Mehmet Kraja: MBI ELITËN ARSIMORE DHE INTELEKTUALE TË KOSOVËS

Elita arsimore e Kosovës, e cila ishte krijuar me ndihmën e institucioneve autonomiste, nga fundi i viteve ’80 u shndërrua në elitë intelektuale, kur nga “interpretuese e ngathtë e ideve” kthehet në “prodhuese e ngathtë e ideve. Pse Jugosllavia nuk e kundërshtoi pjesëmarrjen e kosovarëve në Kongresin e Drejtshkrimit? Si arritën një numër kosovarësh ta pajtonin dualizmin e papajtueshëm – nacionalizmin shqiptar dhe luajalitetin jugosllav?

(Nga libri “Identiteti Kosovar”)

Një detaj i shkëputur nga kujtimet e Fadil Hoxhës të nxit të mendosh se çfarë në të vërtetë kishte ngjarë në nivelet e larta të politikës jugosllave, pikërisht në kohën kur Kosova fillon të ndërtonte subjektivitetin e saj politik në kuadër të Jugosllavisë. Detaji thotë kështu: Miratimin për të marrë pjesë kosovarët në Kongresin e Drejtshkrimit të vitit 1972 e kishte dhënë Petar Stamboliqi, një politikan serb i niveleve më të larta, që nuk shquhej për ndonjë simpati ndaj shqiptarëve, përkundrazi. Po të mos e thoshte vetë Fadil Hoxha, askush në Kosovë nuk do ta besonte këtë gjë, sepse për një shumicë kosovarësh miratimi duhej të vinte pikërisht nga Fadil Hoxha, eventualisht pas një konsultimi me Titon, por jo nga një politikan serb i proveniencës nacionaliste. Pse, pra, Petar Stamboliqi duhej të pyetej për këtë dhe pse pikërisht ai duhej ta jepte miratimin për pjesëmarrjen e kosovarëve në Kongresin e Drejtshkrimit? Pse Serbia, në këtë rast, i bënte Kosovës koncesione të këtilla? A ishte kjo rrethanë e atmosferës liberale, që atëbotë mbretëronte në Jugosllavi, apo bëhej fjalë për diçka tjetër?
Pas vitit 1981, ndonjë politikan naiv, si puna e Sinan Hasanit, do të thoshte se Jugosllavia kishte bërë gabim që e kishte miratuar pjesëmarrjen e kosovarëve në Kongresin e Drejtshkrimit më 1972, sepse, sipas tij, gjuha e njësuar kishte qenë një nga burimet e nacionalizmit shqiptar. Kjo tezë atëbotë nuk u mbështet as nga nacionalistët serbë, jo për shkak se ishte një tepri që nuk do të mund të gëlltitej nga politikat e barazisë nacionale, të cilën e proklamonte Jugosllavia, por pikërisht për shkak të disa implikimeve të tjera. Në të vërtetë, në fund të viteve ’60 dhe në fillim të viteve ’70 çështja e shqiptarëve në Jugosllavi kishte arritur deri në atë pikë, sa të bëhej i domosdoshëm përpunimi i një strategjie, pjesë e së cilës doemos që mund të ishin kosovarët, pavarësisht në ishin luajalë ose jo ndaj Serbisë dhe Jugosllavisë. Kjo strategji duhej të jepte një përgjigje të qartë, nëse shqiptarët në Jugosllavi duhej të krijonin një identitet të mëvetësishëm nga shqiptarët e Shqipërisë dhe, në këtë e sipër, të merrnin atributet e një kombi të ri, siç kishte ndodhur me maqedonët, apo të trajtoheshin si pakicë kombëtare. Në rrethanën e ngjashme me maqedonët, Kosova do të merrte atributet e njësisë së veçantë federative me të drejtë shkëputjeje, ashtu siç e kishin republikat, ndërkohë që një zgjidhje të këtillë në asnjë variant nuk mund ta pranonte Serbia.
Këtë strategji e kishte përpunuar Titoja me udhëheqjen e ngushtë serbe dhe jugosllave që më 1968, kur përfundimisht u mohua kërkesa e Kosovës për republikë. Më anë tjetër, që të mos kishte çfarëdo luhatjeje në këtë drejtim, krerët partiakë dhe shtetërorë jugosllavë e ndiqnin me shumë kujdes vijën e mosndarjes dhe të veçimit të Kosovës nga trungu identitar i Shqipërisë. Me këtë qëllim, por edhe me qëllimin e mbajtjes së Shqipërisë më afër pikërisht përmes Kosovës, duke iu frikësuar kthimit ose futjen e saj eventuale në ndonjë aleancë ushtarake, jugosllavët toleruan pak romantizëm nacional panshqiptar dhe pak nacionalizëm shqiptaromadh në radhët e kosovarëve, por, natyrisht, jo edhe të shqiptarëve të tjerë, veçmas jo atyre të Maqedonisë. Ata, pra kosovarët, mund të mbanin flamurin kombëtar njësoj si të Shqipërisë, pa asnjë shenjë dalluese; mund të kishin hero kombëtar Skënderbeun; mund të futnin në përdorim zyrtar gjuhën e njësuar letrare; mund të sillnin pedagogë universitarë nga Tirana, që të jepnin mësim në Universitetin e Prishtinës; mund të importonin libra pa ndonjë censurë të veçantë, sepse në Jugosllavi tashmë ishte ngulitur ideja se socializmi vetëqeverisës jugosllav kishte superioritet të padiskutueshëm mbi derivatet e tjera të këtij sistemi kudo në botë. Të gjitha këto Kosova mund t’i bënte në këmbim të identitetit të mëvetësishëm dhe të synimit për sovranitet dhe shkëputje. Kosovarët nuk ishin dhe nuk mund të bëheshin komb, ishin pakicë kombëtare, kombësi siç thuhej atëherë, dhe nuk mund të dilnin nga kjo kornizë me asnjë çmim.
Në të vërtetë, këtë trajtim nuk e kundërshtonin as vetë kosovarët, pavarësisht nga bindjet e tyre politike dhe nga diferencat e brendshme ideologjike. Të dyja palët, edhe nacionalistët shqiptarë, edhe integralistët jugosllavë në një moment u gjenden në të njëjtën anë, në të njëjtin front, duke i harmonizuar qëndrimet e tyre rreth avancimit të statusit të Kosovës nga krahina në republikë, secila palë duke e shikuar këtë çështje në mënyrën e vet dhe për interesa politike krejtësisht të ndara. Nacionalistët kishin krijuar idenë se një republikë e Kosovës në kuadër të Jugosllavisë, në rrethana të caktuara, do të mund të shkëputej dhe t’i bashkëngjitej Shqipërisë, sepse me kushtetutat jugosllave dhe me kushtetutat e republikave bashkimi i popujve në Jugosllavi ishte bërë mbi bazë të vullnetit të lirë të popujve, që domethënë se edhe shkëputja buronte po nga kjo e drejtë. Kosovarët me bindje jugosllave, ndërkaq, republikën e panë si një mundësi për të avancuar pozicionin e tyre prej pushtetarësh dhe për t’i dhënë Kosovës një status të barabartë në federatë, atje ku ata ishin të anashkaluar dhe të nënçmuar nga Serbia.
Më 1968, kur të dyja palët u gjenden pranë njëra-tjetrës, në Kosovë u krijua një konfuzion i madh politik, që nuk ishte parë kurrë deri atëherë. Kosovarët nacionalistë u hodhën në demonstratë, kërkonin republikë dhe brohoritnin emrin e Fadil Hoxhës dhe disa emra të tjerë të hierarkisë politike dhe intelektuale të Kosovës, që në atë kohë realisht ishin në të njëjtin tabor. Por nuk u deshën më shumë se disa ditë që të kuptohej se në të vërtetë bëhej fjalë për një keqkuptim dhe mashtrim reciprok. Sapo u vërejt se nacionalistët e kërkonin statusin e republikës për të drejtën e shkëputjes, kosovarët e përfshirë në strukturat e pushtetit dhe ata me bindje jugosllave, bënë një prapaktheu të shpejtë dhe u distancuan nga të gjitha kërkesat, të cilat deri atëherë pothuajse i kishin mbështetur legalisht. Kjo në të vërtetë ishte ndeshja e parë ndërmjet luajalëve jugosllavë dhe nacionalistëve shqiptarë, ndërsa viti 1981 paraqet ndarjen e tyre përfundimtare.
Mirëpo, ajo që do vërejtur në këtë rast, asnjëra palë, as më 1968 dhe as më 1981, apo më vonë deri në vitin 1999, në skenën legale politike ose në prapaskenat e saj, në lëvizjen ilegale apo në manifestimet publike të saj, asnjëherë nuk u nxor ideja e formimit të një kombi të veçantë, kosovar, dardan apo çfarëdo emri tjetër që mund të kishte ai. Gjatë asaj periudhe, pra që nga viti 1968 e prapa, ndërsa lëvizja politike në Kosovë njohu faza dhe përshkallëzime të ndryshme, në pikëpamje të identitetit çështja mbeti “e pazhvilluar”, pra as në stadin e një ideje të hedhur kuturu, se kosovarët mund të krijonin një identitet të veçantë ose identitet të ndarë. Duke mos u zhvilluar bashkë me idetë e tjera politike, me idenë për republikë, me idenë për pavarësi, me idenë për bashkim kombëtar, ideja për identitet të ndarë mbeti krejt e papjekur, disi infantile. Përse të ndodhte kështu? Përse edhe kjo ide të mos kalonte nëpër fazat e saj, të kishte historinë e saj dhe të arrinte në një pikë, kur nuk mund të injorohet ose të anashkalohet?
Janë dy arsyet për këtë: E para ka të bëjë me historinë, pra me ato zhvillime që ndodhën në fazën e konstituimit të kombeve, kryesisht në shekullin XIX, kur Kosova nuk prodhoi identitet, por mbeti e lidhur pas Shqipërisë dhe Turqisë. Historisë i takojnë edhe ato zhvillime, kur Kosova, pas vitit 1912, degradoi tërësisht në pikëpamje politike, kombëtare dhe identitare dhe u detyrua të bëhej atribut i pashkëputshëm i Shqipërisë. E dyta, ndërkaq, ka të bëjë me mënyrën se si u perceptua kombi dhe çështja kombëtare gjatë shekullit XX, përfshirë këtu edhe periudhën e socializmit dhe mënyrën si u mendua ta zgjidhte çështjen kombëtare ky sistem dhe ky rend botëror. Natyrisht që çështja e Kosovës, gjatë gjysmës së dytë të shekullit XX, nuk mund të dilte jashtë postulateve ideologjike të socializmit, as nga këndvështrimi jugosllav, as nga ai shqiptar, sepse në të dy krahët, pavarësisht se bëhej fjalë për kualitete të ndryshme, baza teorike mbetej e njëjtë. Në Shqipëri për çështjen kombëtare i referohej Stalinit, në Jugosllavi i referohej Kardelit.
Kështu, në perceptimin e përbërësve të identitetit ideologjia socialiste futi elemente të reja, siç ishte lufta e klasave, internacionalizmi proletar etj., u mundua të shpjegonte çështjen përmes materializmit historik, por nuk ndryshoi diçka thelbore në interpretimin që u bëhej çështjeve të veçanta kombëtare. Socializmi nuk gjeti zgjidhje për asnjë çështje të hapur kombëtare, kudo që të ketë ekzistuar ajo. Përkundrazi, me identifikimin që bëri me nacional-socializmin, si instrument për ruajtjen e pushtetit në disa nga këto perandoritë lindore, shtetet socialiste gradualisht filluan të ktheheshin në varre të kombeve. Pra, thënë me një fjalë, as interpretimi socialist i çështjes kombëtare dhe as situatat e krijuara në realitetin politik jugosllav apo shqiptar nuk krijuan rrethana të favorshme as të disfavorshme që çështja kosovare të merrte një trajtim tjetër. Ajo mbeti një çështje e pazgjidhur kombëtare, me rrënjët e saj në periudhën para socializmit dhe që u bart si çështje e pazgjidhur deri në periudhën pas socializmit. Socializmi nuk ndryshoi gjë në këtë rrjedhë, përveç se krijoi vonesa në disa pika, duke e futur ideologjinë jo si shans të zgjidhjes, por si ngatërresë të saj.
Krijimi i elitës kosovare, e tillë çfarë u bë ajo, ndodhi pikërisht në këto rrethana të depërtimeve të fuqishme nacionaliste dhe ideologjike nga Shqipëria dhe të avancimit të autonomisë nëpër të gjitha fazat e saj, pra të një dualizmi të papajtueshëm ndërmjet kundërshtive të interesave politike dhe kombëtare. Vetëm se kosovarët, në një fazë, sikur arritën t’i pajtonin këto dy kundërshti, duke i dhënë Kosovës arritje të shpejta dhe të jashtëzakonshme në fushën e arsimit, të kulturës dhe përgjithësisht të infrastrukturës institucionale. Ky kohabitacion politik dhe ideologjik në rrethanat e Kosovës u tregua i mundshëm, madje i domosdoshëm, duke pasur në dijeni mungesat e mëdha që kishte ajo në punë të krijimit dhe të konsolidimit të elitave politike dhe intelektuale. Për një kohë, për më shumë se një dekadë, që nga viti 1968 e deri më 1981, nacionalistët kosovarë, që ishin forca kryesore e perceptimit në opinion, që ishin “eminenca” gjysmë klandestine e çdo vlerësimi politik, nuk e drejtuan shënjestrën e tyre kundër autonomistëve dhe të tjerëve të përfshirë në ndërtimin e institucioneve. Nga opinioni nacionalist ose nga vetë nacionalistët ata nuk u gjykuan si tradhtarë, ose si “të shitur” te Titoja dhe Jugosllavia e tij. Ata nuk e mohonin se me ta ishin kundërshtarë politikë të papajtueshëm, por faza e ekskomunikimit të tyre ishte tejkaluar disi, me zhvillimet që kishin ndodhur nga viti 1966 e prapa. Ndarja ishte zbutur ndjeshëm, sepse luajalistët jugosllavë të Kosovës, nga tradhtarë dhe antishqiptarë që ishin konsideruar deri atëherë, shpejt u bënë njerëz “të dobishëm”, të cilët mund të çonin përpara çështjen e Kosovës, qoftë duke avancuar pozitën e saj kushtetuese, qoftë duke ndërtuar institucione të rëndësishme. Kjo mund të ishte arsyeja pse në Kosovë, para luftës së vitit 1999, nuk kishte atentate politike, edhe përkundër polarizimeve të mëdha që kishte pasur atëbotë.
Krahas kësaj zbutjeje në ekstremet politikisht të polarizuara, një ndryshim ndodhi edhe në perceptimin e elitës intelektuale, e cila politikisht ishte autonomiste, por formimin e kishte thellësisht nacional. Kjo elitë arsimore, kulturore dhe profesionale, e cila ishte krijuar me ndihmën e institucioneve autonomiste (sepse vetë shteti jugosllav kishte investuar në krijimin e saj), gradualisht, nga fundi i viteve ’80, shndërrohet në elitë intelektuale, kur nga interpretuese e ngathtë e ideve shndërrohet në prodhuese e ngathtë e ideve, me rëndësi të madhe për Kosovën dhe për zhvillimet rreth saj. Pavarësisht nëse ishte arsimuar në Universitetin e Prishtinës apo në ndonjërin nga universitetet jugosllave, kjo elitë kosovare, me të filluar punë në institucionet e Kosovës, para vetes kishte dy mundësi zgjedhjeje: të ishte e qëndrueshme dhe koherente në raport me interesat kombëtare të shqiptarëve, apo të bëhej pjesë e estabilishmentit politik, që nënkuptonte një avancim më të shpejtë në karrierë dhe një sërë privilegjesh që shkonin bashkë me to. Në përgjithësi njerëzit me arsim të lartë dhe me aftësim të mirë profesional zgjidhin kohabitacionin: ta kishin mirë me kërkesat minimaliste të nacionalizmit shqiptar, por njëkohësisht të kryenin shërbime sa më cilësore dhe sa më profesionale në hierarkinë institucionale të Kosovës. Nëse nuk pretendoje të përfshiheshe në ndonjë organizim ilegal, kërkesat e nacionalizmit shqiptar nuk ishin të papërballueshme. Përkundrazi. Pragu moral, të cilin nuk duhej ta kalonte asnjëri, ishte të qenit spiun, megjithëqë së fundi u zbut shumë edhe ky kriter, duke proklamuar nëpër qarqe të caktuara se një spiun shqiptar, i punësuar në policinë e fshehtë, në një rrethanë të caktuar, mund të ishte shumëfish më i mirë dhe më i dobishëm se një spiun serb. Kërkesat e tjera që shtronte nacionalizmi shqiptar në të shumtën e rasteve ishin deklarative.
Kjo bëri që morali i dyfishtë të bëhej rregull sjelljeje për shumë njerëz, të cilët gjatë ditës e shpallnin veten nacionalistë, kurse gjatë natës bënim spiunime e matrapazllëqe politike gjithfarëshe. Ndërsa ky moral i dyfishtë ruante në Kosovë njëfarë baraspeshimi ndërmjet nacionalizmit shqiptar dhe lojaliteti jugosllav dhe në këtë pikëpamje mund të quhej më i dobishëm se sa një adoptim i tërësishëm i integralizmit jugosllav, në pikëpamje të formimit të korpusit intelektual dhe në përgjithësi të integritetit moral dhe të personalitetit, ky dualizëm shkaktoi pasoja të pariparueshme në Kosovë, sepse në momente të caktuara ai u bë pjesë e edukatës dhe mënyrë e jetesës. Në këtë pikëpamje, Kosova ka shumë individë moralisht dhe konceptualisht të deformuar, me personalitet të dyzuar, me një shpërpjestim të jashtëzakonshëm ndërmjet asaj që deklarojnë dhe asaj që bëjnë. Tashmë është pjesë e sjelljes publike e njerëzve në Kosovë një dualizëm moral, i cili, në rrethanat e reja, pothuajse ka marrë përmasat e një hipokrizie kolektive.
Më anë tjetër, qëndrimi i luajalistëve jugosllavë ndaj nacionalistëve shqiptarë njohu faza të ndryshme, herë të zbutjes e herë të ashpërsimit të skajshëm, varësisht nga rrethanat politike në Kosovë dhe Jugosllavi. Para vitit 1966 nacionalizmi shqiptar në Kosovë ishte pothuajse embrional dhe kishte një shtrirje tepër të kufizuar. Analfabetizmi dhe injoranca, pastaj represioni i egër i pushtetit e bëri pothuajse të pamundur mbijetesën e një fryme nacionaliste të shtrirë në jetën publike ose institucionale. Nacionalizmi shqiptar në këtë periudhë ishte bindje individuale, ishte botë e brendshme e individit, që vështirë merrte ndonjë formë të manifestimit të jashtëm, madje rrallë arrinte të përfshinte edhe jetën familjare, sepse edhe aty ndjehej i pasigurt. Menjëherë pas Luftës së Dytë Botërore dhe në vitet që erdhën pastaj, pavarësisht se çfarë emri iu dha represionit dhe me çfarë preteksti bëhej ai, nacionalistët ishin ata që do të pësonin në të gjitha variantet, si kolaboracionistë, si ballistë, si tradhtarë, si NDSH-istë, si antikomunistë, si kundërrevolucionarë etj. Sekush u vra, sekush u dëbua, sekush u dënua me burgime të gjata, por në përgjithësi numri i tyre u zvogëlua ndjeshëm.
Nga fillimi i viteve ’60, ndërkaq, për herë të parë Kosova filloi të njihte aktivitetin ilegal të grupeve të organizuara, të cilat zunë ta kundërshtonin në mënyrë programatike mbajtjen e Kosovës në kuadër të Jugosllavisë. Shfaqja e këtyre grupeve, që nga ajo periudhë e prapa, e orientoi në një pikë luftën kundër nacionalizmit dhe separatizmit shqiptar: tani nuk ishte i tërë populli shqiptar i Kosovës kundër Jugosllavisë, siç u proklamua në vitet e para të pasluftës, por vetëm disa individë dhe grupe të caktuara, të cilët duhej ndëshkuar në të gjitha format, sepse ata vepronin sa kundër shtetit, po aq edhe kundër interesave të popullit të vet. Përfshirja e intelektualëve në grupet e organizuara ilegale do të përbëjë shqetësim të madh për pushtetin dhe për luajalistët jugosllavë të Kosovës, kështu që, edhe përkundër shtimit të ndjeshëm të numrit të tyre, kontrolli i pushtetit mbi këtë kategori shoqërore do të jetë i vazhdueshëm dhe i ashpër. Ata survejoheshin, shantazhoheshin, kërcënoheshin në forma të ndryshme dhe, nëse kjo mënyrë tregohej e paefektshme, atëherë vihej në veprim ndonjë proces i montuar politik (me përgjegjësi partiake, që reflektohej në karrierë) ose gjyqësor (me përgjegjësi penale).
Survejimet e shumta në atë periudhë dhe më vonë në Kosovë krijuan atmosferën e mosbesimit ndërmjet njerëzve, në radhët e intelektualëve në mënyrë të veçantë. Të gjithë ishin patriotë, të gjithë ishin të dyshimtë. Përveç kësaj, në jetën publike u bë një përzierje e pashembullt e ekzemplarëve me bindje dhe mendësi të kundërt. Shantazhimet, ndërkaq, krijuan kategorinë e intelektualëve të frikësuar, të cilët tërhiqeshin nga veprimtaria publike dhe bënin jetë të mbyllur. Të kërcënuarit gjithashtu. Ose, jo rrallë ndodhte thyerja dhe njerëzit, një numër i madh syresh, pas kërcënimeve dhe shantazheve, përfundonin si bashkëpunëtorë të organeve të sigurimit, shpesh jo për të bërë ndonjë shërbim kushedi se çfarë, por më shumë për të dëshmuar lojalitet. Një “përpunim” i këtillë i shtresës së arsimuar të njerëzve, që për rrethanat e Kosovës quhej shtresë intelektuale, ishte pothuajse gjithëpërfshirëse, deri me hapjen e fakulteteve të para të Universitetit të Prishtinës. Kush dërgohej me studime në Beograd, Zagreb, Sarajevë, Lubjanë gjithsesi duhej të kalonte një filtër përshtatshmërie. Më vonë, me shtimin e madh të numrit të njerëzve të përfshirë në arsimin e lartë, kjo situatë evoluoi ndjeshëm, kështu që përshtatshmëria si kriter i kontrollit politik, nga organet e sigurimit, të cilat më parë e kishin kompetencën ekskluzive, kaloi te një “kombinim informativ” ndërmjet po këtyre organeve dhe strukturave partiake, duke futur kështu në veprim të ashtuquajturin kriter të përshtatshmërisë moralo-politike.
Synimi i pushtetit për të kontrolluar sa më shumë njerëz në Kosovë, e çoi situatën në degradim të përgjithshëm, sepse nga mesi i viteve ’80 u bë e ditur një shifër fantastike e hetimit dhe e “përpunimit” të njerëzve, që kapte numrin mbi 700 mijë persona. Duket se, duke u zgjeruar në masë, kontrolli humbi në cilësi, kështu që dikur, pas vitit 1981, në Kosovë ishte vështirë të kuptohej se kush anonte në cilën anë: të gjithë sa për sy e faqe angazhoheshin kundër nacionalizmit dhe separatizmit shqiptar, të gjithë ishin luajalë ndaj Jugosllavisë, të gjithë ishin komunistë të devotshëm, por njëkohësisht të gjithë ishin patriotë, nacionalistë shqiptarë etj. Mirëpo, sikundër e thamë edhe më herët, kjo mënyrë e sjelljes ndaj shtetit me hipokrizi dhe përgjithësisht shfaqja në jetën publike me një moral të dyfishtë, do të krijojë te shqiptarët e Kosovës një deformim karakteri dhe sjelljeje: nga jeta politike, hipokrizia dhe morali i dyfishtë do të kalojë në jetën shoqërore dhe aty do të marrë përmasat e një vesi shoqëror tmerrësisht refuzues dhe tepër negativ. Po kjo mënyrë sjelljeje ndaj shtetit, që nënkupton mashtrimin, hipokrizinë, moralin e dyfishtë, edhe sot do ta bëjë Kosovën një shtet të cilin askush nuk e do sinqerisht.
Afërsisht, në këtë mënyrë ishte e mbushur hapësira ndërmjet dy ekstremeve, ndërmjet dy skajshmërive, nacionalizmit shqiptar dhe luajalizmit jugosllav, të cilët, ndonëse njohën zbutje të herëpashershme, deri në fillim të viteve ’90 qëndruan kryesisht në pozicione të kundërta dhe armiqësore, politike dhe ideologjike. Derisa lojaliteti jugosllav e ushqente klasën politike të Kosovës dhe mbështetësit e saj me privilegje, me farsën e vëllazërim-bashkimit dhe me ideologjinë e socializmit liberal të tipit vetëqeverisës, nacionalizmi shqiptar ushqehej me iluzione të pabesueshme, por tepër të fuqishme dhe joshëse për shumicën e popullsisë, e cila në Kosovë ende jetonte në varfëri. Në sytë e shumicës së shqiptarëve të Kosovës slogani i vëllazërim-bashkimit degjeneroi shpejt, sepse ai nënkuptonte, në radhë të parë, braktisje të çdo gjëje shqiptare dhe përvetësim të gjuhës, kulturës dhe mënyrës së jetës sllave, përfshirë këtu edhe pranimin e pabarazisë, respektivisht të superioritetit të racës sllave mbi atë shqiptare. Në kushtet e Kosovës, ta pranoje vëllazërim-bashkimin donte të thoshte të pranoje privilegje të pakontestueshme për serbët, malazezët, goranët, madje edhe turqit (me përjashtim të romëve) në dëm të shqiptarëve në të gjithë segmentet e jetës, në politikat e punësimit, në politikat arsimore, në politikat kulturore, në politikat sociale, në çdo gjë. Më anë tjetër, socializmi jugosllav kishte dështuar të zbatonte drejtësi sociale, çfarë ishte premtuar në fazat e hershme të socializmit dhe të tillë çfarë supozohej se e zbatonte socializmi real i llojit të Shqipërisë.
Për pasojë, në Kosovë tashmë kishte filluar të ndodhte një lloj diferencimi social i rëndë dhe i papërceptueshëm për shumicën e popullsisë së varfër. Në një gjendje shumë të rëndë sociale jetonte pjesa më e madhe e popullsisë fshatare, e cila nuk arrinte të mëkëmbej as në zonat me tokë të mjaftueshme, e jo më në zonat pasive. Toka e parcelizuar, shumë herë e zvogëluar nga kolonizimi dhe kooperativizimi, bujqësia dhe blegtoria ekstensive, tregu i pazhvilluar, të gjitha këto bënin të jetohej keq jo vetëm në fshatrat e Drenicës kodrinore-malore, por edhe të Dukagjinin me fusha jashtëzakonisht pjellore. Deri në vitet ’70 gjëra të pakta kishin ndryshuar në jetën e njerëzve: pa infrastrukturë, pa arsimim, e shkallmuar nga shtypja e gjatë sociale dhe kombëtare, pjesa më e madhe e kësaj popullsie mezi arrinte të siguronte bukën e gojës. Kjo popullsi ndihej e shtypur në pikëpamje kombëtare dhe sociale. Aty-këtu, në zonat rurale, dalloheshin për jetë më të mirë bashkëpunëtorët e pushtetit, të punësuarit në mënyrë selektive: mësuesit, shoferët, rojat e pyllit, korrierët e shkollave, inkasantët e rrymës etj., të cilët, paralelisht me punën primare, zakonisht detyroheshin të bënin edhe punën e spiunëve. Ndjenjën e pabarazisë e krijonte edhe jeta shumë më e mirë në fshatrat serbe, ku toka ishte më e shumtë, më pjellore, ku punohej me mjete pune më të avancuara të siguruara nga shteti, ku kishte infrastrukturë, ku prodhimet bujqësore dhe blegtorale mblidheshin në mënyrë të organizuar etj.
Në qytete, ndërkaq, ku filloi një përqendrim më i shpejtë i popullsisë, diferencat sociale filluan të ndjeheshin ndërmjet një klase të sapo formuar proletarësh, e cila punonte nëpër fabrika ose kantiere ndërtimi dhe popullonte periferitë e qyteteve, si dhe të një shtrese të popullsisë etnikisht të përzier, serbë, malazezë, pak nga pak edhe shqiptarë, të cilët popullonin qendrat e urbanizuara të qyteteve. Gradualisht, edhe në Kosovë u konsolidua e ashtuquajtura borgjezi e kuqe, ngjashëm me republikat dhe krahinat e tjera jugosllave. Shikuar nga prizmi i sotëm i privilegjeve dhe abuzimeve të pushtetarëve, gjendja pasurore e kësaj shtrese shoqërore mund të duket e papërfillshme, por për rrethanat e kohës ajo nuk mund të quhej e tillë. Ata i gëzonin të gjitha privilegjet që ua mundësonte socializmi liberal i Jugosllavisë, privilegje këto që e bënin të avancuar standardin e jetës së tyre në krahasim me shtresat e tjera të popullatës.
Këto diferenca sociale i ndjenin fort të rinjtë, rinia shkollore dhe studentore, shumica me origjinë fshatare, të cilët kishin vërshuar Prishtinën për të bërë universitet dhe jetonin në gjendje të mjeruar. Më anë tjetër, nga Shqipëria vinte propaganda e vazhdueshme për drejtësi sociale, për luftën e klasave, për zhvillimin socialist të vendit, kështu që një masë e njerëzve në Kosovë filluan të bënin jetën ndërmjet një realiteti përgjithësisht të zymtë dhe të një fiksioni, i cili gradualisht u shndërrua në pasion revolucionar, që i bën njerëzit joracionalë dhe nxit tek ata shpirtin e sakrificës. Kështu, një pjesë e kosovarëve e bënte jetën në Kosovë, ndërsa ëndrrat i shihte në Shqipëri. Ata nuk do ta kenë të lehtë ta pranojnë realitetin kosovar dhe do të bëjnë çdo gjë që ai realitet të përshtatet me fiksionin Shqipëri, të cilin e ndërtojnë mbi idetë e marksizëm-leninizmit, mbi literaturën propagandistike, mbi letërsinë e realizmit socialist dhe mbi traditën nacional-romantike. Ishte kjo amalgama ideore, e cila vuri bazat e vetëdijes kombëtare të shumicës së kosovarëve në gjysmën e dytë të shekullit XX.
Ndërsa në anën tjetër të këtij polarizimi shoqëror vazhdon euforia jugosllave: shumica e kosovarëve tashmë përkundeshin në djepin ideologjik të Shqipërisë, pavarësisht se jetonin një realitet krejtësisht ndryshe dhe përgjithësisht bënin një jetë me mungesa dhe shtrëngesa më të pakta se bashkëkombësit e tyre matanë kufirit. Ta zëmë, fshatarësinë kosovare nuk e kishte përfshirë kooperativizmi dhe ajo ruante dhe kultivonte një ekonomi familjare deri diku autonome. Madje, ishte kjo ekonomi familjare dhe jeta e mbyllur patriarkale që e kishin ruajtur bërthamën e pacenuar të substancës shqiptare të shumicës së popullsisë. Për shkak të sulmeve të vazhdueshme të serbëve mbi pronat shqiptare dhe të idesë së cenimit të substancës kombëtare të kosovarëve pikërisht përmes shkatërrimit të pronës (kolonizimi, nacionalzimi dhe, në vitet e para të pasluftës, kooperativizimi), ideja e ruajtjes së pronës tashmë ishte kthyer në fetishizëm. Propaganda e Shqipërisë së kooperativizuar nuk mund të besohet se e ndryshoi këtë mentalitet, por fshatari kosovar mund ta gëlltiste në heshtje edhe këtë sakrificë të paperceptueshme, vetëm me kushtin që edhe ai të bëhej Shqipëri.
Në të vërtetë, në krejt këtë rrethanë kosovare kishte edhe pak hipokrizi, sepse sistemin e diktaturës së ashpër që zbatonte Shqipëria një pjesë e kosovarët e donin vetëm për Shqipërinë, por jo edhe për veten e tyre. Ta zëmë, është e njohur se ideologjia marksiste-leniniste njohu një shtrirje të gjerë ndër kosovarët e diasporës, respektivisht tek ata kosovarë që ikën në Perëndim, fillimisht për shkak të shtrëngesave ekonomike, ndërsa më vonë edhe për motive politike. Mbi këtë masë kosovarësh Shqipëria ushtronte një propagandë të papenguar dhe tepër agresive. Në të vërtetë, fillimet e kësaj fushate propagandistike (nga fundi i viteve gjashtëdhjetë dhe fillimi i viteve shtatëdhjetë, kohë kur edhe Sartri u bë maoist) gjetën një terren të përshtatshëm politik edhe në vetë botën perëndimore, ku tashmë ishin profilizuar organizata terroriste marksiste-leniniste të tipit “Bader Mainhof” dhe të ashtuquajturat “parti të gjelbra”, që kishin po atë ideologji. Kosovarët pothuajse në asnjë rast nuk u përfshin në këto organizata, por punën e tyre politike e bënë në një mënyrë krejt tjetër: punonin në kushtet e një kapitalizmi jashtëzakonisht të zhvilluar, jetonin të paintegruar, lexonin libra të Enver Hoxhës dhe literaturë tjetër nga Shqipëria, organizoheshin në grupe marksiste-leniniste dhe shihnin ëndërr Kosovën e bashkuar me Shqipërinë. Po këta kosovarë, kur pas vitit 1991 ra diktatura në Shqipëri, pothuajse ishin të gatshëm t’i bashkoheshin Haxhi Lleshit, Nexhmije Hoxhës ose kujtdo tjetër për të rivendosur edhe me armë diktaturën në Tiranë. Kur disa syresh, të tillë që në ato vitet e para të demokracisë vinin në Shqipëri nga Zvicra, Gjermania ose Suedia, ndodhte t’i pyesja se si ishte e mundur që socializmin dhe diktaturën e donin vetëm për Shqipërinë, ndërsa jetën e tyre e bënin në kushtet e kapitalizmit jashtëzakonisht të zhvilluar, nuk të jepnin ndonjë përgjigje të vlefshme. Ata e kishin perceptuar dhe vazhdonin ta perceptonin Shqipërinë si vend i ëndrrave të tyre, por jo si vend ku do të bënin jetë reale. Po u shikua nga aspekti politik, kjo ishte hipokrizia më e madhe kosovare kundrejt Shqipërisë, por ishte tepër naive që të mund të nxiste hatërmbetje.