Sokrati dhe Krishti, si modele të virtytit dhe drejtësisë

Prof.As.Dr. Gjergj Sinani

Në disa faqe të famshme të Leksione mbi filozofinë e fesë, Hegeli ndalet në vdekjen e Sokratit dhe të Jezusit. Parë nën këndin e natyralitetit, ose të aspektit shqisor, vdekja e tyre ka si shkak padrejtësinë, urrejtjen dhe dhunën. Si njeri dhe tjetri kanë përhapur një fjalë që ka nxitur urrejtjen dhe persekutimin e tyre. Ata janë ndodhur në kontradiktë me besimet politike dhe fetare të kohës së tyre dhe njohën fate të ngjashme. Mirëpo, vetëm dukja e ngjarjes nuk e shteron tërësinë e kuptimit të vdekjes së tyre. Vdekja e një njeriu, e një filozofi, e të Diturit të fundit, ose të parit të Modernëve; vdekje e qetë, heroike, që deri në fund mbarte humorin dhe ironinë e Sokratit. Vdekja e një Zoti, vdekje e ulët mbi një kryq, vdekja më e egër dhe tragjike për Jezusin. Kjo vdekje, na thotë Hegeli, është qendra rreth së cilës rrotullohet gjithçka, por që e kapërcen aspektin shqisor për të kaluar në kuptime fetare, të kapshme vetëm nga Revelacioni i krishterë. Nga njera anë vdekja e Krishtit është vdekja e një njeriu, e një miku që dhuna e bëri të vdiste, por, e kuptuar shpirtërisht, ajo bëhet shpëtim, qendra e pajtimit.

Dialektika e krishterë, që shikon aspektin zbutës të vdekjes së domosdoshme të Zotit, në personin e Birit të vet, ishte tërësisht e huaj për mendimin grek në tërësi, dhe atë sokratik në veçanti. Sokrati vdes në përputhje të plotë me idealine tij moral dhe shpirtëror. Vdekja e njeriut-Zot hap një kohësi të re dhe, me një kuptim teologjik, atë të shpëtimit. Dialektika hegeliane na tregon se triumfi absolut i mohimit thërret, në mënyrë të domosdoshme kapërcimin e tij, ringjalljen dhe transfigurimin. Kështu, vdekja e Jezusit është “vdekja e vdekjes”, vdekja e mëkatit. Hegeli krahason Sokratin, filozofin e vrarë padrejtësisht, dhe Jezusin, shpëtuesin e njerëzimit. Që të dy sjellin një mësim, të gjykuar “revolucionar” për epokën dhe traditat e shoqërive të tyre, u akuzuan se trondisnin kulturën prej nga kishin dalë, se nuk respektonin perëndinë ose perënditë e qytetit dhe korruptonte rininë, për Sokratin, blasfemues se pretendonte Mesinë “që do të realizonte Ligjin”, të shpallur nga tekstet e shenjta dhe profetët, për Jezusin.

Sokrati me jetën dhe fjalën e tij ju përgjigj nevojave të njerëzve për të vërtetën dhe drejtësinë. Edhe Jezusi ju përgjigj nevojave të tyre për të vërtetën, drejtësinë dhe dashurinë. Në një kuadër më të përgjithshëm, Sokrati dhe Jezusi mund të shikohen si personalitete etike, politike, madje edhe estetike të jashtzakonshëm. Personalitete etike, sepse krijuan mënyra jetese të përqëndruar mbi vlerat e të mirës dhe të drejtës, mbi mençurinë në veprim, mbi një konceptim të njeriut si subjekt i përgjegjshëm për veprimet e tij përpara vetvetes dhe tjetrit; personalitete politike, sepse krijuan një mënyrë tjetër të të jetuarit të përbashkët që kërkonte nënshtrimin ndaj rregullave të intersit të përbashkët ndaj atij personal dhe të shpërndarjes reciproke; personalitete estetike, sepse dëshmuan, me sjelljen dhe qenien e tyre, bukurinë si tipar të domosdoshëm të të mirës, të drejtës dhe të të vërtetës. Qartësia e Sokratit është e bukur ashtu si edhe shenjtëria e Jezusit. Prandaj ata u bënë edhe pralajmëruesit e kohëve të reja.

Prandaj shën Agustini në veprën “Qyteti i Zotit”, e konsideron Sokratin si pastrues të zakoneve që ka ndikuar fuqishëm në zbutjen e paganizmit dhe ka bërë që të përparonte për tu integruar te krishtërimi. Pastrimi i zakoneve përgatiti atë të inteligjencës, madje edhe atë të besimit. Sokrati, na thotë më tej shën Agustini, e gjykonte të domosdoshme detyrimin për ta pastruar jetën përmes zakoneve të mira, sepse shpirti i shkarkuar nga pasionet degraduese do të ngrihej drejt të vërtetave të përjetshme dhe do të sodiste me një inteligjencë të pastër substancën jo trupore dhe dritën e pandryshueshme ku jetojnë shkaqe të panumërta të të gjitha natyrave të krijuara. Sokrati i përgatiti rrugën platonizmit dhe, ky i fundit, atë drejt krishtërimit.

Nga modeli i athinasit të jashtëzakonshëm, themelues i moralit, Sokrati, kalohet gradualisht në modelin e jashtëzakonshëm të filozofisë, Platoni, pastaj te modeli fetar i Jezusit.

E përbashkëta e tyre është se modeli i jashtëzakonshëm i tyre u bë, për shoqëritë e kohës së tyre, një kundër – model. “Destabilizuesi” i shoqërisë athinase duhej të ndëshkohëj. Filozofia e tij ishte e rrezikshme  për shtetin dhe qytetarët e demokracisë. Fjala e tij duhej të vuvosej njëherë e mirë. Ajo e kthente rininë nga rruga e drejtë që kishte përcaktuar pushteti zyrtar. Sokrati, në dallim nga përgjumja që donte pushteti, mori rolin e zgjimit të ndërgjegjes që po shkiste drejt poshtërsisë, përtesës dhe shthurjes. Ai i frikësonte ata që e dëgjonin, prandaj, për një kohë, e ndaluan që të fliste në publik. Sot dhe gjithmonë ai do të jetë modeli i detyrës së filozofit për të punuar për të mirën individuale dhe kolektive, si të pandara nga njera tjetra. Ai u kërkonte njerëzve që të mendonin nga vetvetja dhe jo përmes kokës së të tjerëve, për të përdorur arsyen kritike, për të mos e paraqitur veten ndryshe nga ç’ishin, të përparonte në rrugën e dijes dhe drejtësisë, për të kërkuar universalen në çdo përcaktim. Ai nuk i drejtohej një kaste, por të gjithëve, pa dallim race ose pasurije. “Jam unë njeriu që i është dhënë qytetit nga hyjnia”, shprehet ai te Apologjia. Ai nuk fliste në emrin personal, por në emër të Zotit, prandaj edhe gjyqtarët e korruptuar që e dënuan, nuk flisnin në emër të të vërtetës hyjnore, por të pushtetit njerëzor. I pafuqishëm ndaj fjalës së Sokratit, pushteti demokratik shpresonte ta shprehte pafuqine e vet me dënimin e rëndë që i dha Sokratit.

Sokrati dhe Jezusi kanë të përbashkët dashurinë për të vërtetën, dëshirën për ta thënë atë, refuzimin ndaj çdo gjëje të fshehtë dhe tinzare, gënjeshtrën dhe dredhitë që kishin si qëllim mashtrimin. Të dy flasin haptas dhe në mes të ditës. Jezusi, gjatë procesit të tij i thotë kryepriftit: “Është në mes të ditës që i kam folur njerëzve, gjithmonë kam mësuar në sinagogë dhe në Tempull, ku mblidhen të gjithë çifutët; asgjë nuk kam thënë në fshehtësi” (Jn, XVIII, 19-20). Si shkëmbim të sinqeritetit të tij ai mori vërshëllima dhe britma pse guxoi tu fliste kështu autoriteteve fetare zyrtare. Edhe Sokrati, në procesin si na e tregon Platoni, predikonte të vërtetën. “Ai nuk fsheh asgjë, absolutisht asgjë”. Ai e di se kjo dashuri për të vërtetën nuk u pëlqen njerëzve dhe aq më tepër pushtetit. Kundër fjalëve të vërteta ngrihen gjithmonë shpifje. Prandaj, me çdo mënyrë duhej bërë që Sokrati dhe Jezusi të gënjenin për t’i bërë të vlefshme akuzat ndaj tyre. Duhej t’i shndërronin në njerëz të paligjshëm, për t’i bërë të besueshme akuzat ndaj tyre.

Jezusi u akuzua si blasfemues, agjent satanik, se ishte përçues i princit të të keqes Belzebul. Blasfemia më e madhe ishte premtimi i ringjalljes, prandaj edhe të nesërmen e vdekjes së tij, priftërinjë e mëdhenj i kërkuan Pilatit të vendoste roje rreth varrit të tij. Pra, i duhej mbyllur porta njëherë e mirë predikimit të krishterë. Është e kuptueshme kritika e ashpër ndaj Sokratit dhe Jezusit deri në marrjen e jetës së tyre. Në të dy rastet mesazhi i tyre bie ndesh me mentalitetin e kohës, me opinionin e sigurtë në vetvete që nuk pranon asnjë ndryshim. Gjuha e tyre nuk u pëlqen as syve dhe as veshëve të instancave drejtuese. Ata janë të shurdhët dhe të verbër ndaj të vërtetave të predikuara haptas. Jashtë kohës, jashtë të zakonshmes ata nxisin keqinterpretim, irritim, sarkazëm për të përfunduar drejt vdekjes. “Më dënuat duke shpresur se do të jeni të lirë e të qetë të jepni llogari për jetën tuaj; por do të ndodhë krejtësisht e kundërta, këtë ja u siguroj. Juve do të shihni se do të shtohet numri i hetuesve që do t’ju kritikojnë. Në qoftë se besoni se duke vrarë njerëz do të shpëtoni nga ndëshkimet jeni të gabuar dhe do të jetoni më keq. Kjo mënyrë për të kënaqur pushtetarët nuk është shumë e efektshme dhe as e nderuar. Më mirë dhe më lehtë është që në vend që t’ju mbyllni gojën të tjerëve, të përpiqeni të bëheni vetë më të mirë. Ja profecia që desha t’ju bëj, juve që më dënuat dhe tani po largohem”. Nuk ka nevojë të provohet se kjo profeci e Sokratit mbetet dhe sot në fuqi.

Edhe Jezusi nuk sillej ashtu si do të donin që të sillej dhe për këtë binte ndesh me doket dhe zakonet e bashkohësve që kërkonin vëzhgimin strikt të Ligjit. Mjafton të kujtojmë episodin e shkeljes së sabatit, por gjithmonë në funksion të përhapjes së dritës hyjnore në shpirtrat e njerëzve të kapluar nga korrupsioni dhe hipokrizia.

Për më tepër, të dy i bashkon predikimi i dashurisë. Sokrati dhe Jezusi, secili në kohën e vet, tregojnë një vemëndje të veçantë ndaj dashurisë, ndikimi i së cilës ndaj ndërgjegjes dhe kujtesës nuk është i vogël. Sokrati donte t’i ruante dishepujt e tij ndaj korrupsionit të lidhur me pushtetin, paranë, lavdinë si dhe me një koncepsion të gabuar të dijes. Me jetën e vet ai shërben si shembull. Ai nuk lejonte inkoherenca në mendim, lehtësi mendimi, kthesa të pakontrolluara dhe provokuese.

Po kështu, Jezusi, nga dashuria për njeriun, bën formulimin provokues për kohën se “sabati është bërë për njeriun dhe jo njeriu për sabatin” (Mk, II, 27). Dhe në qoftë se shërimi i të verbërit ndodhi ditën e sabatit, kjo tregon supremacinë e dashurisë në raport me vëzhgimin legalist të Ligjit që, shpesh, ishte rezultat i një dashurie egoiste për veten. Jezusi, me ndërgjegje të plotë, pa hipokrizi, godet zakonet duke tërhequr dyshime rreth tij. E perceptuan si një agjitator, si një kundërshtues të rrezikshëm që di t’i drejtohet popullit dhe ta prekë atë. Ai rrezikonte të ndryshonte praktikën dhe kuptimin e Ligjit. Dashuria nuk duhej, por urrehej. Çiltërsia dhe dashuria e tij shqetësonin dhe nxisnin urrejtje për qenien dhe veprimin e tij.

Mësimi që përhapnin ata të dy themeluan një mënyrë të re të të jetuasrit, të të sjellurit dhe të të folurit dhe e bënë këtë me çmimin e ndarjes nga e kaluara ose me zakonet e ngulitura dhe të kodifikuara në ndërgjegjet e njerëzve përmes zakonesh dhe praktikash të trasmetuara në gjenerata. Edhe pse nuk janë revolucionarë dhe reformistë në kuptimin e zakonshëm të këtyre fjalëve, ata kanë tronditur më shumë se kushdo tjetër. Ata, madje propozonin një përmbysje radikale të vlerave, ishin në favor të asaj që ishte më e përbuzur si varfëria, jetën e përvuajtur.

Jezusi vlerësonte të “vegjëlit”, ata që nuk merreshin në konsideratë; ai mësonte të shikoheshin të panjohurit, të “harruarit” nga lavdia si dhe nga historia. Fëmijët kishin një vend të veçantë. Ata duheshin vëzhguar në atë që kanë më të pafajshmen, të paprishur nga ndërlikimet e të rriturve. Atyre u duhej vënë veshi, sepse ata kanë shumë se çfarë të na mësojnë. Madje ai shkon deri atje sa të falënderojë Atin e vet që ia fshehu “Lajmin e mirë” të “diturve dhe të shkathtëve” për t’ua zbuluar gjithçka të vegjëlve, sepse ata shikojnë atë që nuk e shikojnë të tjerët dhe dishepujt e tij duhet tu ngjajnë. “Lerini fëmijët të vijnë tek unë e mos i ndaloni; sepse atyre u përket Mbretëria e hyjit! Përnjimend po ju them; kush nuk e pranon Mbretërinë e hyjit porsi fëmija i vogël, nuk do të hyjë në të”. I madh nuk është ai që besohet si i tillë. Për Jezusin fëmija simbolizon madhështinë e vërtetë dhe të mallkuar do të ishin ata që do t’i bënin keq.

Më parë Sokrati kishte zgjedhur që tu drejtohej të gjithë njerëzve, të pasurve ose të varfërve, të rinjve ose pleqve, të mëdhenjve ose të mjerëve, të diturve ose injorantëve. Ai nuk e zgjedh auditorin. Sofistët rrethoheshin nga të pasur dhe të fuqishmit e pushtetit. Sokrati shkonte te populli dhe ndalonte gjatë pranë tyre. Ai trondiste dhe shqetësonte dhe, edhe pse gjykohej si i çuditshëm (atopian), kjo nuk e shqetësonte. Ai tërhiqte dhe stimulonte pyetje, por edhe kritikën dhe urrejtjen e të fuqishmëve, të cilit mbeteshin në hije pranë tij. Tek e fundit, detyra e dashurisë (agapê) nuk ka kufij dhe të zgjedhur. Ajo është, në thelb, universale. Gjithçka duhet dashur dhe të jenë të dashuruar. Sokrati dhe Jezusi mishërojnë shpresa të reja. Ata u përgjigjeshin shqetësimeve të ndërgjegjeve individuale dhe kolektive me një origjinalitet që bashkohësit e tyre nuk e vunë re dhe as e pranuan, nuk e deshifruan mesashin e tyre dhe nuk e integruan në zakonet e tyre.

Një mësim tjetër është ideja se dija vjen përmes një rruge të mundimshme. Kalimi drejt dijes përbën një progres në raport me injorancën e mëparshme, por edhe një dhimbje të shkaktuar nga lufta e brendshme. Edhe Bibla, përmes kanalit realist të Ekleziastit (I,18) shprehet: “Shumë dije shumë mundim, sa më shumë dituri, po aq edhe dhimbje”. Edhe në antikitet; çfarë na tregon teatri i Eskilit? Për shembull, kori për Agamemnonin thotë se “Zeusi i ka vënë të vdekshmit në rrugën e mençurisë”. Cila është veçanësia e mësimit të Sokratit dhe Jezusit? Te Teteti dhe Apologjia gjejmë përgjigjen. Ai nuk mëson si sofistët, për arsyen e thjeshtë se ai nuk flet në emrin e vet. “Zoti, thotë ai te Apologjia, më ka dhënë urdhërin për të jetuar duke filozofuar, duke shqyrtuar vetveten dhe tjetrin”. Sokratin e intereson vetëm përmirësimi i shpirtit dhe ky shqetësim i vjen nga lart. Qortimi i tij për athinasin, janë faqet më të bukura që na jep Platoni mbi aktivitetin pedagogjik, etik dhe shpirtëror të mjeshtrit të dijes: “O më i miri i njerëzve, ti qe je athinas, një qytetar i qytetit më të rënësishëm dhe më të njohur në fushën e mënçurisë dhe të fuqisë, a nuk të vjen turp që shqetësohesh për mënyrën se si të rritësh pasurinë, reputacionin dhe nderin, në një kohë që nuk ke asnjë shqetësim për mendimin, për të vërtetën dhe për përmirësimin e shpirtit tënd dhe madje as nuk ëndërron për to?”

Edhe Jezusi mëson nën emrin e një tjetri, të Atit që e ka dërguar në botën e njerëzve. Ai i bindet një misioni të përcaktuar. Ai di të çlirojë një fjalë që do të ndryshojë kursin dhe kuptimin e historisë individuale dhe kolektive: “Fjala që ju dëgjoni nuk është imja por e Atit që më ka dërguar” (Jn, XIV, 24). Kuptohet se vendi i origjinës, ose si të thuash atdheu i Jezusit është qielli, ai i Sokratit është toka, por si njeri dhe tjetri nuk rreshtin së pohuari se idetë e tyre kanë një sfond hyjnor. Tek e fundit filozofi grek dhe galileasi kanë të përbashkët shqetësimin për të thënë të vërtetën dhe vetëm të vërtetën. Ata dhanë jetën e tyre për këtë. “Unë leva dhe erdha në botë  për të dëshmuar të vërtetën. Kush e do të vërtetën ai e dëgjon fjalën time”. Kjo e vërtetë zotëron një forcë çliruese të lartë dhe i transformon thellë qeniet që prek. E vërteta e arsyes, çliruese nga pesha e opinionit, nga paragjykimet ose tjetërsimet e ndryshme, ose e vërteta e besimit, burim i një ndryshimi të thellë të qenies, të dyja i referohen një transcendence prezente në thëniet e tyre, në aktet dhe metodat e tyre.

Po pse fjala e tyre shokonte? Sokrati shtronte pyetje dhe nuk kërkonte përgjigje përfundimtare për problemet e shtruara. Aristoteli na thotë se ai nuk përgjigjej kurrë, sepse ai pohonte se nuk dinte asgjë. Ai ishte mjeshtër i shkatërrimit të sigurive dhe jo ndëtues sistemesh. Ai tregoi se filozofia kërkon, pa u lodhur, të vërtetën. Kërkim që nuk përfundon kurrë, gjithmonë i shqetësuar që nuk përfundon në diçka të mbyllur dhe përfundimtare, pasi kështu rrezikon që të përfundojë në një dogmatizëm intolerant, madje në ideologji. Ky proces i shndërrimit të filozofisë në një dogmatizëm intolerant u provua më së mirë në të kaluarën tonë të afërt. Tani jetojmë në procesin e largimit të njerëzve nga idetë dhe kënaqja me apatinë mendore. Të dyja janë situata të rrezikshme, sepse favorizojnë sharlatanët në politikë dhe në të gjitha fushat.

Por, le të rikthehemi te heronjtë tanë. Sokrati na tregon se njeriut i duhet të zgjedhë ndërmjet dijes, gjeneruese e mënçurisë dhe virtytit, dhe injorancës, gjeneruese e marrëzive dhe veseve. I vendosur ndërmjet kësaj alternative “njera hyjnore dhe lumturuese; tjetra bosh nga Zoti dhe plot mjerim”, ai mund të zgjedhë arsyen ose jo arsyen, të mirën ose të keqen. E mira është, pa dyshim, nga ana hyjnore, e keqja nga ana e privimit dhe injorancës. Finaliteti i artit sokratik konsiston në imitimin e Zotit, model i të mirës dhe drejtësisë. “Asgjë nuk i ngjan më shumë atij, sa ai që nën shembullin e tij, është bërë më i drejti i mundshëm” (Teteti, 176c). Mënyra më e preferuar e tij është përdorimi i parabolës.

Edhe Jezusi, kur i drejtohet Nikodemit, do që ta bëjë atë që të reflektojë mbi shembullin e erës: “Era fryn në drejtim që do; ia dëgjon ushëtimën e nuk di nga vjen e kah shkon” (Gj, III,8). Kështu, e padukshmja nuk është shenjë e inekzistencës. Nga pikëpamja e njeriut, injoranca mbi arsyet e veprimit të erës mund t’i lejojë atij të kuptojë veprimin e padukshëm të shpirtit. Jezusi flet për “gjërat tokësore” për të ndriçuar dhe informuar mbi “gjërat e qiellit”. Atëherë, ai përdor një diskutim parabolik dhe metodën analogjike. Kështu formon marrëdhënie ndërmjet ndjeshmërisë së opinionit dhe kuptueshmërisë së besimit. Alegorik ose i drejtpërdrejtë, mesazhi i Jezusit i merr këto dy forma për të vënë në provë besimin ose mosbesimin e njeriut, dobësinë ose fortësinë e besimit.

Për ta ilustruar përdorimin e parabolës dhe të mitit le të ndalemi në dy shembuj. Të gjithë e dinë episodin e njeriut të pasur dhe Llazarit të varfër nga Ungjilli i Lukës. Forca e parabolës qëndron në aktualitetin e mesazhit dhe të kuptimit. Diskutim i padatuar, jo historik, që nuk ndodh në një kohë ose vend të dhënë, miti dhe alegoria marrin një përmasë jashtëkohore dhe përjetësie. Parabolat e Jezusit si dhe mitet platonike e transcedentojnë kohën dhe i rezistojnë vdekjes. Këtu qëndron forca e tyre në përforcim të përmbajtjes së mesazhit. Te episodi i përmendur, i pasuri i varrosur pa Abrahamin dhe iu drejtua atij që ta ndihmonte. “O atë Abraham, ki mëshirë për mua e dërgoje Llazarin të lagë majën e gishtit të vet në ujë e të ma flladisë gjuhën se po mundohem së tepërmi në këtë flakë. Abrahami i përgjigji: ‘Mos harro, o bir, se ti i gëzove të mirat e tua gjatë jetës sate, ndërsa Lazri të këqijat; tashti ky këtu gëzon e ti vuan. Por, për më tepër, ndërmjet nesh e jush është një humnerë e madhe, kështu që, edhe ata që do të donin të kalojnë prej këtej te ju, nuk munden, po ashtu edhe prej andej të kalojnë këndej, s’mundet askush.

Pasaniku vazhdoi: ‘Atëherë, po të lutem, o atë, çoje Lazrin në shtëpinë e tim et, se i kam pesë vëllezër e le t’i qortojë seriozisht që të mos vijnë edhe ata në këtë vend mundimesh’. Abrahami i përgjigji: ‘Kanë Moisiun dhe profetët, le t’i dëgjojnë ata! Pasniku i tha: ‘Jo, o atë Abraham, por nëse shkon ndokush prej të vdekurish tek ata, veç atëherë do të kthehen! I përgjigji: ‘Nëse, vërtet, nuk e dëgjojnë Moisiun e profetët, nuk do t’u mbushet mendja edhe nëse ndokush ngjallet prej të vdekurish”.

Luka ndalet në ashpërsinë e dënimit ndaj atij që nuk i bindet ligjit të dashurisë për të afërmin, me një forcë fjale dhe narrative që nuk mund të mos tërheqë vëmendjen edhe sot. Për më tepër, mësimi është i tmerrshëm për atë që nuk e dëgjon dhe nuk e respekton këtë ligj. Fjala kërkon aktin. Fjala thërret dhe kërkon një qenie më të mirë, një veprim të mirë, një dashuri. Prabaola bën thirrje për të dashur të afërmin tënd dhe të ndash me të frutet e pasurisë, këtu dhe tani, pasi të pret një ndëshkim i ashpër më pas.

Ky tekst i Lukës na kujton mitin e Erit te libri X i Republikës së Platonit. Edhe këtu kemi të njejtin pesimizëm për natyrën njerëzore dhe prirjen e saj, të njejtin mësim mbi pasojat shkatërruese të pasionit të sundimit që shpie në mohimin e tjetrit, për ta shkatërruar dhe vetshkatërruar. I njëjti konstatim mbi injorancën e njerëzve që i shpie drejt të keqes dhe vesit. Historia ka treguar se sa tiranë, në momentin e zgjedhjes së një jete të re, rimarrin jetën e tiranit shumë më të çmendur se paraardhësit, na thotë Eri në mitin platonik. Ata që vijnë nga qielli dhe që nuk kishin njohur asgjë më parë dhe as e kishin praktikuar me të vërtetë filozofinë, prireshin për zgjedhje të këqia për jetën e tyre mbi tokë. “Edhe ai që vjen i fundit, nëse zgjedh me arsye dhe përpiqet të jetojë mirë, mund të marrë formën e një qenieje të përshtatshme dhe të mirë. Le të zgjedhe i pari me kujdes dhe le të zgjedhë i fundit pa e humbur kurajon. Pamfilianasi tregonte se, pasi profeti tha këto fjalë, ai të cilit i kishte ardhur rradha të parit, u afrua menjëherë e zgjodhi tiraninë më të madhe dhe, nga pakujdesia dhe nga lakmia makute, i mori pa e vërejtur mirë të gjitha pasojat e zgjedhjes që kishte bërë. Nuk vuri re se ajo zgjedhje e caktonte që të hante mishin e fëmijve të vet dhe të kryente edhe tmerre të tjera; por kur e pa me kujdes, nisi të rrahë kraharorin dhe të ankohet për zgjedhjen që kishte kryer, pa marrë parasysh profecinë e profetit; mbasi, në vend që të fajësonte vetven për këto të liga, ai ia hidhte fajin fatit, demonëve, kujdo tjetër veç jo vetes” (Republika, f. 417).

Këtu Platoni dënon zgjedhjen e nxituar, pa aryetuar dhe reflektuar, pa dashurinë e asimiluar nga mënçuria – emri tjetër i filozofisë – pa ushtrimin e sigurtë të gjykimit reflektiv dhe kritik. Ai do të tregojë se njeriu është artisan i fatit të vet dhe pasojat e këqija të zgjedhjeve të veta nuk duhet t’ja veshë shkaqeve të errëta dhe Zotit. “Virtyti nuk ka aspak mësues: secili nga ju, sipas asaj që nderon ose përbuz, do ta ketë atë pak a shumë. Përgjegjësia i takon atij që zgjedh; Zoti nuk është përgjegjës”. Për Platonin, edhe këtu, Zoti përjashtohet nga e keqja.

Pasaniku i lig nuk e kishte respektuar Ligjin e Moisiut, as mësimin e profetëve. Ai kishte vepruar sipas qejfit të vet, duke zgjedhur që të pasurohej pa u turpëruar dhe pa masë, indiferent për fatin e tjetrit, të të varfërve, të simbolizuar nga Llazari. Platoni dhe Luka e venë theksin në karakterin e disa zgjedhjeve në jetë që do të kishin qenë ndryshe në qoftë se besimi do të respektonte Ligjin, në qoftë se njohja do të kishte qenë e thellë, në qoftë se sedra e sëmurë dhe veset nuk do ta drejtonin drejt të keqes. E megjithatë, liria duhet ta luftojë domosdoshmërinë e të keqes. Aty e ka ajo forcën.

Miti, ashtu si parabola, përmbajnë dhe shpërndajnë virtyte shpëtimtare. Ato thonë se si duhet vepruar për të mos njollosur shpirtin, se si zgjedhja duhet bërë me mençuri dhe drejtësi dhe të mos nxitohesh. Edhe në kulturën biblike të Ungjillit të ri, injoranca përbën një nga format e të keqes, ndoshta më e rënda, sepse shpuri drejt vdekjes të Drejtin. Shën Pjetri, kur u drejtohej njerëzve, theksonte se duke vrarë Krishtin ishte vepruar nga injoranca. Njerëzit ngarkuan me pa të drejtë shënjtorin dhe të drejtin dhe bënë që të vdiste princi i jetës. Ata nuk e dinin atë që bënin, ashtu edhe dishepujt që e tradhëtuan dhe e mohuan. Injoranca krahasohet me gabimin më të rëndë. Shembulli sokratik është prezent në tregimin platonik. Shembulli i krishterë strukturon frymën e parabolës që na sjell shën Luka. Sokrati dhe Jezusi zgjodhën, deri edhe vdekjen, rrugën e sjelljes së drejtë, duke respektuar zërin hyjnor. Virtyti i vërtetë nuk është si një mall që shkëmbehet në treg, ai fitohet nga mendimi i shoqëruar nga mënçuria dhe me një punë të gjatë të pastrimit të vetvetes (katharsis). Virtyti i vërtetë nuk ngjan me virtytet servile, të njollosura me qëllime të ndyra.

Në këtë kontekst, mallkuar hipokritët (që fatkeqësisht në kohën tonë janë shtuar shumë). Edhe Jezusi ishte tepër i përqëndruar në dallimin e të rremes dhe të vërtetës, në praktikën e virtytshme. Sigurisht është mirë të lutesh, të agjërosh, të japësh lëmoshë, të respektosh dhe të zbatosh urdhëresat e Zotit, me kusht që e gjitha kjo të përputhet më përparësinë e Zotit dhe jo me kënaqësinë e vetes, të ndërmjetësuar nga vështrimi i të tjerëve. Jezusi nuk kënaqet me jashtësinë e sjelljes, por kërkon përputhshmërinë ndërmjet brendësisë së padukshme të ndërgjegjes, dhe ngacmimet e dukshme të jashtme. Fjalët e tij kundër hipokrizisë morale karakterizohen nga ashpërsia. Le të kujtojmë shtatë mallkimet kundër skribëve dhe farisejve hipokritë: “Vij për ju skribë e farisej, shtiracakë, që u përngjani varrezave të zbardhura me gëlqere, që duken përjashta të bukura e përbrenda janë plot eshtra të vdekurish me gjithfarë ndyrësie. Kështu edhe ju përjashta njerëzve u dukeni të drejtë, kurse përbrenda jeni krejt hipokrizi e padrejtësi” (Mt, XXIII, 27-28). Fjalë që godasin, plot kërkesa morale dhe fetare, që ai kërkon për njerëzit. Ai donte t’i shikonte që ta adhuronin Zotin si nga brenda vetes dhe jashtë. Nga dashuria për ta, ai u bën thirrje për përputhshmëri etike dhe shpirtërore me Ligjin. Ai u bën thirrje për pastrimin e vetvetes. “Përse shtrydhni myshkonjën e kapërdini gamilen!” Përse i kërkoni tjetrit atë që nuk bëni për veten? Më mirë ia vlen që të përputhet jashtësia dhe brendësia e sjelljes për të pohuar thelbin etik dhe fetar. Me këtë ai nuk mund të mos tërhiqte urrejtjen e të fuqishmëve të kohës. Askush nga ata, nuk mund ta suportonte një gjykim kaq të ashpër dhe të drejtpërdrejtë.

Sokrati si dhe Jezusi realizuan një revolucion të vërtetë moral në kohën e tyre. Ata ngjallën të njejtat kundërshtime dhe ndërsyen kundër vetes shumë hipokritë dhe mashtrues. Ata e refuzuan kompromisin me të keqen. Ata treguan të mirën në çdo rrethanë. Ata e dinin se çfarë u kurdisej dhe nuk heshtën. Duke ngritur ndërgjegjet e njerëzve, ata vdiqën se folën me zë të lartë dhe fortë, pa dredhi për tu mbrojtur, por tërë kurajo. Athinasit nuk e duruan dot zekthin e mandatuar nga Zoti që u bëri thirrje që të jetonin më mirë. Çifutët nuk e suportuan kritikën radikale të Jezusit ndaj shkeljes së Ligjit hyjnor.

Mbi të gjitha ata kërkuan që e keqja të mundet përmes të mirës. Kjo kalonte përmes kritikës së rregullit të talionit.

“Kritoni” i Platonit mbetet një model i mësimeve të fundit të Sokratit për të gjallët, një dokument unik. Vendimi i vdekjes u dha dhe miqtë e këshilluan Sokratin që ta linte qytetin që bëri pdarejdësinë më të madhe; dënoi me vdekje një të pafajshëm. Sokrati iu përgjigj se kurrë nuk duhet t’i përgjigjesh të keqes me të keqe, padrejtësisë me padrejtësi. Për të kjo ishte e ulët, e padenjë dhe shumë vulgare. Ai nuk mund ta ulte veten që të vepronte si ata që e dënuan. Po ku qëndronte padrejtësia e miqve të tij? Të linte atdheun. Ai ishte qytetar i Athinës, e donte qytetin e tij, ishte gati të jipte jetën për të dhe u përpoq që ta shpëtonte nga korrupsioni. Ai i përkiste këtij qyteti para se t’i përkiste vetes. Përgjigjja e tij ndaj Kritonit: “Duhet të nderohet atdheu më shumë se sa një nënë, më shumë se një baba”, kjo është mënçuria e vërtetë. (Kuteli, në testamentin e tij do t’u shkruante fëmijve të njejtën gjë: “Atdheu është yti edhe kur të vret”). Detyra e qytetarit ishte të zbatonte atë që urdhëronte shteti dhe atdheu, ose, ndryshe, të ndikonte t’i ndryshonte ligjet e shtetit përmes mjetesh legjitime. Ai ishte novator ndaj idesë së ushtrimit të së keqes për të shpaguar një padrejtësi. Ai e dinte se binte ndesh me një mentalitet shumë të përhapur mbi të drejtën në kohën e vet. “Nuk duhet t’i përgjigjemi padrejtësisë me padrejtësi, as t’i bëjmë keq një njeriu, çfardo që të na këtë bërë”. Të bësh keq nuk është kurrë e mirë dhe as e bukur.

Këtë ide do të rimarrë Platoni te Republika. Edhe ai ngrihet kundër idesë së zakonshme mbi drejtësinë se ajo konsiston tu bësh mirë miqve dhe keq armiqve. Ai ngrihet edhe kundër idesë së një perëndie të së keqes ose të ndëshkimit, që bie ndesh me thelbin e saj. Zoti është shkak i të mirës dhe kurrë i të keqes. Këtu qëndron edhe kriteri në ndarjen e perëndive të vërteta nga ato të rreme. Tek e fundit ideja qëndrore e dishepullit të Sokratit është: e rëndësishme nuk është thjesht të jetosh, por të jetosh mirë dhe e mira, e drejta e bukura janë një. Ato formojnë një harmoni të pandashme.

Edhe Jezusi nuk është i kënaqur me ligjin e talionit. Ai do që të kapërxehet. Për këtë mjafton që të lexojmë predikimin në mal: “Keni dëgjuar se qe thënë: ‘Syrin për sy e dhëmbin për dhëmb’. Unë po ju them: ‘mos u kacafytni me të keqin, por atij që të bie shuplakë faqes së djathtë, ktheja edhe tjetrën. Atij që do të qesë në gjyq për të marrë këmishën, jepja edhe mallotën… Keni dëgjuar se qe thënë: ‘Duaje të afërmin tënd e urreje armikën tënd. E unë po ju them: Doni armiqtë tuaj, lutuni për ata që ju salvojnë” (Mt, V, 38-44).

A nuk është ky një diskutim thellësisht “revolucionar”, domethënë që synon të transformojë deri në rrënjë, reaksionet e zakonshme të njerëzve? Ishte një e vërtetë e zakonshme të duash ata që ju duan dhe të urreni ata që ju urrejnë dhe të kërkoni shpagim për të keqen e pësuar. Kjo përputhet me prirjet natyrore të njeriut. Jezusi e thyen procesin e zakonshëm të moralit të kohës, që bazohej mbi sjelljet spontane të përgjigjes së drejtpërdrejtë dhe shpaguese ndaj të keqes. Ai do të krijojë një drejtësi të re, shumë më të lartë se ajo e vjetra.

Ai rimerr urdhërimet hyjnore dhe i komenton ato sipas mënyrës së mësipërme. Ai nuk vjen për të “përmbysur” Ligjin dhe profetët, por për t’i realizuar ato. Me këtë ai dëshmon për një heroizëm moral dhe shpirtëror, sepse kush kishte guxuar për një kapërxim të tillë të prirjeve spontane të njeriut? Kush është ai që është persekutuar dhe poshtëruar, ta dojë atë që e ka poshtëruar dhe persekutuar? Vetëm Zoti? Jezusi e vë gishtin në hendekun që ndan dy morale, njëri i përqëndruar në ndëshkimin e të keqes në përputhje me të keqen e pësuar, dhe tjetri që e hedh vështrimin në shpirtmirësinë e çuar në ekstrem. Ai nuk e do parimin e të drejtës të bazuar në rregullin sy për sy dhëmb për dhëmb. Të dy, kritikë ndaj rregullit të talionit, morali sokratik dhe ai i krishterë ndryshojnë në statusin ndaj dashurisë. Për Sokratin duhet të duash deri në fund qytetin, të mos mohohet ai cilado qoftë padrejtësia e kryer. Për Jezusin, duhet dashur i afërmi yt ashtu siç e do Zoti, pa rënë në ngasjet njerëzore.

Predikimi në mal kosakron epokën e një morali heroik dhe të shenjtë që ka në qendër personin, subjekt i respektit të pafundëm, sepse është krijesë hyjnore. Shembulli u dha prej vetë atij në kryq që i fali persekutorët e tij. Edhe Sokrati nuk kërkon shpagim për persekutorët e vet. Ai e di se ata veprojnë kështu nga injoranca. Njeri, Sokrati, do të ndryshojë shpirtërat e qytetarëve të qytetit tokësor duke ju këshilluar atyre që të shikojnë drejt qiellit. Tjetri, Jezusi, do të ndryshojë zemrat, t’i zbusë, pasi janë shumë të ashpërsuar. Njeri dha jetën për t’ju përgjigjur thirrjes së Zotit në përputhje me një zgjedhje filosofike; tjetri për të realizuar qëllimin e Shkrimit dhe për të shpëtuar njerëzimin nga e keqja që e kish përshirë. Fjala ishte për të qenë të përkryer, por jo sipas mënyrës së njerëzve, por sipas mënyrës së Zotit. “Jini, pra, të përkryer siç është i përkryer edhe Ati juaj që është në qiell!”. Thirrja për t’u ngritur mbi vogëlsitë njerëzore, mbi fuqitë negative të urrejtjes i karakterizon që të dy.

Madhështia qëndron në daljen nga qarku i shpagimit dhe vuajtjes së brenshme që ushqejnë pasionet e trishtuara. Përkundrazi, është më mirë t’i përgjigjesh të keqes me të mirë, të mos bëhet kurrë me ndërgjegje e keqja, cilido qoftë legjitimiteti i saj. Kjo ishte arsyeja pse Bergsoni shikonte te Sokrati dhe Jezusi dy protagoniste ekzemplarë të “moralit të hapur”, që i transcedentonte imperativat e obligimit dhe të sanksionit, për të shpërndarë një vrull të ri jetësor, një rrezatim që nuk shteron. Vdekja e tyre nuk e ndali transmetimin e fjalës së tyre, përkundrazi. Prezenca e tyre në historinë perëndimore është po aq e gjallë sot sa ç’ka qenë dje. Ata, siç kanë theksuar shumë mendimtarë, janë farkëtuesit e të menduarit dhe të jetuarit tonë sa mund të themi  se ne jemi të krishterë “si” Sokrati, ose sokratikë “si” Jezusi.

Është e vërtetë se ata nuk lanë asgjë të shkruar vetë. Ata proferuan transmetimin gojor të fjalës së tyre për të shmangur, ndoshta, shtrembërimin e mesazhit të tyre, ngurtësimin e thënieve të tyre, për të mos rrezikuar “mbjelljen në kopshtet e Adonisit” (Platon, Phedre, 276b). Në festat e Adonisit ishte zakon të mbillej, jashtë sezonit, në një vazo, në një kanistër bimë që sapo shpërthenin vyshkeshin, ose vdisnin. Këto simbolizonin fundin e parakohshëm të të dashurit të Afërditës. Sokrati dhe Jezusi nuk vepruan për një çast. Koha e çastit që shkon drejt vdekjes nuk është koha e tyre. Ata lëshuan një farë të përjetshme.