Vilson Blloshmi dhe Genc Leka; fjala e fundit e poetëve në gjyq

Për herë të parë vjen procesi i inskenuar i gjyqit të Genc Lekës dhe Vilson Blloshmit; hetuesia ndaj tyre, e panjohur për lexuesit, ashtu si edhe fjala e fundit e poetëve, pasi iu është dhënë vendimi për pushkatim. Në vitin 2006, gjithë lënda e kësaj dosjeje, si dhe letërkëmbime, u soll në një botim të veçantë, me parathënie të Ismail Kadaresë. Para pak ditësh, “Vilsoni dhe Genci”, në një edicion ribotimi, të plotësuar. Shkrimtari Sadik Bejko romanizon historinë ku Genci, Vilsoni dhe Bedri Blloshmi, shndërrohen në personazhe që rrëfejnë realitetin sipas dokumenteve

 

Inskenimi i gjyqit të poetëve

 

Genc Leka akuzohet për sabotim ekonomik:Është groposur nitrati, në vend që t’i hidhej grurit;janë kalbur qëllimisht patatet e magazinuara; fara e grurit është trajtuar me helme më shumë se sa nevojitej që ajo të sterilizohej… Ata u kanë thënë njerëzve, mos punoni. Ky shtet po ju shfrytëzon, po punoni shumë dhe nuk po merrni asgjë. Nga kjo propagandë, në fshat janë kalbur perimet, është kalbur misri. Është ulur prodhimi bujqësor. Njerëzit janë demoralizuar. Janë nxitur qëllimisht për të dëmtuar ekonominë.

Sipas ish-shokut të shkollës, ja si aludonte Vilson Blloshmi për realitetin komunist: një ecje në errësirë, një kotësi, ndaj së cilës një ditë njerëzit do të revoltoheshin; një infermiere e internuar në ndërmarrjen pyjore, foli për librat e ndaluara që Vilsoni i lexonte; një shofer, që nuk kishte lexuar kurrë libra në jetën e tij, tha se Vilsoni i kishte dhënë libra me gra lakuriqe.

Ishin këto veprime që çuan të dënuarit përpara skuadrës së pushkatimit. Më 13 qershor 1977, dy poetëve të njohur nga Librazhdi, Vilson Blloshmit dhe Genc Lekës u jepet dënimi kapital: pushkatimi. Për herë të parë vjen procesi i inskenuar i gjyqit të poetëve, fjala e tyre e fundit, qëndrimi që ata mbajtën në hetuesi, si dhe denoncimet e bëra kundër tyre. Në fakt historia, dhe dosja e tyre është plotësisht e zbardhur nga Bedri Blloshmi, pas peripecive dhe rraskapitjeve nëpër dyert e arkivave të Ministrisë së Brendshme. Në vitin 2006, gjithë lënda e kësaj dosjeje, si dhe letërkëmbime u soll në një botim të veçantë, me parathënie të Ismail Kadaresë, dhe dëshmoi një rast të rrallë ky botim. Poeti Sadik Bejko ishte përgatitësi i monografisë, dhe sjelljes së lëndës letrare, poezi e përkthime të pabotuara.  Para pak kohësh “Vilsoni dhe Genci” vjen në një edicion të ri  botimi, i plotësuar. Qëndron sërish parathënia e Kadaresë, por në këtë ribotim Bejko ka romanizuar historinë, duke u konsideruar një ripunim i plotësuar.

Genc Leka, Vilsoni dhe Bedri Blloshmi shndërrohen në personazhe që rrëfejnë realitetin, referuar dokumenteve. “Është një ripunim i përgjithësuar, personazhet tregojnë historinë, ndërsa pjesa e parathënies është më e plotë e rishikuar nga e para”, -thotë Bejko. Në fakt, në këtë botim, të rejat më të rëndësishme që dalin është inskenimi i gjyqit të Vilson dhe Gencit, dhe për herë të parë vijnë dëshmitarët, ata që kanë denoncuar dhe i kanë mbrojtur dy poetët. Po ashtu edhe hetuesia është e diçka e panjohur për lexuesit, ashtu si edhe fjala e fundit e poetëve, pasi iu është dhënë vendimi i gjykatës, për pushkatim.

Më poshtë botojmë një nga kapitujt, ku vjen e plotësuar procesi gjyqësor dhe hetuesia e poetëve, të shkruar nga Sadik Bejko:

 

***

 

Plan masash i komitetit të partisë për gjykimin e të pandehurve…

Mbledhje e Komitetit të Partisë së rrethit, e sekretariatit të Komitetit të Partisë, që merr në analizë çështjen penale dhe masat që duhen marrë për organizimin e gjykimit.

Gjyqtari i çështjes (Sybi Sulçe), bëri së pari relatimin e çështjes. Në këtë mbledhje mori pjesë edhe kryetari i komitetit ekzekutiv, shoku Hysen Faqolli, me titullarët e Prokurorisë dhe të Gjykatës. U konkludua:

1. Gjykimi të bëhet në kinemanë e qytetit, me persona që do të caktohen, me kuadrot e kooperativave bujqësore, me punonjësit e aparatit të Komitetit të Partisë, të Komitetit ekzekutiv, të ndërmarrjeve të institucioneve shtetërore.
2. Përgatitje e opinionit shoqëror:
3. a) Nën drejtimin e Komitetit të Partisë do të bëhen mbledhjet e organizatës bazë të Partisë dhe të kuadrove të kooperativës bujqësore Bërzeshtë.
4. b) Një instruktor i Komitetit të Partisë bashkë me një punonjës të Gjykatës do të përgatisin disa persona për të diskutuar në gjyq.
5. c) Diskutimet do të bëhen në këto drejtime…

(Procesverbali i jep gjashtë temat e diskutimeve në gjyq nga gjashtë persona të zgjedhur: për forcimin e luftës së klasave kundër këtyre dhe elementëve të tjerë armiq, për frymën reaksionare të shkrimeve të pandehurve Leka e Blloshmi, për forcimin e diktaturës së proletariatit kundër këtyre elementeve armiq, për mbrojtjen e pronës socialiste prej tyre,  për zbehjen e realitetit të mrekullueshëm socialist nga të pandehurit, për shtrembërimet e figurës morale të rinisë.

3. Të përgatitet kinemaja me të gjitha materialet e nevojshme propagandistike, parulla, citate nga veprat e partisë dhe të shokut Enver, kryesisht në luftën kundër armiqve.
4. Do të bisedohet paraprakisht me prokurorin e rrethit për të bashkërenduar veprimet që gjykimi të zhvillohet në lartësinë e duhur dhe të bëhet në radhë të parë një gjyq politik dhe ideologjik

Në sallën e gjyqit

Më 6 qershor 1977, u hap gjyqi për sabotatorët e Bërzeshtës.

Ishin bërë mbledhjet e partisë nëpër fshatra, ishin bërë gati dhe ishin miratuar fjalimet që do të mbanin njerëzit e porositur, ishin shkruar dhe varur parullat politike në sallën më të mirë të qytetit, ishin bërë takimet e fundit parti – pushtet lokal – prokurori – gjykatë, ishin marrë masat për prani të përforcuar policore, ishin bërë ftesat për ata që do të mbushnin sallën.

Atmosfera para këtij gjyqi i ngjante asaj të përgatitjes së një linçimi.

Linçimi që e bënte vetë shteti. Dhe e shpallte fare hapur, fare lakuriq dhe me gjithë forcën urrejtjen për viktimat e tij.

Gjyqi vazhdoi gjashtë ditë. Seanca e parë paraqiti përbërjen e trupit gjykues. Seancën e drejtonte jo kryetarja e gjykatës, por gjykatësi Subi Sulçe. Pranë tij ishte dhe një gjykatës nga Tirana. Mbase nuk ishte gjykatës. Në procesverbalet e këtij gjyqi, në arkiva nuk del emri i tij. Asnjë nga të afërmit e të akuzuarve nuk ishin lejuar të hynin në sallën e kinemasë. Salla u mbush me aparatçikët e administratës së rrethit hetues, nxënës, mësues, ushtarakë, njerëz të zgjedhur nga Bërzeshta, vendlindja e të akuzuarve dhe nga gjithë krahinat e tjera të rrethit të Librazhdit.

Menjëherë, pas njoftimit të atyre që do ta drejtonin këtë gjyq, e morën fjalën njerëzit e përgatitur nga salla. E morën fjalën para se prokurori të lexonte pretencën. Ata lexuan në letër ato që ua kishin shkruar të tjerët. Kishin punuar për këto fjalime disa nga ata që e kishin për zakon të përgatisin fjalime të këtij lloji: mësues, propagandist të shtëpive të kulturës, instruktorë të komitetit të partisë.

I pari foli një mësues nga Bërzeshta, një pensionist.

“Nuk ka si ta duam të birin e Bardho Lekës, Gencin, tha ai. Nuk duam të na ngjallet edhe njëherë përmbi kalë të bardhë i ati, Bardho Leka…T’ia tregojmë vendin ku e ka ky djalë. T’ua tregojmë vendin ku e kanë këta e bashkë me ta “gjithë kriminelët e tjerë, me gjithë armiqtë tanë kudo janë. Këta nuk kthejnë nga rruga e tyre. Si i ati dhe i biri…”

Pas tij foli një nxënëse e gjimnazit, një oficer i kufirit, një kryetar kooperative…Retorikë, sharje, kërcënime, betime e premtime para partisë dhe udhëheqësit të madh…Fjalë nga ato që të ngrijnë gjakun. Me këto lloje fjalimesh, mbajtur përpara se të zhvillohej gjyqi, me shndërrimin e sallës në “gjyq popullor” ndëshkues për të pandehurit, shteti po tregonte se ishte ai që e organizonte dhe e udhëhiqte ndëshkimin. Që nga ky çast, të pandehurit ishin shpallur fajtorë. “Populli” e kishte thënë fjalën e tij: armiqve t’u shkurtohet koka. “Populli”, i indinjuar, i kishte thënë gjyqit, shtetit dhe kujtdo tjetër: të dënohen me vdekje armiqtë. Para këtij “populli”, para vullnetit të tij “të lirë”, të gjithë duhet të heshtnin.

Pas kësaj farse politike të inskenuar mirë, gjyqtarët do të luanin rolin e karagjozëve. Gjyqi kishte mbaruar, pa u filluar. Ç’mbetej, ishte procedurë, formalitet.

…

Fjala e prokurorit Qani Lavdari ishte një pamflet politik. Ajo ruhet në dosjen gjyqësore në arkivin e Ministrisë së Brendshme Tiranë.

Ja disa pjesë të saj:

“Populli ynë, me radhë të shtrënguara fort rreth partisë e shokut Enver Hoxha, duke luftuar me vendosmëri kundër armiqve të jashtëm, imperialistëve me ata amerikanë në krye, edhe kundër revizionistëve me ata sovjetikë në krye, në luftë të ashpër kundër shërbëtorëve dhe agjentëve të tyre brenda vendit tonë, me zemër të ngrohtë dhe me sy të kthjellët, ballëhapur, marshon i sigurt gjithnjë përpara drejt fitoreve të reja më të mëdha”

“I pandehuri Genc Leka, i biri i armikut të popullit, Bardho Lekës, i arratisur jashtë shtetit deri sa ngordhi si qen”.

“Gjykatat tona popullore, duke punuar për të zbatuar vendimet e kongresit të 7-të të PPSH kanë zhvilluar dhe zhvillojnë një luftë të ashpër dhemb për dhemb e pa kompromis me armiqtë e jashtëm e të brendshëm…”

Për poezinë “Pa titull” eksperti konkludon se “është pesimiste, se autori shpreh dëshpërimin që i ka kaluar jeta e fëmijërisë, e cila ka qenë e bukur për të, ndërsa tani nuk është më dhe në jetën e tanishme i kanë mbetur vetëm gërmadha e gurë”.

Ja një strofë e kësaj poezie:

…Pastaj më ngjan sikur bën zë,

e ndrojtur fëminia.

Që fle mes gurësh përgjithnjë

Në ëndrrat e mia.

“Tek poezia ‘Oxhaku’  autori flet për oxhakun, rreth të cilit janë shumë miq, por janë dëgjuar edhe këngë partizane. Oxhaku ruan diçka të shenjtë. Mirëpo kjo diçka nuk përcaktohet. Gjithashtu, vargu “dikur rrodhën disa pika gjaku” është i errët, sepse, nëse autori e ka fjalën për kohën e luftës N. Ç, në atë kohë nuk kanë rrjedhur vetëm disa pika gjaku.

Ndërsa vargu “ky oxhak dogji një pyll të tërë”, nuk merr shpjegim në vjershë. Kur, si për ç’arsye?!

Poezia “Këngë për miqtë e parë” autori flet për ca miq, që nuk i përcakton kush janë. Këta vijnë në fshat dhe, kur largohen nëpër monopat u mbetën gjurmët, mbetet kujtimi për ta…Kush janë këta? Nëse autori e ka fjalën për partizanët, pse i quan ata miq, aq më tepër “miq të parë”, kur kjo fjalë nuk është përdorur asnjëherë në letërsi dhe në popull…

Në poezitë “Vjeshta”, “Rrethi i hënës”, “Harabelat” etj., eksperti gjykon:

Vilsoni ka thënë se që të bëhesh njeri i afirmuar, duhet të studiosh dhe në gjuhë të huaj. Ai ka bërë përkthime nga autorë dekadentë, si: Lamartin, Shatobrian, Rembo, Bodler etj.. Ka nxjerrë shënime me përmbajtje reaksionare si “s’ka gjë më të bukur se ajo që nuk shërben për asgjë”, ka nxjerrë citime nga Gorki “nuk ka njeri më egoist se i sëmuri”, ose nga Naim Frashëri “mos u bëj mjaltë se të hanë mizat” – citime që i shërbejnë ideologjisë së tij”.

Veprimtarinë kriminale e ka filluar qysh në bankat e shkollës, më 1966 (domethënë kur ishte 18 vjeç) në normalen e Elbasanit. Ky i ka thënë dëshmitarit S. H se “në vendin tonë nuk ka literaturë të bollshme, nuk të lënë të shohësh gjuhën dhe literaturën e huaj, për pasojë edhe dijet mbeten të kufizuara, se kultura perëndimore, domethënë e shteteve borgjeze, e ka stadin më të lartë të zhvillimit”

Ka shkruar poezi në kundërshtim me realitetin tonë dhe më frymë armiqësore – si “një ankth i llahtarshëm”, “Dhe koha shkon”, “Jehonë vjeshte”, “Nëse s’munda t’i bëj brengës ballë” etj.. Në vjershën “Saharaja” ai aludon për vendin tonë që ka mbetur shkretëtirë, pa miq e shokë dhe i izoluar. Është e qartë që realiteti ynë i mrekullueshëm flet për të kundërtën. Ne kemi miq kudo në botë, partitë marksiste-leniniste. Jehona që ka bërë kongresi i 7-të i P.P.Sh-së në shumë vende të botës, flet më së miri për këtë…”

Në bibliotekën e tij personale janë gjetur këta libra: “Njerëz të rinj tokë e lashtë”, dhe material të klasikëve francezë, të Eseninit, Gollsuorthit, Hygoit e shumë e shumë të tjera….

***

Të pandehurit Genc Leka, Vilson Blloshmi dhe Bedri Blloshmi, nuk e pranuan akuzën e sabotimit. Seanca u mbyll, për t’u hapur prapë pasdite.

Në qelinë e Gencit hyri kryehetuesi. U dëgjuan të bërtitura, fjalë të vrazhda me zë të lartë. Zhurma, vajtje-ardhje, përplasje dyersh. Pastaj pëshpërima të ankthshme të një ballafaqimi me zë më të ulët.

Pas ikjes së hetuesve nga qelia, Genci nuk po u përgjigjej trokitjeve në mur të shokëve.

Sapo u hap seanca e pasdites, kryetari i gjyqit pyeti: I pandehuri Genc Leka, e pranon akuzën?

Genci tha: Po, e pranoj, kemi bërë sabotim ekonomik, kemi qenë grup sabotator.

Ajo që nuk ndodhi në kaq muaj hetuesi, kur i rrihnin, i linin pa gjumë, i masakronin, u thyenin gishtërinjtë e dorës me thundrën e këpucës, ndodh tani. Pse e pranoi Genci sabotimin? Çfarë kishin qenë ato orë qelie, ajo pasdite për Gencin? Sa dëgjoi ç’tha Genci, prokurori ulëriu i kënaqur: E shihni, gjarpërinjtë e ulën kokën. Do të shihni…Dhe në fund të këtij gjyqi do t’i kenë apo nuk do t’i kenë më kokat e tyre përmbi supe…edhe këtë do ta shihni”.

Vilsoni dhe Bedriu prapë nuk e pranuan akuzën, por tashmë, pa Gencin, ata ishin të humbur.

Akuzat e gjykatës për sabotim ekonomik ishin të tilla: Është groposur nitrati, në vend që t’i hidhej grurit. Është flakur në Shkumbin plehu superfosfatik etj. Janë kalbur qëllimisht patatet e magazinuara. Fara e grurit është trajtuar me helme më shumë se sa nevojitej që ajo të sterilizohej….

Këto dhe dëmtime të tjera janë bërë me qëllim dhe të nxitura nga Genc Leka dhe Vilson Blloshmi. Ata u kanë thënë njerëzve, mos punoni. Ky shtet po ju shfrytëzon, po punoni shumë dhe nuk po merrni asgjë. Nga kjo propagandë, në fshat janë kalbur perimet, është kalbur misri. Është ulur prodhimi bujqësor. Njerëzit janë demoralizuar. Janë nxitur qëllimisht për të dëmtuar ekonominë.

Genci në hetuesi kishte pranuar disa nga këto lloj “sabotimesh”.

– Këto veprime të dënueshme, e çuan të dënuarin përpara skuadrës së pushkatimit

…

Vilsoni me krahun e majtë të varur, si të tharë, që e merrte me dorën tjetër për ta vënë përmbi gjunjë, u qëndroi akuzave. Nuk pranoi asgjë. I dolën shumë dëshmitarë. Disa prej mësuesve të fshatit të tij folën gjithë turp e djersë, pa e parë asnjëherë në sy. I kishin sjellë me dhunë në gjyq.

Një shok i shkollës së mesme, shok që i vinte herë pas here në shtëpi, edhe se banonte në një rreth tjetër, tregoi një përrallë që, sipas tij, ia kishte kallëzuar Vilsoni. Përralla ishte kjo: Një njeri duke ndjekur këshillën e një profeti, hyri në shpellë. Profeti i kishte thënë të ndiqte rrugën nëpër errësirën e shpellës, se në fund të saj do të merrte një shpërblim. Njeriu eci dhe eci gjatë. Tunel, errësirë. Në fund të shpellës dëgjoi një pikë-pikë, një fill uji pikonte nga çatia e shpellës. U zhgënjye. Ky paskej qenë shpërblimi? Njeriu mori një grusht dhe, dhe e mbylli pikën e ujit. Le të shterte dhe pika e ujit, shpërblimi i premtuar nga profeti.

Ja, sipas ish-shokut të shkollës, ja si aludonte Vilsoni për realitetin komunist. Një ecje në errësirë, një kotësi, ndaj së cilës një ditë njerëzit do të revoltoheshin. Një infermiere e internuar në ndërmarrjen pyjore foli për librat e ndaluar që Vilsoni i lexonte dhe për të tjerë që ia kishte kërkuar asaj. Një shofer, që nuk kishte lexuar kurrë libra në jetën e tij, tha se Vilsoni i kishte dhënë libra me gra lakuriqe.

…Seancat me vjershat e përkthimet, ishin nga më të gjatat. Pyeteshin herë Genci, herë Vilsoni. Ballafaqoheshin për të disatën herë gjykimet që kishin dhënë për poezitë e përkthimet ekspertët letrarë nga Tirana. Gjykatësi i Tiranës ngulmonte, i pyeste një për një vargjet…Vilsoni tha se “librat që kam lexuar dhe vjershat që kam shkruar e përkthyer, nuk përbëjnë propagandë. Unë i kam mbajtur në shtëpinë time. Nuk ia kam lexuar njeriu. Nuk janë të botuara. Ju atje i keni gjetur”.

***

13 qershor 1977. Prokurori dha pretencën: Genc Leka dhe Vilson Blloshimi e Bedri Blloshmi të dënohen me vdekje, me pushkatim. Për të pandehurit e tjerë dha dënime me nga njëzet vjet burg e poshtë. Atë natë tre të dënuarit me pushkatim u lidhën me pranga këmbë e duar. Në kokë u vunë kaska që mbërtheheshin në gushë. Kryetari i gjyqit, të nesërmen la në fuqi dënimet me vdekje, me pushkatim, për Vilsonin dhe për Gencin. Bedriut iu dhanë 25 vjet burg…Genci dhe Vilsoni në fjalën e fundit përpara se trupi gjykues të tërhiqej për të marrë vendimin, kërkuan mëshirë. Kërkuan që t’u falej jeta. Kjo shprehet dhe në kërkesat për apelim që iu bënë Gjykatës së Lartë të Tiranës.

Genci shkruante: Jam treguar i sinqertë për veprën e kryer dhe e kam pranuar atë. Sinqeriteti është fillesa e pendesës, ndaj kërkoj të më falet jeta, duke m’u kthyer në burgim me heqje lirie…

Vilsoni iu drejtua Gjykatës së Lartë me këto fjalë: Si në hetuesi, edhe në gjyq unë e kam mohuar akuzën. Nuk kam sabotuar dhe nuk kam agjituar për të përmbysur pushtetin. Dënimi kapital mendoj se nuk duhet të zbatohet kundër meje se jam djalë i ri, me çdo mundësi për t’u edukuar. Edhe, nëse gjykata e shkallës së dytë do ta gjejë të provuar fajësinë time, le të më lërë për një kohë të gjatë të izoluar nga jeta e lirë, me mundësinë për të punuar dhe për t’i shërbyer më gjatë shoqërisë.

 

Shkurt 2006