndryshe: një pjesë e ushtrisë mbretërore kish mobilizuar fshatra e qytete dhe i kish pritur pushtuesit me luftë. Një muaj pas këtij sulmi të gjakshëm, në shumë vise greke endej parandjenja-ëndërr “Mare Nostro” dhe pëshpëriteshin me pezm fjalët e ministrit të Jashtëm italian, Konti Çiano se punimet botore në Jug të Shqipërisë po ecnin mjaft mirë, çka nënkuptonte se pushtimi i helenëve nuk ish fort i largët.
Katër muaj më vonë, tamam më 13 shtator 1940, trupat italiane u përqëndruan në tri grupime të fuqishme: grupi bregdetar (Konispol – Paramithi), grupi i Epirit dhe ai i Pindit. Ndoshta nga këto ndodhi, në këtë qytet e në zona të tjera në Veri të shtetit helen, pushtimi kish filluar qysh shtatë muaj më parë.
Kjo edhe sepse gjysma e këtyre trojeve ishte me arvanitë, shqiptarë të hershëm ngujuar këtu që nga shekulli i XIV kur mbret serb Dushani, nga skaji tjetër fqinj, qe turrur me hordhitë barbare në tejekrejt qytetërimin arbëror dhe kur të dy gjitonitë e moçme ende nuk bënin pjesë nën të njëjtën perandori osmane.
(Bashkë me ikjen marramendëse, arvanitasit morën me vete dhe i mbajtën fort së brendshmi gjithçka të shtrenjtë të dheut të tyre: të folmen karakteristike, krenarinë, zakonet, armët, takëmet e veshjes, veçanërisht fustanellën e bardhë me fruda poshtë si mozaik fluturash që për banorët joantikë do të ish një send i rrallë, i dëshiruar për të gjithë në raste festash e përvjetorësh dhe i privilegjuar për bij arhondësh e shtëpi të kamura. U gremisën vitet, ranë njeri pas tjetrit në ritualin e tyre, u shtynë shekujt përzier me luftëra e pluhur dhe qyteti u bë një në konakë e krushqi, në rite e armë; të ardhurit vunë shtëpi e prokopi dhe u bënë me dinjitet nënshtetas grekë. Tek e fundit mbeti deri-diku origjina, mbetën cilësi të veçanta që të dy palëve nuk u prishnin asnjë punë dhe nuk u nxirrnin asnjë telash. Ky qytet fqinjëtar, në skajin më verior të shteti grek, si çdo pjesë kufitare, përshkohej menjëherë nga dridhma e tronditje që vinin fill pas krahëve të tij).
Por s’kish më dridhma e përfytyrime, shpatullat e pushtimit qenë nderur mbi gjithë qytetin; orë e minutë kalonin me uturima ngjethëse avionë të huaj, trupa këmbësore e kafshë duke bartur armatime të llojeve të ndryshme.
Shumë shpejt qyteti i zbrazi njerëzit; disa u shpërngulën ku të mundnin e sa më larg luftës, shumë kishin dalë malit të organizuar në çeta e grupe partizane, të tjerë shpresëpakë ishin strehuar te miqtë në vise papushtim dhe murrëtimin e kohës e ndjenin më tepër ata pak banorë të pamundur: pleq, fëmijë, gra e vajza, ngujuar brenda katër mureve me makthin e dyshimeve radhë-radhë e duke mos qenë në gjendje të përcaktonin se kur regtinte dita e kur fikej nata. Diku, nëpër katet përdhese, disa, dy deri tri vetë, mblidheshin pranë e pranë të tromaksur, pa gjak në fytyrë dhe ashtu të pagojë, me shenja e gjeste mallkonin një Daut Hoxhë nga Konispoli.
Po të mos ish vrarë ky çoban shqiptar, nuk do të shkeleshim nga Italia, përsëriste dikush me naivitet.
Vritet një princ austro-hungarez dhe nis një luftë botërore, po të vritet një bari dhensh dhe të pushtohet një Greqi me gjithsej, këtë nuk e marr vesh, shtonte një tjetër.
Ne me italianët ishim barabar, i pushtuam para erës sonë me grekët e lashtë e ata na kthyen kusurin pas erës sonë me romakët, kuturiste një plak…
Ndonjë që merrej me pak tregti, më kot priste t’i vinin plaçkat e porositura në tregje të huaja; asgjëkund s’ndiheshin më tingëllimat gazprurëse të këmbanave të para të karvanarëve që bashkë me mallrat sillnin edhe lajmet më të fundit të botës (ato qenë stamposur me lesh të palarë a me tufa leckash të grisura dhe ishin fundosur thellë në hejbe), askush s’mendonte të merrte udhë të largët pasi të gjitha hanet, vendosur në kryqëzime rrugësh, ishin mbyllur për të mos u hapur përfundimisht.
Banorëve të vetmuar të qytetit, tri ditët iu përhinë si një kohë e tërkuzur që s’mbahej mend. Para syve të tyre u zvogëluan shtëpitë, hauret, oborret, dritaret; u shkretuan pemët e lëshuan gjethet e degëzat e zymta dhe i vetmi mjet komunikimi ishte pëshpërima e ngjirur, e thatë, pa lëng, e pafjalë.
Më zi u bë për fillikatët; me të ndjerë lëkundjet e tavanëve, dyshemeve dhe me të dëgjuar oshtimën e zhurmave paskaj, silleshin rrotull dhomave si kali në lëmë gruri duke shtrënguar me inat veshët e plakur e të ndenjur dhe flisnin e flisnin me vete. Kohë pas kohe britmat e të shtimet kaplloheshin dhe ndonjë i guximshëm shikonte nga dritaret-frëngji të katit të parë dhe ndiente dhimbje ulëritëse për qytetin e rrënuar në çast sa të hapësh e mbyllësh sytë.
Në lagjen e sipërme qenë shembur shtëpi nga gjylet e topit, aty-këtu nëpër rruginat e ngushta ishin hapur gropa të mëdha, një grumbull oborresh kishin fshirë kufijtë, ndërsa në intervale të pacaktuara ngriheshin vorbulla tymi, shkrumb e përzhitje së toku.
II.
Familja Parios, vendosur me shtëpi përfund qytetit në shputën e këmbëve të tij, për tri ditë e net me radhë nuk e mbylli asfare syrin. Spiroja, kreu i familjes, dilte çast pas çasti te dritatja e ngucët e kuzhinës, vërente me vëmendje pamjen e shpërfytyruar përpara oborrit dhe futej brenda tek e prisnin fytyra përgjëruese e së shoqes, thuajse në grahmat e fundit dhe dy sytë e vëmendshëm të së bijës Ksanthullës, sapodiplomuar për violinë në konservatorin e Gracit dhe mbetur pasistemuar në punë tash e dy vjet të tëra.
Ajo çka shihte përjashta, e mynxyrshme dhe e patreguar, plakut 70-vjeçar e flokëthinjur i jepte një gumzhitje trandëse në çdo gjymtyrë të trupit sa i rënkonin krejt muskujt. Më vështirë e kish t’i spjegohej së shoqes së damllosur nga një hemoragji e pjeshme që me sot e me nesër dukej se do të bashkonte kapakët e rënduar të syve dhe do të vdiste pa dëgjuar edhe lutjet përshpiritëse të priftit. Atij i ligej qametshëm e shoqja, gruaja e jetës më të gjatë, përfliste mortjen që me tinëzi përgjonte ta merrte në atë botë dhe kujtonte gjithçka nga ditët e tyre, lidhur përjetësisht bashkë, që i kish fisnikëruar të dy. Ajo i pahitej si një ëndërr, si një tis luginëzor në davatitje e sipër, si një krijesë e mjerë, lënduese deri në piskamë, e rrethuar me trishtim të madh, po njëkohësisht e dashur. Ai nuk i tregonte asgjë pasi ditët e fundit të jetës ajo tronditej qoftë edhe nga përkundja e ngadaltë e grilave.
Asnjë lajm për të dyja femrat, thoshte ai. Vasilloja nuk e ka të gjatë, ajo i ka frikë ditët që vijnë. Nga ne, unë dhe vajza, nga djali i vetëm luftëtar kushedi se ku, i gjallë apo i varrosur me dy dega shkarpa e një lopatë baltë përsipër. (Plaku rrudhi sytë si t’i shpëtonte një ngërçi). Nga shëndeti që i ka vajtur në fund të këmbëve të enjtura e të verdhuara… E si të mos frikësohesh, këta italianët, një hap-larg janë prej shtëpisë sime, është plot një kompani prapavije që ka në dorë dhjetëra stomakë të panginjur, janë hapur në luginën e lumit si në sinoret e tyre, bëjnë ç’duan, vrasin e presin në të majtë e në të djathtë e askush s’ua ndal dorën e prapë. Më marrin mua peng, ose plakën dhe na syrgjynosin në ato kampet ishullore ku është e saktë vetëm hyrja. Fundi-fundit, ç’na duan ne, dy kruspullaqë në fikje e sipër. Internojnë Ksanthullën, bëjnë me të… (Ai u përlot dhe shikoi nga e bija. Ajo qëndronte ulur në kanape dhe asnjë tipar s’ndryshonte në qënien e saj. Fytyra e çelur si më parë. flokët gjysmë të verdha e të puqura me supet ovalë, trupi i drejtë e i brishtë dhe ai vështrim mospërfillës që sikur vinte në dyshim gjithçka egzistonte në tokë).
I dukemi të çuditshëm. Trembaculë, mendoi Spiroja. Me siguri. ashtu i dukemi, ankthmbytur e çehrevrarë. Kushedi si flet përbrenda vetes dhe për ne syri s’ia bën as tërt. Ka një farë krenarie e mospërfilljeje që mund të bëhet preteks për gjëra të papërqyera, për sherr e shamatë, për zi e kob të llahtarshëm. Vajza të këtilla i bëjnë shumë njerëz të vuajnë familjarisht, të thurin e rithurin plane të detajuar e të marrosen pas tyre. Një varg burrash i gjëmojnë pas duke tharë vetvetiu të gjitha gjendrat e mjafta të sentimentit. Edhe ata që marrin guximin t’u thonë dy- tri fjalë të rrokjezuara, ato ua kthejnë pa gjë të keq siç flasin për ndërrimin e fustaneve të ballos, për bizhutetitë, për derdhjen e një shishe boji në skrivani. Atëhere nis një vuajtje tjetër më e madhe për meshkujt, hidhen baste, provojnë burrërinë në duel, vriten e priten pa pasur ende gjë në dorë.
Vajza e bukur është në sytë dhe gojët e të gjithëve, në fjalët e gjestet, në qejfet e bëra e të pabëra. Lakmohen të bukurat dhe e kanë të vështirë të ecin nga duan shlirshëm, të shëtisin, të rrinë në park, të kuvendojnë së brendshmi me kënaqësitë vetmore sepse sa shfaqen, i turbullojnë mjediset dhe i detyrojnë ato t’i këqyrin fytyrëngazëllyer e me një hije sugjestioni në sy. Vajzën e bukur mund ta lind kushdo, edhe një milioner, një millona, një kovaç, një fisnik, një koprac a një cigan, por s’mund ta marrë kushdo.
Jashtë u dëgjua një klismë e thatë arme dhe plaku shkëputi mendimet.
Ai shtyu derën e dhomës dhe qëndroi në korridor.
Kapi dorezën e derës së jashtme dhe e la përsëri në vend. Jo se ndiente frikë, por mendja i ndillte diçka të keqe që njeriu nuk do ta mësojë menjëherë.
Hapi derën.
Për një moment fërkoi sytë e rreshkuar nga përplasja e dritës.
Më pas i picërroi ato si ta fokusonte më mirë pamjen përpara. Një grup italianësh kishin varur një gavetë gjelle tek nje shalaqe ulliri dhe përpiqeshin të merrin shenjë me një pushkë sportive nga një largësi rreth 60 hapa. Çdo krismë ata e shoqëronin me të bërtitura e duke ngacmuar sho-shokun me fjalët vargan të ndyra, që plakut i arrinin në vesh të ndara, të shkëputura, të përgjysmuara. Italianë të tjerë ishin përkulur në do kazanë të zinj e të mëdhenj që tymosnin si kaminë gërqereje e ndezur rishtaz. Më tej qenë ngritur mori çadrash të blerta si filxhanë të kthyer përmbys ku nga dera e çelur e njërës prej tyre dukeshin ushtarë gjysmëlakuriq a vetëm me brekë që loznin domino.
Këta janë të marrë, shau plaku, i kanë zbuluar të gjitha. Dhe ata që flenë pa jorgane. Nuk i mbajnë, nuk veshin rroba e i nxjerrin të gjitha përjashta si bagëtia. Bëjnë ditën edhe gjërat që i takojnë vetëm natës…
Spiroja desh të kthehej, por ndërkaq syri i regjur i kapi dy njerëz të vetmuar, pa ato rrobat ngjyrë balte të italianëve e që nuk përziheshin me zallahinë kapulluese e torovolitëse të fushimit armik.
Plaku shikoi me vëmendje e gjatë si të mësonte diçka nga qëndrimi i heshtur i atyre të dyve.
Asgjë. Ata të dy atje, ulur në sheshin me bar të rrallë e mbështetur në supet e sho-shokut dhe të tjerët në qejfet dhe punët e tyre. Askush nuk ua varte ose atyre të dyve nuk u bënte asnjë përshtypje.
Ç’janë këta të vetmuar e të heshur? Përse rrinë ashtu turivarur? Mos i kanë marrë si robër, apo të kenë mëri me ndonjë kaporal italian?! Ndoshta. Mëria e tinzarit është e pathënë: bën çfarë të dojë, të rreh, të godet, të heq zvarrë, të nëpërkëmb. Sa shtete janë marrë në qafë nga tekat e një njeriu dhe grupi pasues që i ndjek verbërisht?! Bandat dolën në Itali si kërpudhat, pastaj një kryebandit hodhi hijen mbi to dhe ia derdhi botës harbutërisht.
Këto belbëzoi plaku, një gjë e papërcaktuar (aty e ngrohtë, aty cingrisëse) i regëtiu përbrenda dhe mori rrugën për në shtëpi…
Plaka Vasillo u bë keq dhe në kllapi kërkoi t’i sillnin të birin luftëtar. Ksanthulla nisi të qajë me dënesë dhe nuk dinte se çfarë t’i fliste. Mërmëriste plaku, edhe ai i përlotur, po që e mbante veten. Do të vijë djali, thoshte i ngashëryer megjithëse as vetë nuk e besonte këtë mrekulli.
Ai i qëndroi në krye të së shoqes për tërë ditë-natën dhe nuk vuri bukë në gojë.
Bota u lig si gruaja ime, u dërmua nga të vuarat. Njerëzit vdesin përpara se të lindin. Dhe ka të mjerë që presin t’u vijë e mira nga kanatat e dritareve, t’u trokas herët, pa zbardhur dita, e t’u thotë; hej, ejani e zgjohuni, më merrni me gjithsej e me gëzoni…!
Buzët e thara të plakut formonin instiktivisht fjalë të lidhura a kllapitëse, ndërsa sytë e thelluar nga pagjumësia nguleshin frikshëm te e shoqja. Ajo vuante tepër, po nuk e jepte veten. Nuk lëshohej, veç ndonjë gulsh i fortë që i shkumëzonte trupin dhe e detyronte të hapte gojën me vërtik. Kur qetohej si pas një shtrëngate, ajo mblidhej shuk e bënte humor.
– Beharin tjetër do ta martojmë çupën? – i thoshte atij.
– Më shpejt, më afër, – përgjigjej plaku.
– Do rri me ty, me barbën, – Ksanthulla e puthte të ëmën në fytyrë.
– Leri këto naze pa e di unë.
– Nuk të besohet?
– E si të më besohen kur i thoshja vetë këto fjalë. Ia përsërisja çdo ditë nënës sime, po ja doli ky mësuesi i historisë që më gjëmonte këmba-këmbës me inat e me letra. Ky i shkretë e di çfarë ka hequr! Spiroja tregonte bukur, çdo gjë do ta rrëfente deli në detaje të imta që mbaheshin mend. U deshëm. E doja edhe unë nënën po doja edhe rrëfimtarin. Pak si e çuditshme, një i huaj më parë, të bëhet kaq i afërt e i domosdoshëm! Hë Spiro, të tregoj për ato që thurëm me mend e që s’i bëmë asnjëherë?
– Të kam dashur si i marrë…
– E, e, po pastaj ndenjëm ca kohë si të velesitur. Kjo u ndodh të gjitha çifteve të reja pas martesës e sidomos kur nisin jetën nga e para. Edhe pas të tridhjetave, femra ndihet me një boshllëk të pariparueshëm që mund të shkojë deri në ndarje; asaj i bien pak nga pak tiparet e vajzës e i dalin nishanet e gruas. Mes ëndrrave dhe atyre çka realizohen dita-ditës, ka një hendek të madh që i bën dashnorët dhe çiftet me maraz, fatkeqë. Po sa të tillë fatkeqë mbajnë këto mote, me dhjetëra, me mijëra…
– Ti thua gjëra të vërteta.
– Të vërteta kanë qenë edhe gjërat e fshehta që kemi bërë. A t’i tregoj?
– Trego, fol si të kesh qejf, – plakut i shkëlqenin sytë.
– Më dukeni si dy personazhë të dashuruar të Mopasanit, – ndërhynte Ksanthulla. – Pleqtë e shkrimtarit francez kanë origjinalitet në dashuritë e tyre.
– Ngjajmë? – Spiroja kthehej nga e bija. – Mopasani ka shkruar vërtet për dashurinë. Edhe Gëtja, Esenini, Ricosi, të gjithë krijuesit e poetët. Nuk ka shkrimtar që të mos ketë hedhur mendime për dashurinë. Madje edhe ata që s’e kanë shijuar atë, por të lindur me dhunti të jashtëzakonshme përfytyrimi. Të duash gruan nuk është mëkat, të duash një femër gjithashtu, po në çdo dashuri të shkruar e të hedhur në art ka diç të pathënë. Mua më pëlqejnë kronikat dashurore, mëson fakte, njerëz dhe i mbush me moshën tënde!
– Flet si historian, – buzëqeshte Vasilloja.
– Dikur më ke dhënë të drejtë.
– Ashtu është, po dil jashtë e shih çfarë bëjnë italianët. U shurdhuam krejt.
– Gatuajnë, bërtasin, dëfrejnë.
– Këto i dimë. S’ka ndonjë lajm tjetër?
– Janë dy vetë si të mënjanuar e të ngrysët. Sa herë kam dalë, ashtu i kam parë. Të rinj të dy, edhe të fortë.
– Do jenë robër. Të shkretët! – Vasilloja u çua përgjysmë nga shtrati. – Nuk ka luftë pa robër, po mjerë kush bëhet. Ç’të jenë të zestë?
– Zezakë nuk janë. Më duken se janë shqiptarë. Ngjajnë me arvanitët që kam takuar në jetë. Ngjajnë edhe me këta që kemi ne, si vendasit tanë.
– Po të tjerë a kish?
– Nuk di, – plaku shikoi nga e bija që po dëgjonte me kureshti.
– Mos e dhëntë Zoti, shqiptarët të na luftojnë ne?! Një jetë të tërë kemi shkuar mirë me ta. Fol mo burrë!
Plaku s’bëzani po uli kryet poshtë.
– U bu-bu, ç’do na dëgjojnë veshët! Ç’them unë. Ju, se unë ika me të shumtit e do më vejë bari një pëllëmbë mbi varr. Kjo na duhej, të vijë shqiptari të të pushtojë, të të shkelë? Të më thajë shpinin përsëgjalli. I shkreti djalë, m’u sikteris maleve, – asaj iu mblodhën në buzë grimca pështyme.
– Jo, jo, – tha plaku. – Njihemi me ta, siç dimë për njerëzit e afërm të shtëpisë.
– Ohu, ndryshuan motet. Ha vëllai vëllanë, sot. S’ka besë as në rrobat e trupit.
– E lëmë këtë bisedë, – foli Ksanthulla dhe vuri çajnikun në oxhak. – Nesër do të dëgjojmë diç ngushëlluese.
III.
Ata pak banorë të qytetit nisën të lëvrinin, vetmia nëpër shtëpitë i kish bërë më të ngrysët, kishin firuar të gjitha çastet që në kujtesë mbaheshin si më të shtrenjtat e jomonotone dhe pas dhjetë ditësh atyre u bëhej e pamundur të qëndronin kështu të shurdhët. Andaj, sa fillonte të errej të shuheshin sadopak zhurmat e kërcitjet e armëve çapiteshin në konakët e fqinjëve me tymnajë fije-fije dhe gjenin rast të shfrenin lirisht:
– U pushtuam edhe ne. Hata. Bota gremiset drejt hatasë.
– Këtë fat patëm, do vuajmë.
– Na u nxinë shtëpitë sikur të na hanë me gjithë rrecka. Të na hanë të gjallë?
– Epo, luftë është. Shpirt kanë edhe gjitonët tanë, kanë gati një vit të pushtuar e të shkretuar.
– Mos m’i zër në gojë se e di çfarë malli janë, u bënë vëllemër me italianët dhe erdhën këtu bashkërisht.
– Vërtet?
– Ohu, e di mirë. Kanë marrë inat nga vrasja e atij shqiptarit çam, Daut Hoxhës. Ne na kanë bërë benë se do na rrjepin pa na therur. Vaj të zier do na hedhin në mish e do na i shkojnë kockat në rokan.
– Ne i mësuam tërë botës se si luftohej e pastaj hoqëm dorë. Shqiptarët s’mund të rrojnë dot pa luftë, edhe aty ku s’ka, do ta stisin një sherr.
– Kot quhej perandoria turke, se pjesa më e madhe e komandantëve ishte nga shqiptarët. Ata i kërkojnë qejfet me çfarëdolloj çmimi, lakmojnë edhe emrin e madh.
– Më pafshi qorr në u gënjej, i pashë me këta sy epiriotët kur kaluan me italianët, të parruar e kapardisur për shtatë palë qejfe, mbi kuaj të lartë si kleftët e qëmotshëm!
– Rri e mos fol badiava. Shqiptarët nuk na bien ne. Mbase gjithë botës i kanë trazuar shpirtin, po ne nuk na kanë ngarë, ne i kemi mbajtur e i mbajmë për trima të hazdisur.
– Ke të drejtë. Shko po deshe në kufi dhe nuk gjen asnjë rrënojë kështjelle, asnjë frëngji kulle këtej e përkëtej. Me italianët mund të ketë edhe shqiptarë, nga qeveria e Vërlacit ose të tjerë që i kanë marrë me përdhunë. Përkundrazi, të flasësh drejt, ne ua kemi bërë borxh disa herë. Në katërmbëdhjetën janë tërë ato fshatra të djegura e tërë ata shqiptarë që kaluan në lakoren e thikës.
– Gjepura… Po çetën e Çerçiz Topullit e harrove zotrote që na griu me të vrarë e të djegur?
Zërat, pëshpërimat, dialogët e pafund shuheshin për të rinisur në një vakt tjetër.
Diku, në një shtëpi përdhese
– Dëgjova se italianët filluan të thyhen.
– Kaq shpejt? Ata s’erdhën për shëtitje dyjavore po për të na bërë gropën.
– Prit të mbaroj fjalën. Mbas 16 ditë luftimesh, ushtria greke e theu mësymjen italiane, madje në drejtimin Korçë-Kastoria ka krijuar pozita të mira. Mbrëmë dëgjova radio Londrën, e dëgjova me zë të ulët. Mësohet nga Shqipëria se çetat shqiptare në prapavijën italiane presin dhe sabotojnë vijat e komunikacionit duke u futur tmerrin reparteve italiane të izoluara. Kështu thoshte radioja e inglizit.
– Mos të kanë bërë veshët?
– E dëgjova sak.
– Mbase, shqiptarët s’na kanë bërë keq. Na kanë dashur, na kanë mbrojtur, i kemi nderuar deri në Akreopol.
– Se mos vetëm neve, çdo shtet evropian ka nje tribun shqiptar.
– Po ç’kanë me ne xhanëm? U hipën në kokë italianëve e na lëshohen si të tërbuar.
– Kështu ka ikur kjo kohë, ka sosur një luftë dhe ia ka behur tjetra. Pjellat e liga s’firohen kollaj, shuhen në një vend e lindin këlyshë në një tjetër.
Në një shtëpi në të majtë të qytetit
– Kam parë një ëndërr të llahtarshme parmbrëmë, të ligë e të frikshme. Sikur bëhej një dasëm e madhe, festë në krejt Greqinë. Edhe në qytetin tonë. Çaheshin bulçitë nga zurnatë e dhjolitë, aheng e thirrje tejendanë. Burrat gjysmëlakuriq përdridhnin mishra në ca heje të gjatë. Rrugëve kalonin njerëz duke kënduar e duke qarë me lot të thekshëm gëzimi, turma me radhë qenë shtrirë kumbis a në shpinë të sho-shokut e dremisnin, ndërsa trupat italiane me një grup komandosh zhduken befas dhe lënë pas një vel shkretëtie e një kalë satana (më pafshi qorr në ju gënjej, si në rrënimin e Trojës), një kalë që bridhte poshtë e përpjetë me një hingëllimë të zgjatur ngjethëse.
– Do të jenë vrarë shumë nga tanët?
– Patjetër. Edhe dihej se do të vinte italiani dhe këta të shtetit tonë u gatitën me vonesë. Mua më dalin ëndrrat një më një. Tërë qyteti ynë përskuqej nga flakët dhe vera. Buronte vera çurg gjaku nga çdo prag, buronte edhe pikëla- pikëla. Njerëzit flenin të përqafuar, të ngalasur. Oho-ho! Dremisnin pa merak, të çlodhur, me vurata hareje në fytyrë.
– Çdo gjë ngjet. Të vjen papandehur nga s’e pret. E keqja bëhet frap-frup.
Heshtje. Dy gratë shikojnë njëra – tjetrën në bebëza të syrit si të besojnë fjalët që thonë e stisin.
– Sikur s’kemi patrullim, – tha njëra.
– Tani që e bënë gjëmën, s’ka nevojë. Janë me tru, me mendje ata, shkatërruan çfarë deshën, i kallën frikën vendit e tash rrinë e ksehasen, bëjnë sehir e fërkojnë buzët.
– Për kë e ke llafin?
– Për italianët që na rrinë nën hundë.
– Janë prapavija e ushtrisë. Bëjnë ushqim për ushtarët që mos u ngopshin e u dalshin zorrët në diell si rrënjët e fikut.
– Do vijnë edhe në qytet, po dale, avash-avash, sa të gjejnë shkak. Të gjitha dyert hapur i kanë, kush guxon t’i mbajë mbyllur. Më vjen keq për një qylym që e bleva në Korfuz vitin e shkuar. Na, një pëllëmbë i trashë është. E doja ta shtroja për të mira. Ah, moj e shkretë! Mjerë kush ka të reja në shtëpi se italianët janë të hardallosur. Hau-hiu! Ngado që të venë, aty te gratë e kanë mendjen. Lëshoji në një planet tjetër e të parën gjë që duan, është femra. Të ngjiten pas si purtha shalëve. Me hir a me pahir, të ndjekin pas derisa të të shtien në dorë.
– Ka vajzën Vangjelica, ka edhe Spiroja.
– Bo-bo, ç’do heq e shkreta Ksanthullë! Ja shtëpia e Spiros, ja ata të nxirët me ato tendat e fryra si çatoret e ciganëve. I futen natën dhe e bëjnë vajzën çarçaf Apo nuk është edhe e hijshme e shuara! Këto të muzikës, bëhen të mira. Unë prehem kur e shikoj. E bukur, e pagojë. Të kujtohet kur dilte me Spiron krah për krah e bënte dritë dynjanë. Mëmën e ka pasur të sertë, po edhe ajo ka qenë plot nure. Ksanthulla do t’u bëhet peshqesh këmishëzinjve. Alamet trupi do vejë dëm duke shuar epshet e atyre të flamosurve. Të bëhet mishi kokën kur i bije asaj veglës me hark, trupi i bëhet më i bukur, më i hajthëm, fistua…
IV.
Fletë e verdha të hardhive, ndryshe nga vitet e tjera, këtë mesvjeshte binin më shpesh mbi pllakat e bardha të oborrit. Ksanthulla kohë pas kohe dilte me fshesë në dorë dhe i binte atij kryq e tërthor.
Ajo ende nuk e kuptonte luftën, megjithëse shumçka nga pushtimi kish ndodhur para syve të saj. Me mospërfillje e kishte parë alarmin turravrap të qytetit, zbrazjen e tij të menjëhershme, shoqëruar me britma, klithma e kuje rroposëse: ikja e vëllait në drejtim të paditur i qe dukur si një truk, si ngjarje mëse e zakonshme që s ‘kushtonte asgjë veç pak kohë endjeje për të kryer një punë gjithaq të rëndomtë. Ç’ka këtu për t’u shqetësuar e për të grisur flokë e faqe, për t’u lemelisur? A nuk përngjasin këto ndodhi me skena mediokre të disa filmave me luftë, shfaqur në vitet e saj studentore në Austri? Të krejta janë fryte të fantazisë pa fre të një grupi autorësh bëmëmëdhenj e ziliqarë që improvizohen me zell nga një suitë aktorësh të përdalë. (Nuk më kujtohet kush vend perëndimor nuk i thërret aktorët për dëshmitarë; qoftë edhe prania e tyre fizike në sallën e gjyqit, shpërfaq sozinë e dëshmisë së rremë). Në premierën e tanishme im vëlla ka një rol episodik, dy-tri të dala, një thirrje: o burra, përpara dhe kaq. Ose është thirrur për një batutë, për një efekt filmik. Pastaj bie perdja dhe ai rikthehet në gjirin e familjes me tri-katër dekorata, të luftës, të kujtimit, të trimërisë e të vetmohimit. Si thoshte shoqja ime nga Finlanda, Flirsoni: sa ngjasojnë filmat me luftë sikur autorët realizues të migrojnë nga vendi në vend e nga koha në kohë…
Ksanthulla la fshesën te pragu i derës dhe u fut brenda. Në dhomën ku flinte, ndezi radion dhe nisi të dëgjonte një emision gjermanisht:
“Më 15 tetor 1940, në kabinetin ushtarak italian, Musolini hodhi prerë idenë e pushtimit të Greqisë. Për këtë pushtim përgatiti një ushtri të fuqishme. Në fillim divizionet legjendare “Sforcesca”, “Cuneo”, “Lupi di Toscana”, “Brenero”, “Venecia”, “Caciatori delle Alpi”, “Ferrara”, “Pinerolo”, “Piemonte”, “Aqcui”, “Forli” “Modena”, “Pulie”, “Bari”, “Toro”, “Parma”, “Siena”, “Arezzo”, “Cazala”, “Leniano”, “Cagliari”, divizionet alpinë “Tritendina”, “Julia”, “Cunezze”, “Pusteria”, divizioni i blinduar “Centauro”. Pas divizioneve vinin shtatë regjimente, disa batalione dhe 383 aeroplanë bombardues, gjuajtës e zbulues…”.
Ajo fiku radion e mërzitur dhe u fut në kuzhinë. Vasilloja qe bërë pak më mirë dhe Spiroja gjente kohë të vazhdonte përkthimin e disa fragmenteve nga gjuha latine ose të rrëmonte në volumet e trasha me fletë të zverdhura e të zhubravitura te humanistëve evropianë.
Këta dhe mësuesit e gjuhëve të vjetra, merren ende me to, tha ajo. E për çudi, bota e qytetëruar preferon sentencat greke, arabe, kineze apo latine. Sidomos intelektualët që flasin pak. Po s’është çudi për një kategori intelektualësh që, për t’u hequr eruditë kulturash e gjuhësh, dinë vetëm ato sentenca dhe i përdorin ku i zë hera. Pra ka të heshtur që dinë ç’të thonë, siç ka të këtij kallëpi që s’kanë ç’të flasin.
– Përse mejtohesh? – pyeti Vasilloja.
– Për italianët. Kam pasur në Konservator një italian që s’e mendoj dot si pushtues. Ishte i urtë, i pa fjalë dhe s’i bënte zemra të shante qoftë edhe me fjalë.
– Njerëzit nuk lindin pushtues, – Spiroja ngriti kryet, hoqi syzet që i vareshin deri te zgjatimi i hundës dhe vijoi. – Këta që kanë ardhur janë me sy verbanë. Duan të na shkelin e të na plaçkisin. Mund të vrasin edhe vëllanë tënd që lufton në mal. Vijnë papritur e rrënojnë çdo gjë, shtëpitë, oborret, antikat, sendet e çmuara që njerëzimi i ka ruajtur ç’prej shekujsh. Nëse s’do të kishte luftëra, bota s’do të mbetej vetëm me dhjetë mrekulli.
– Luftërat i duhen zhvillimit. Vjen një moment që popullsia shtohet jashtë mase dhe jeta pështjellohet, bëhet kaos. Një luftë e qetëson atë, e freskon, i pakëson trazimet, vë gjithçka në një normalitet të pranueshëm.
– Këto predikon shkolla jote e moralit? – ironizoi Spiroja.
– Këto janë periudha që duhet të ngjasin. Lufta është një rregullator më vete.
– Ti e di se zoti rregullon gjithçka, edhe ekuilibret njerëzorë.
– Sigurisht zoti ua shtyn në mendje luftën disa njerëzve të veçantë.
– Unë i përmbahem mendimit se shumë vdesin nga të pangrënët. Ky është një farë seleksioni, natyrisht tragjik.
– Të dy bashkë jemi më të besueshëm – tha Ksanthulla. – Të lutem më thuaj diçka për shqiptarët. Thnë se janë pak të egër, kokëfortë. Kanë qenë të krishterë, madje kanë derdhur edhe gjak për mbrojtjen e këtij besimi. Në muzeun e Vjenës kam parë kryetrimin e tyre, Gjeorgjus Kastriotis. Në kurorën e tij kish diçka të çuditshme: dy brirë dhije që s’fliste shumë për Skënderbeun po për fatin e shqiptarëve të gjendur në shumë vende të botës madje edhe në shkretëtirë e në skutat më të pabanueshme të botës. Pastaj edhe stema me shqiponjën dykrerëshe. Mjaft plincipata kanë për emblemë shqiponjën, po vetëm me një kokë. Shqiponja e shqiptarëve ka diçka mistike… një si ndarje të përjetshme… të pariparueshme, ulëritëse.
– Shqiptarët kanë ardhur si pushtues me italianët, – tha Vasilloja.
– Mos u nxito. Vajte një kohë të gjatë që jeton me ta dhe nuk ke pasur gjë të keqe. Dy batalione shqiptare “Tomorri” e “Taraboshi”, të marrë me forcë nga Italia, dezertuan nga fronti i luftës. Ndoshta qeveria e atjeshme shqiptare, prokuislinge, mund të jetë dakort me pushtimin tonë, po ajo është thjesht qeveri kukull e pa kurrfarë ndikimi në popull. Në fakt, acarimet mes dy popujve kanë ardhur nga disa qeveri të këqija.
– Ka edhe shqiptarë që kanë ardhur me dëshirë. Të kujtohet çfarë na tha Jani i Qirisës: aktin e sulmimit të Greqisë e kanë firmuar edhe qeveritarët shqiptarë.
– Kjo është e vërtetë. Mbreti i tyre, Ahmet Zogu, me 10 vjet monarki, ka ardhur në fron pas 1924. (Kohë më parë ai është përzënë nga një prift ortodoks dhe përkthyes i jashtëzakonshëm, që drejtoi qeverinë shqiptare për gjashtë muaj). Kur ka konsoliduar pozitat, mbreti ka bërë me ta një shkëmbim trojesh: ka dhënë Shën Naumin në Veri të Greqisë dhe ka futur brenda shtetit të tij disa vise në Veri të vendit. Me ne nuk ka patur ndonjë afrim të dukshëm po aleancat me perëndimin i ka pasur të fuqishme. Veçanërisht me Italinë. Kjo e fundit, përkundër të gjitha marrëveshjeve e miqësive reciproke, e pushtoi dhe mbreti u largua me suitën e vet. Ai nuk e ka pranuar pushtimin po edhe nuk ka dashur për ta përballur popullin me një ushtri të fuqishme. Vetëm një ambasador i Zogut në Romë ka qenë pro pushtimit.
– Kur bie mbretëria, atëhere s’ka as qeveri, – ndërhyri Ksanthulla.
– Sa pushtuan Shqipërinë, italianët formuan edhe një kabinet të tyre. Një farë qeverie mercenare si Kacidhjarët te ne. Tërë qyteti u irnos, po shtëpitë e tyre askush nuk i preku. Nuk i cyt kush! Për ta jeta rrjedh njëlloj si me pushtim, si pa pushtim. Me pizhama bien të flenë dhe me pizhama ngrihen. Krihen, lahen, vishen e ngjishen, vënë kozmetikë normalisht. Njerëzit e pizhamave njësoj i kanë fytyrat, gjestet, trupat, mendjet. Qytetarët e vërtetë janë tjetër, janë si ju w si unë që e duan njeriun, – plaku vuri syzet e u përkul mbi librat e vjetra.
V.
Që nga mëngjezi herët e deri në orët e vona të mbrëmjes, dy shqiptarët, të marrë me forcë nga italianët së bashku me dy mushkat e tyre, punonin pa bërë zë dhe urdhërave të përgjegjësve të intendencës u përgjigjeshin vetëm me lëvizjen e kokës. Edhe italianëve të kompanisë “Forioli” u flisnin shkurt, me dy fjalë sa për t’u zënë gojën po edhe ato fjalë i nxirnin si me përtesë. Në pragmesnatë kur fushimin e kaplonte gjumi, ata ngriheshin mbi bërryla, përballeshin fytyrë më fytyrë dhe kuvendonin me zë të ulët.
Biseda të tilla në këto orë qenë çastet më të lumtur a për ta, gjatë të cilave bëheshin bashkë. Mëria e tyre kish rënë në sy të të gjithëve dhe nga ky shkak, asnjëherë gjatë ditës nuk i linin së toku. Ose edhe kur i shihnin ashtu, do t’u hidhnin lloj-lloj sharjesh e romuzesh e prej tyre merrnin një vështrim zemërak e mërmëritje që u shkrihej mes buzëve. Pikërisht kjo mospërgjigje e detyronte ndonjë italian që t’i ngacmonte edhe më thellë, aty ku s’mbante më dhe prapseprap goja e tyre qëndronte e kyçur, si e vulosur përjetësisht.
Kuzhinier Graciani nga Sicilia, që shkumonte përherë në barkun e fryrë nga djersët e yndyrat, i aftohej atij më të riut, Tasimit dhe i thoshte: Hej, amiko, kjo kërthiza ime si patate e prishur e di që të sjellka krupë po s’ke nga t’ia mbash! Patatja ime është si rreth, vezake dhe këtu e kanë vendin tërë simpatikët si ty. Je tepër i majmë e do gëlltitesh si qofte këtu, ha-ha-ha!-dhe ikte shllap shllup.
Tasimit i dridheshin damarët e trupit, muskujt, herë-herë matej t’i lëshonte një grusht të thatë në stomak e të mblidhte mendjen prej tij, po tek e fundit tërhiqej pasi e dinte që kjo e tëra ishte një marrëzi. Pastaj shoku i tij, Dionisi, me siguri, para se të flinin, do ta qortonte. Atij edhe i vinte rëndë nga përkujdesja e tjetrit po edhe e çmonte. Ashtu, me ca lëvizje të matura e të ngadalta, Dionisi të jepte përshtypjen e një njeriu gjakftohtë që mund të pështatej lehtë me këdo. Kjo vetëm në dukje se përbrenda edhe ai vlonte si kazan. Nuk ishte më shumë se 30 vjeç po flokët e bardha mbi krye e fytyra e gjerë ku i numëroheshin deri edhe fëlqinjët, e tregonin më të madh.
Ai është aq, kurse unë gjashtë vjeç më i vogël, shestonte Tasimi. Gjashtë vjet s’janë as shumë as pak. Dionisi ka edhe dy goca, njera pas tjetrës, për të cilat ndjen dobësi e ne vetmi qan si gratë pa klithma. Ka gruan dhe dy gocat. Unë kam babanë e nënën. Dhimbja e tyre për mua është më e madhe se imja. Ata janë bërë si të marrë; dalin të dy pazbardhur dita e trokasin shpi më shpi, shtrihen në shtrat e kohë pas kohe ngrihen të trembur, shikojnë nga krevati im i zbardhët (edhe në bark ata ndjejnë zbrazti) dhe u mbushen sytë me lot. Ndoshta nuk më dinë që jam jo dhe aq larg. Më mendojnë të degdisur kushedi se ku, të internuar në ndonjë vend të shkretë. Çdo gjë mendojnë kur s’më kanë pranë.
Po Dilisa, vijoi ai monologun me veten. Ajo mund të bëhej gruaja ime. Një ditë para se të më merrnin italianët, e putha rrëmbimthi, për herë të parë, te cepi i shtëpisë së saj. Afër nesh kaloi Dino Marri që bubullinte: unë ju pushkatoj, ju fut në kala e u jap të hani krodha, koromane misri!
Dilisa u fugua. Më pas më tha:
“Pse më puth”?
“Se të kam qejf”.
“Ti s’do më marrësh për grua”?
“Të mendohem”.
“Ti s’më merr, se babi im dehet përnatë”.
“Të dehesh nuk është ndonjë turp i madh. Kur të jetë ai i dehur, do të kërkoj edhe dorën tënde për nuse. Një i dehur e jep fjalën menjëherë”.
“E di e di. Kështu thua ti, më bën ndonjë hata e më lë”.
Tani Dilisa do më dojë më tepër. Sa e drojtur dukej, aq e papërmbajtur bëhej. Një natë të tërë ne ndërronim vendet e dashurisë, binte vesë shiu po askush nuk pyeste për të ftohtin e vjeshtës; ajo shkrihej nga kënaqësia kur i merrja thithkat në gojë… Një epsh mjegullor shpërfaqej prej kurmit, një rokopujë valësh vinte e përplasej në lakuriqësinë time, gjithaq dehëse, raskapitëse, shungulluese.
Po gruaja e Dionisit? Ajo me siguri gjumin e bën të trazuar, bie në shtrat e zgjohet e tromaksur. Pushtimi i tremb kobshëm të pafuqishmit, ulet galuc mbi kapakët e syve. Po sa do të zgjasi vallë?! Kjo s’dihet. Ne shkuam një vit të pushtuar. Akoma të tjerë janë në planet e tinzarëve, djali u shtriq në batanije dhe mbuloi kryet për të mos fjetur.