Anisa Demiraj: Çamët ikën, Parga mbetet vetëm me kalanë…!

Kur u morën në fillim vendimet për ndarjen e Shqipërisë, nuk u pyet askush, madje as shqiptarët që do të ngelin jashtë trojeve të tyre për të ngopur babëzinë e njërit apo tjetrit shtet, që për shekuj me radhë kërkonin të zhvasnin atë që nuk i përkiste. Kur rimë e dëgjojmë për të parët tanë, për ata që kanë luftuar me pushkë e me penë për dheun tonë, të kap një plogështi dhe trishtim për atë që i bën një vendi që përveç vuajtjes, nuk ka njohur ndjesi tjetër.

Por edhe pse e ndanë, shpirtin ja shpërndanë sa nga një anë në tjetrën dhe i lanë vetëm një pjesë të vogël, ai sot jeton, jeton dhe kujton në një mënyrë ose në një tjetër se si ka qenë historia e vërtetë. Kush kemi qenë ne para se Mali i Zi, Serbia, Maqedonia e Greqia të na shkatërronin pa mëshirën më të vogël?!… Megjithatë jetojmë dhe fatmirësisht në një mënyrë a në një tjetër vazhdojmë të mbetemi prapë ne, pasardhësit e Ilirëve…

Të gjitha tokat që kanë ngelur jashtë, kanë parë vuajtjen e mijëra e mijëra njerëzve që i largonin me dhunë nga dheu i tyre, ka mbajtur mbi vete eshtrat e foshnjave të palindura, nënat që qanin fëmijët e tyre, baballarët e dërrmuar e gjyshërit me dhimbjen e vdekjes, por prapë ja dolën ata dhe dheu që i mbante sipër… Një nga dhimbjen më të mëdha të kësaj mëme tokë është ajo e Çamërisë, pjesës jugore që  greku e kërkoi me aq ngulm.

Qyteza e Pargës gjendet në një gji idilik të Detit Jon, buzë maleve të Epirit. Nga veriperëndimi Parga kufizohet me fshatin Rrapezën, nga juglindja me Shënedjellën, nga lindja me Livadharin dhe nga perëndimi me detin Jon. Parga është një qytezë bregdetare që ndodhet në pjesën veriperëndimore të qarkut e Prevezës. Qyteza i Pargës është ndërtuar si një amfiteatri rrëzë brigjet e detit Jon, me malin Bexhevoli në sfond. Ajo ka një popullsi prej 2.415 banorë. Parga ishtë selia historike e komunës të Pargës, por gjithashtu Parga është një qendër ekonomike, tregtare dhe turistike.

Në kohët e lashta, e gjejmë me një emërtim tjetër, qyteti Torini. Ky qytet ishte vendosur në vend të Pargës e sotme. Qyteti Torini ishte përshkruar si të pasurit e një “port nxjerr para me formë”, dhe u përdor nga Oktaviani, i cili bazuar flotën e tij atje për shkak të portit e saj të mirë, gjatë luftës me Mark Antonit, që kishte flotën në Aktium. Sipas dijetarëve të tilla si Max Ëasmar, origjina e Pargës mund të jetë sllav për shkak të etimologjisë të emrit. Për shembull, në gjuhë të ndryshme sllave fjalë për trau i sipërm i derës është “prag”.

Fjala ekziston edhe në gjuhën shqipe, se ajo është një huamarrje nga gjuha sllave. Ndërsa operativi britanik ushtarake të Luftës e Dytë Botërore në Epir dhe udhëtari Arthur Foss, thotë se Parga u themelua “ndoshta” nga “shqiptarë krishterë” në mesin të shekullit 14.  Një legjendë që ka ekzistuar në mesin e Parganjotëve u dokumentuar në fillim të shekullit 19 për themelimin e Pargës. Një bari ndërsa në kërkim të deleve së humbur në vendin ku tani qëndron Parga, gjeti rastësisht, në hyrje të një shpellë, një imazh të vogël të Virgjëreshës. Ai menjëherë e informoi fshatarët, të cilët pas shqyrtimit të vërtetën e tregimit të tij, kishin shkuar të tregojnë priftërinjve, dhe e shpunë prapë ikonën me nderim të madh në Pargën e vjetër.

Pas disa ditësh, imazhi padukshëm u kthye përsëri në shpellë. Disa Parganjotë e interpretuan këtë ngjarje si një mrekulli e vullnetit të Zotit dhe ndërtoi një kishë në vend, rreth të cilit ata ndërtuan vendbanimet e tyre në bregun e detit, ku Parga tani qëndron. Parga ishte ndërtuar fillimisht në majë të malit i quajtur: Bexhevoli, në verilindje të Pargës e sotme. Vendi ku Parga i vjetër ishte, është sot e kësaj ditë quajtur nga populli vendas si: Paloparga.Në 1360, Parganjotët për të shmangur sulmet e pushtuesëve dhe piratëve, e transferuan fshatin në vendin ku Parga sot gjendet. Rreth vitit 1370, popullsia e qytezës u rrit sepse njerëzit vendas nga rajoni Vurg, përballë Korfuzit, u vendosën në Pargë. Parga historike ka ekzistuar si një vendbanim prej epokës mesjetare.

Përmendja e parë me këtë emër Parga ishte bërë në vitin 1320, kur kont Nikolla Orsini ofroi Venedikut territorin të Pargës në këmbim të mbështetjes ushtarake, një ofertë që republika Venedikas nuk pranoi.Në vitin 1339, Jani Kantakuzeno liston Pargën si një nga vendet e mbetura besnikë ndaj Perandorisë Bizantine dhe një nga vendbanimet kryesore të Epirit. Kantakuzeno gjithashtu i referohet gjendjes fluide politike për rajonin e gjerë të Epirit në mes të sundimtarëve shqiptarë, grekë, serbë dhe të tjerë. Për shkak të kësaj gjendje të paqëndrueshme ne këtë periudhe, me ndihmën e normanët që zotëronin ishullin Korfuz, kështjella e Pargës ishte ndërtuar.

Në këtë kohë, Venediku kishte flotën më të fortë në detin Adriatiku dhe Jon, Parganjotët kërkuan sigurim dhe mbrojtjen e Venedikut. Në vitin 1401, një traktat u nënshkrua me Venedikasit, dhe sundimin të Ishujt Jon dhe Parga i kaloi atyre. Venedikasit respektuan mënyrën e jetesës të Parganjotëve, kush cilat dhanë ndihmë të paçmuar në flotën e venedikasve. Venedikasit instaluan një guvernator Korfjat dhe lejoi Parganjotët të mbajnë këshillin e tyre dhe përbërë nga 32 përfaqësuesve, që emëronte magjistratët e tyre dhe popullsia kishte përjashtim nga tatimit. Parganjotët ishin vetëm përgjegjës për shërbimin ushtarak në trevat e tyre.

Ushtarë venedikas, mercenarë italianë ose sllave mbetën nën komandën e guvernatorit, por renditja e tij nuk e mbrojti atë nëse ishte i korruptuar nga zemërimi e banorëve, të cilët më shumë se në një rast kishin arrestuar një administrator i keq. Në fillim të sundimit Venedikas, plantacione të sheqerit në Pargë nuk ishin zbatueshëm financiarisht dhe Venediku sugjeroi se banorët vendas të shkojnë në ishullin Andipakso ku toka prodhon verë të mirë, ose për në Korfuz që kishte tokë në disponueshëm për ta. Parganjotët këmbëngulën të mbeten aty ku ishin.

Historiani William Miller shkroi për Parganjotët se “ata treguan një lidhje emocional dhe papërshtatshëm për vendlindjen e tyre të lashtë, e cila ishte vendosur mirë për qëllime të piraterisë, dhe ata të kombinuar me përkushtimin për Venedikun nga e cila morën terma të shkëlqyera, me trafikun fitimprurës të shitur armët e dërguara për mbrojtjen e tyre tek osmanëve fqinje”. Në të njëjtën kohë Parganjotët luftuan me rebelët e tjera në Çamëri kundër Perandorisë Osmane. Se Parga ishte fshat i vetëm në rajonin jashtë kontrollin i Perandorisë Osmane, ajo ishte një strehë për luftëtarët kundër osmanët dhe familjet e tyre. Gjatë periudhës venedikas, Parga kishte privilegje të rëndësishme, begatinë ekonomike dhe u bë një urë midis trojeve evropiane të Perandorisë Osmane dhe Venedikut. Në 1496, një komunitet i vogël hebraike ishte përmendur të këtë jetuar në Pargë.

Rajoni gjatë mesjetës duroi shumë sulmeve dhe bastisje nga piratët dhe banditët. Në vitin 1452, 1475 dhe 1499, përforcimet venedikas që erdhën nga Korfuzi parandaluan që Parga të binte në duart e ushtrisë osmane. Në 1537, admirali Hajredin Pasha Barbarosa e pushtoi Pargën dhe dogji, shkatërroi kështjellën dhe shtëpitë brenda saj, pas dështimit për të kapur Korfuzin. Banorët vendas u larguan në malet pranë Pargës derisa osmanët u tërhoqën dhe Venedikasit i ndihmuan ata të rindërtojnë shtëpitë e tyre.

Në 1657, osmanët gjatë një periudhe tre-vjeçare u përpoqën për të kapur Pargën, por dështuan. Korfuzi Venedikase pastaj i zgjeroi trevat e saj që veç Pargës i përfshinte vendbanimet: Sajadhë, Butrint, disa kështjella përgjatë bregdetit të Çamërisë dhe për një kohë, fusha e Frarit, rajoni i Margëlliçit dhe Paramithisë. Për shkak të këtyre luftërave, kufiri midis Parga Venedikas dhe Perandorisë Osmane ishte papërcaktuar sepse nuk kishte asnjë dakord për demarkacionin e linjës kufitaredhe si e tillë vendbanimet pranë Pargës herë pas here ndryshonin administratën qeveritare.

Nga fundi i shekullit XVI, deri fund të shekullit XVIII, situata u stabilizuar. Gjatë administratës së Venedikut, Parga ishte ndërtuar si një kështjellë e fortifikuar me privilegje dhe qeveri vendore që u zhvilloj ekonomikisht si një qendër tregtare më shtëpinë doganore në Vallto të bregdetit. Ndërkohë, venedikasit urdhëruan mbjelljen e ullishtave, qe rezultoi në një pjesë të konsiderueshme e Parganjotëve të jenë marr në punë me prodhimin e ullinjve dhe vaj.

Në Parga, si në Prevezë kishte liturvi (mullinj) dhe prodhuan sapun. Gjatë kësaj periudhe, një lëvizje të rëndësishme arsimore ekzistonte nga mësuesit të njohur si murgu Filotheu, Anastasi Mospinjoti, Andrea Idromeno, Kristofor Perajko, dhe Agapio Leonardo, etj. Gjatë periudhës osmane, disa Suliotë kaluan nëpër Pargë për në Ishujt Jon.

Vetëm disa vjet pas t’u bërë pjesë e Greqisë në 1913, Parga dhe disa vendbanime përreth disa u hoqën administrativisht nga Thesprotia, kështu quhej Çmëria, dhe ishin përfshirë në qarkun e Prevezës. Kjo iniciativa ishte marrë nga deputeti i atëhershëm dhe Ministri i Luftës, Theodoro Havini në dy ndryshime administrative të qeverisë për Pargën në vitin 1928 dhe në 1946 gjatë qeverisjes së Sofuli.

Parga dhe vendbanimet fqinje që ishin bashkangjitur me qarkun e Prevezës: Agjia, Rrapeza, Spllanca, Tabani, Kastria, Koroni, Lëkurësi, Stanova dhe Trikopallku. Së bashku me këto fshatrat fqinje të gjitha mbeten e prerë gjeografikisht nga pjesa tjetër të qarkut e Prevezës. Arsyet kryesore të qeverisë greke se Parga u nda nga qarkun e Çamërisë ishin për lidhjet historike-kulturore dhe gjeografike. Për arsyet politike, ekonomike dhe praktike për shkak të turizmit, që Parga mos të humbas autonominë e saj administrative dhe të mbetet komunë.

Edhe për arsyet historike se Parga ishte të veçanta nga pjesa tjetër e Çamërisë. Gjatë luftërave ballkanike dhe shkëmbimin e popullsive midis Turqisë dhe Greqisë, shteti grek ka përdorur taktika të ngacmimit që ishin të kryera nga grupet paramilitare vendore për të vënë shtrëngim mbi myslimanët shqiptarë vendas të emigrojnë në Turqi. Në Pargë, ata detyruan njerëzit të largohen nga vendi, pas dorëzimit të ultimatume dhe klasifikimin i shqiptarët myslimanë të Pargës si “me prejardhje turke” në 1923 dhe duke përfshirë ato në shkëmbimin e popullsive.

Në këtë mënyrë rreth 1,000 njerëz nga Parga dhe Konica, u dërguan në Turqi, që në prag të shkëmbimit e popullsisë, Parga kishte ndërmjet 1.000 deri 1.500 shqiptarë myslimanë. Gjithashtu disa shqiptarë myslimanë në Pargë ende kishin shtetësi osmane në 1913, por në kohën e shkëmbimit të popullsive, ato kishin braktisur shtetësinë osmane e tyre.  Nëpërmjet një peticioni nga personalitete të njohura vendase në emër të 20 familjeve të prekura dhe ndërmjetësimin e Lidhjes së Komitetit të Kombeve, qeveria greke i dha ankuesve statusin e “jo-shkëmbyeshëm” dhe më pas shtetësinë greke.

Këto shqiptarë formuan komunitetin mysliman shqiptar i mbetur në Pargë gjatë periudhës midis dy luftërave. Ka pasur edhe mosmarrëveshjet mbi pronat fetare me autoritetet greke rreth kufizimeve të imponuara mbi pronat e vakëfit lidhur me xhaminë dhe pronat e vakëfit të aneksuar, që i përkisnin disa myslimanëve të mbetur.

Ajo është themeluar më vonë nga një komitet i Lidhjes së Kombeve në 1932 se pronat e vakëfit ishte de fakto nën kontrollin e komunitetit vendore dhe një imam që administronte xhaminë. Një pjesë e popullsisë myslimane shqiptare në Pargë ishin pronarë të mëdhenj tokash dhe ata ishin të detyruar të shesin disa nga tokat e tyre.

Pas luftës, përbërja e popullsisë në Pargë u ndryshua përsëri pas tridhjetëvjetësh, kur familjet nga zonat përreth, si të Sulit u zhvendosen në Pargë. Disa shqiptarë myslimanë ende gjendeshin brenda dhe përreth Pargës deri viteve 1960-të, kur ata u larguan. Gjatë kësaj kohe, ekonomia ishte e bazuar kryesisht me bujqësi dhe tregtinë e jashtme. Pas rrjedhojat e luftës, Parga, si pjesa tjetër e Greqisë ishte në një situatë të vështirë ekonomike.

Shumë banorë vendas shkuan për kërkim të punës dhe kushteve të mira dhe migruan në vende si Gjermania në vitet 1950-të. Siç ishte rasti në shumicën e qyteteve bregdetare dhe ishujt e Greqisë, punëtorët që u rikthyen prapa nga këto vende investuan në industrinë e turizmit, që ishte në zhvillim atë kohë.

Dhe kështu  në një mënyrë apo në një tjetër ata e kaluan dhimbjen e madhe, ose thjesht kanë pasur frikë dhe nuk kishin zgjidhje tjetër për hatër të familjes e tokës së tyre…