Piro Milkani: Kadare, meditim mbi varrin e Pasternakut

Pas gjysmë shekulli, shkrimtari i njohur, Ismail Kadare, është rikthyer në Moskë, në kërkim të gjurmëve të dikurshme. Një film dokumentar që regjisorët Piro dhe Eno Milkani po realizojnë për jetën dhe veprën e tij, në bashkëpunim me “Top Channel”, e ka kthyer shkrimtarin në kryeqytetin rus. Regjisori Piro Milkani tregon detajet e kësaj interviste dhe ndjesitë e shkrimtarit pas 50 vjetësh

Ka ecur sërish në bulevardet e Moskës, ka përshkuar oborrin e institutit “Gorki”, ka udhëtuar drejt shtëpisë-muze të Pastërnakut. Ismail Kadare kishte plot gjysmë shekulli që nuk ishte kthyer në Moskë. Ruante prej kryeqytetit dhe tri viteve të studimeve shumë kujtime, të rrëfyera gojarisht apo edhe në faqet e romanit autobiografik “Muzgu i perëndive të stepës”. Një film dokumentar që po realizohet mbi jetën dhe veprën e tij nga regjisorët Piro dhe Eno Milkani, në bashkëpunim me “Top Channel”, ka qenë një arsye e mjaftueshme për të ndërmarrë një fluturim nga Parisi drejt Moskës. Regjisori Piro Milkani na tregon për emocionet e këtij rikthimi pas gjysmë shekulli. Kadare eci edhe njëherë në gjurmët e dikurshme, ato të djaloshit 22-vjeçar, ndaloi te sheshi “Pushkin”, pa kafenetë ku uleshin me shoqërinë, kinemanë ku shkonin darkave për filma dhe gjeti thuajse të pandryshuar institutin “Gorki”. Imazhin e Pastërnakut, që e ruante prej 50 vjetëve të shkuara, e kërkoi në ato që kishin mbetur prej tij: një shtëpi-muze, shtrati i vdekjes, tavolina e punës dhe një gur varri. “Vështirë të lexoje diçka në portretin e tij”, thotë regjisori Milkani, i cili rrëfen detajet e kësaj vizite.

Më shumë se një javë më parë keni udhëtuar drejt Moskës, ku shkrimtari Ismail Kadare kthehej pas 50 vjetësh. Sa e rëndësishme ishte kjo vizitë në kuadrin e filmit dokumentar që po realizoni për shkrimtarin?

Që në fillim të projektit e kam menduar se Moska do të ishte një episod shumë i rëndësishëm për këtë dokumentar, për vetë faktin se Kadareja për 3 vjet rresht ka studiuar në institutin “Gorki” në vitet ‘58-‘60. Qëndrimi i tij në Moskë ka pasur një vlerë të jashtëzakonshme, sepse ai arriti jo vetëm të mësojë gjuhën ruse, por të lexojë në origjinal edhe klasikët rusë dhe njëkohësisht autorët kontemporanë. Kadareja jetoi në një kohë shumë interesante, atëherë kur u krijua iluzioni i një liberalizimi të jetës. Nën udhëheqjen e Hrushovit ishin dënuar krimet e Stalinit, por kjo ishte një fasadë, sepse pikërisht në ato vite gjoja të çlirimit u dënua Pastërnaku për “Doktor Zhivago”. Kadareja në librin e tij, “Muzgu i perëndive të stepës”, me shumë vërtetësi përshkruan atë atmosferë moskovite. Duke udhëtuar drejt Moskës e duke intervistuar Kadarenë, do të kishim mundësi të shfrytëzonim edhe materialet arkivore shumë të rralla që janë ekskluzivitet i “Top Channel”. Bëhet fjalë pikërisht për xhirimet që djaloshi Kadare ka bërë me kamerën e tij personale. Kjo jo vetëm do t’i japë bukuri filmit, por edhe do ta plotësojë. Ne shkuam një ditë më parë dhe e pritëm në aeroport Kadarenë, që rikthehej në Moskë pas gjysmë shekulli. Në portretin e tij nuk dalloje dot emocione. Ishte shumë i përmbajtur. Por në bisedat që bëri më pas me rektorin e institutit “Gorki”, z. Boris Tarasov, i cili e priti në mënyrë të veçantë së bashku me stafin e institutit, Kadare u shpreh se ka pasur një ëndërr të jashtëzakonshme për t’u rikthyer në Moskë deri në vitin ‘90. Në momentin kur erdhi demokracia, sikur u zbeh kjo dëshirë, megjithatë disa projekte të tij që të vizitonte Moskën pas vitit ‘90, dështuan. Ishte fatlume për ne që pas një numri rrumbullak prej 50 vjetësh, Kadareja të rikthehej. Pas pritjes që i bëri rektori i institutit “Gorki”, shkuam në një sallë ku studentët pasuniversitarë që kishin bërë kurse specializimi, mes tyre edhe letrarë të talentuar që specializoheshin, merrnin diplomat. Kadare u vendos në tribunë dhe asistoi në ndarjen e diplomave të këtyre studentëve që vinin nga zona të ndryshme të Rusisë. Pothuajse nuk kishte më të huaj. Në fund Kadare foli për ndryshimin që kishte shkolla sot me atë të para 50 vjetësh, për faktin që në ndryshim nga sot, atëkohë kishte studentë të moshave dhe kombësive të ndryshme.

Kadare e ka përshkruar vizitën e 50 vjetëve më parë në shtëpinë e Pastërnakut, kur ai ishte ende gjallë. Çfarë përjetoi në këtë rikthim?

Pjesa më emocionuese dhe kuptimplotë, që besoj do të zërë një vend të rëndësishëm në filmin dokumentar, është vizita në Peredelkino, një fshat i ndërtuar nga regjimi sovjetik, në të cilin gjenden vilat ku jetonin, apo kalonin një pjesë të vitit, shkrimtarët e njohur. Midis tyre edhe Pastërnaku. Në librin e tij, “Muzgu i perëndive të stepës”, Kadareja tregon se si studenti i atëhershëm kishte shkuar në atë fshat dhe kishte parë se si ky njeri i vetmuar, që kishte marrë çmimin “Nobel”, po punonte i vetëm kopshtin. Në këtë rikthim ne u futëm brenda në vilë, e kthyer në shtëpi-muze, dhe e vizituar nga shumë dashamirës të letërsisë dhe adhurues të Pastërnakut. Aty mësuam shumë gjëra për këtë shkrimtar, për ditët e fundit, mbylljen në vetvete, dhimbjen që kishte, për shpirtin e tij poetik, për dashuritë, për pianon ku luante hera-herës, për studion e tij dhe për shtratin e vdekjes, të cilin e priti pa dhimbje. Në atë shtrat tani kishte vetëm trëndafila që vendoseshin nga admiruesit. Të gjitha këto do t’i japin filmit vlerë, sepse lidhen me krijimtarinë letrare të Kadaresë. Unë mendoj, ndoshta Ismaili jo, se fakti që ai jetoi aty, njohu shumë mirë mentalitetin e botës ruse komuniste, realitetin sovjetik, në një mënyrë ose në një tjetër u paraqitën si te “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, “Koncert në fund të dimrit”, “Muzgu i perëndive të stepës”, ashtu edhe te poezitë për Rusinë, vajzat ruse, atë galeri personazhesh që ka krijuar në veprën e tij. Ishte një vizitë shumë e rëndësishme, që do t’i japë filmit shumë.

Vizituat edhe varrin e Pastërnakut. Pati momente reflektimi?

Afër vilës së Pastërnakut, pak minuta larg, ndodhej varreza e fshatit. Mes këtyre varrezave ishte varri i thjeshtë i Pastërnakut, me një basoreliev që e kishte punuar një skulptore shumë e njohur, për të cilën kjo kishte qenë puna e fundit. Ajo vdiq më pas. Përbri ishte varri i gruas dhe aty pranë varri i djalit që kishte vdekur në moshën 14-vjeçare nga një tuberkuloz në vitet e luftës, në 1944. Ishte një meditim. Kadare u ul pranë varrit bashkë me drejtoreshën e shtëpisë muze dhe disa të huaj që u ndodhën aty rastësisht e që donin të dinin për këtë figurë. Me “Doktor Zhivagon” ai bëri një epokë. Kadare kujtoi edhe diskutimet e ashpra të vetë studentëve të institutit “Gorki” kur u hodhën kundër Pastërnakut për të dënuar veprën e tij të quajtur antisocialiste. Vetë Kadareja e gjeti atë libër diku në një qosh dhe e lexoi që në atë kohë. Pra ndjehej një admirim dhe simpati për këtë shkrimtar dhe njëkohësisht ai theksoi faktin që duke qenë student i huaj, nuk ishte i detyruar të jepte një opinion kundër Pastërnakut. Qëndroi si spektator në këtë dënim publik që iu bë këtij shkrimtari të madh.

Ju shëtitët nëpër rrugët ku ai kalonte çdo mëngjes për të shkuar në institut. Sa gjurmë të së shkuarës gjeti Kadare pas gjysmë shekulli?

E bukura ishte që gjetëm institutin “Gorki” si dikur, i vendosur në qendër të Moskës, në lagjen më të mirë. Rreth 200 metra larg ndodhej sheshi “Pushkin”, po aty janë rrugët kryesore, një kinema ku Kadare shkonte shikonte filmat me shokët e shoqet, është sheshi ku shëtisnin ose takoheshin në shoqëri me vajzat, lokalet ku uleshin të pinin. Instituti “Gorki” jo vetëm që s’kishte ndryshuar në arkitekturë, por as mobilimi, shkallët, karriget… Të gjitha ishin si më parë. Kadare u fut në sallat e leksioneve dhe tregonte se ku ishte ulur 50 vjet të shkuara, kujtonte historitë e asaj kohe dhe mendoj se gjithçka ishte interesante. Ky institut që vazhdon të quhet edhe sot “Gorki”, kjo shtëpi historike, i përkiste dikur poetit Hercen. Edhe pse Kadare mundohej të vetëpërmbahej, kishte emocione, sepse kujtonte një kohë kur ka qenë 22-vjeçar, mosha më e bukur e jetës për çdo njeri: e shkujdesur, pa shqetësime, por e mbushur me plot kujtime.

Gjatë këtij gjysmëshekulli Kadareja u bë një shkrimtar i njohur jo vetëm në Shqipëri, por në shumë vende të botës. Në Rusi janë përkthyer vetëm dy libra të tij…

Ndonëse Kadareja u kthye në  Moskë në kuadër të filmit dokumentar që po realizojmë, ai u prit në vizitë zyrtare nga sekretarja e shtetit dhe zv\ministrja e Kulturës së Federatës Ruse, zonja Çukovskaja, ku ishin të pranishëm ambasadori ynë, Sokol Gjoka, botuesi Bujar Hudhri, drejtori i kinematografisë ruse në Ministrinë e Kulturës, z. Gavrujshin, dhe drejtori i seksionit të Europës, Azisë, Afrikës dhe Amerikës, z. Stashnjikov. Në këtë takim u shkëmbyen edhe mendime që Kadareja meriton të njihet më mirë në Rusi. U ra dakord që mund të bëhet shumë më tepër edhe në fushën e kulturës mes Shqipërisë dhe Rusisë dhe në ato biseda ku edhe unë asistova u fol për një program konkret të javës së kulturës shqiptare në Moskë dhe të javës së kulturës ruse në Tiranë. Janë projekte konkrete që do të realizohen shumë shpejt mes vendeve tona. Pse nuk është kaq i njohur Kadareja në Rusi? Sepse natyrisht ndërhyn politika. Marrëdhëniet mes Shqipërisë dhe ish-Bashkimit Sovjetik, por edhe Rusisë, për një kohë ishin të ngrira dhe kanë filluar të çlirohen e të hapen më tepër dyert në fushën e kulturës. Besoj se shumë shpejt lexuesi rus do të ketë vepra të tjera të Kadaresë, sepse në krahasim me vendet e tjera, Japoninë, Greqinë, Francën, Italinë, Rumaninë, Bullgarinë etj., Rusia është më pak e informuar për këtë shkrimtar të madh. Kjo vizitë sensibilizoi pak më shumë këta njerëz që merren me kulturën dhe letërsinë botërore, të kthejnë vëmendjen te vepra e Kadaresë që është emblematike jo vetëm për Shqipërinë, por për të gjithë botën.

Sa e vështirë ka qenë sipërmarrja e një filmi dokumentar për jetën dhe veprën e Kadaresë?

Filmit nuk i dihet kurrë. Kuptohet vetëm kur mbyllet i gjithi, montohet, kur i vihen zhurmat, kur i vihet muzika. Predispozita është pozitive. Dëshira ime dhe e Enos është e madhe e po ashtu shërbimi maksimal. Gjeografia e këtij filmi dokumentar është e larmishme: do të jetë Gjirokastra ku u lind, u rrit dhe shkroi poezitë e para, Tirana pa diskutim, Durrësi ku ai jo vetëm pushon, por edhe shkruan, do të jetë Parisi, kafeneja ku e njohin të gjithë e nuk e bezdisin teksa shkruan, shtëpia e tij, materialet arkivore, intervista të vjetra etj. Ne shpresojmë që përmes këtij filmi dokumentar shikuesi të arrijë të kuptojë kush është Kadareja, çfarë rëndësie ka vepra e tij, çfarë jete ka dhe si vazhdon të krijojë akoma edhe kësaj dite. Me eksperiencën time 50-vjeçare them se fundit nuk i dihet kurrë. Shërbimi do t’i bëhet maksimal. Bashkëpunimi me “Top Channel” ka qenë i shkëlqyer duke na vënë në dispozicion gjithçka të kërkuar nga grupi realizues. Tani jemi në bisedime me një kompozitor, sepse mendojmë që filmi duhet të ketë një kolonë muzikore të veçantë. Sigurisht që nuk do të mungojnë edhe muzika të tjera të kompozitorëve të mëdhenj, por një lajtmotiv i veçantë do ta përshkojë këtë film. Dihet që Kadareja ka qenë kandidat për çmimin “Nobel” disa herë. Ai është vlerësuar me shumë çmime të rëndësishme, por e meriton edhe “Nobel”-in. Le të jetë ky film sinjal pozitiv.