Shpëtim Çuçka: Përkthimi – i pamundur pa një formim filologjik
Kush është autori?
Shpëtim Çuçka është një ndër përkthyesit më të njohur dhe më të rëndësishëm në Shqipëri.
Ai përkthen nga disa gjuhë të huaja në shqip: nga gjermanishtja, italishtja, anglishtja, rusishtja, frëngjishtja si dhe nga latinishtja dhe greqishtja e vjetër.
Ndër përkthimet e tij më të rëndësishme mund të përmenden: “Jetë njerëzish të shquar” të Plutarkut, “Filokteti” i Sofokliut, “Lutëset” e Eskilit, “Pluti” i Aristofanit, “Muku i vogël” i Vilhelm Haufit, “Dekameroni” i Bokaços, “Zjarret e Bazentos” i Rafaele Nigros, “Si shkruhet një punim diplome” i Umberto Ekos, “Mes dy detesh” i Karmine Abates, etj. Ai është, gjithashtu, hartues i disa fjalorëve anglisht-shqip.
Në Panairin e Librit “Tirana 2006” është vlerësuar nga Shoqata e Botuesve Shqiptarë si “Përkthyesi i vitit”.
Ka pasur, ndërkohë, një aktivitet shumëvjeçar në diplomaci duke përfaqësuar Shqipërinë si ambasador në Rusi, Itali, etj., por, që prej një viti, i është rikthyer profesionit të përkthyesit.
Sapo ka dorëzuar për shtyp “Faustin” e Gëtes dhe vazhdon të punojë me përkthimin e veprës së plotë të Tolstoit.
Ju jeni një ndër përkthyesit më të njohur dhe më të rëndësishëm që vazhdojnë të punojnë ende në këtë fushë në vendin tonë. Përktheni nga disa gjuhë të huaja në shqip: nga gjermanishtja, italishtja, anglishtja, rusishtja (më korrigjoni ju lutem nëse kam harruar ndonjë gjuhë pa përmendur). Por cila është gjuha juaj e parapëlqyer, nga e cila do të donit të përkthenit më së shumti?
Sh. Çuçka: Së pari, dëshiroj t’ju falënderoj për mundësinë që më jepni të shprehem përpara lexuesve tuaj. Në të vërtetë jam i mendimit që intervistat janë diçka e rëndësishme për shoqërinë, më parë se për individin e intervistuar. Dhe përpara shoqërisë jemi, duam s’duam, që të gjithë përgjegjës. E kam të vështirë të ndërgjegjësohem për cilësimin që më bëtë si një ndër përkthyesit më të njohur e më të rëndësishëm që vazhdojnë të punojnë ende në këtë fushë në vendin tonë. Thjesht në jetën time vlerësimet publike për atë që kam kryer, pra edhe për atë që përfaqësoj, kanë qenë tejet të pakta, të rralla, ndoshta dorështrënguara. Dhe u mësova, si të thuash, me të punuarit në “heshtje”, larg dritave të vëmendjes publike, të cilat, siç më duket mua, kanë pasur e vazhdojnë të kenë një “logjikë” të tyren aspak domosdoshmërisht të lidhur me kontributet reale shoqërore të njerëzve. Në mungesë të vëmendjes, të vlerësimit u mësova të mbështetem te vetëkritika, te vetëgjykimi, si dhe te përvoja e vyer e disa pararendësve a kolegëve, vlera më e madhe e të cilëve, sipas meje, ka qenë ndjenja e thellë e përgjegjësisë përpara kulturës amtare.
Po, është e vërtetë që në veprimtarinë time përkthimore jam ballafaquar me vepra të shkruara në gjuhë të ndryshme të huaja.
Sot kjo ndoshta duket disi e pazakontë, por dikur përkthyesit tanë kishin njohuri të mira dhe punonin me disa gjuhë të huaja. Mendoj se kjo ndikonte për mirë në formimin e përgjithshëm dhe atë profesional të përkthyesit, u jepte një karakter më të gjerë dijeve dhe një mbështetje më të qëndrueshme bindjeve të tij. Tingëllon pakëz nostalgjike? Mund të them që më vjen mirë që jam, në këtë kuptim, “bir” i kohës sime. Mund të them që në dallim me etjen e përhapur gjerësisht sot për ta shijuar materialisht jetën jam edukuar dhe vetedukuar të synoj shijimin moral dhe estetik të saj. Dhe më vjen mirë që ka qenë kështu. Gjuha ime e parapëlqyer? është një pyetje delikate. Në parim, çdo gjuhë përbën një univers më vete, përbën një botë kulturore të krijuar në shekuj e të pasur me aq thesare origjinale, sa nuk do të ishte e drejtë të bëhej një lloj krahasimi a klasifikimi mes gjuhëve të ndryshme. Prandaj nëse do t’i përgjigjem pyetjes suaj, dëshiroj paraprakisht që lexuesi të mos e marrë aspak këtë si një vlerësim të përgjithshëm, si një lloj klasifikimi. Thjesht duhet marrë si një prirje, si një parapëlqim individual, i cili natyrisht ka arsyet e veta.
Mund të them që gjatë veprimtarisë sime si përkthyes kam ndier interes të punoj me të gjitha ato gjuhë që njihja. Por për një varg arsyesh më ka pëlqyer dhe vazhdon të më pëlqejë në mënyrë të veçantë përkthimi nga gjuha ruse. Mund të them që gjatë përkthimit të veprave të letërsisë ruse brenda meje arrin të kënaqet më shumë se në çdo rrethanë tjetër jo vetëm përkthyesi, por edhe lexuesi. Dhe ky është maksimumi i asaj që mund të kërkoj nga puna ime.
Në ç’degë të Universitetit jeni diplomuar? Cila ka qenë shtysa juaj e parë drejt rrugës së vështirë të përkthimit: pasioni për gjuhët e huaja, ndonjë autor i huaj që do të donit ta lexonin edhe bashkëkohësit tuaj që s’kishin mundësi ta lexonin në origjinal, apo ishte destinacioni i natyrshëm pas përfundimit të studimeve të larta?
Sh. Çuçka: Mendoj se të përkthyerit nuk është një veprimtari intelektuale e lidhur drejtpërsëdrejti e detyrimisht me ndonjë specialitet të caktuar. Por, sigurisht, përkthimi është i vështirë, për të mos thënë i pamundur, pa një formim të shëndoshë filologjik. Unë kam mbaruar për filologji, më saktë për filologji klasike, dhe jam diplomuar në fushën e gjuhës shqipe. Jeta e solli që në mbarim të vitit të tretë në Fakultetin tonë të Historisë dhe Filologjisë t’i rifilloja nga e para studimet universitare në Itali për filologji klasike. A mund të thuhet se më humbën tre vjet? Në disa drejtime po. Kur u ktheva nga studimet, shokët e mi të dikurshëm kishin tre vjet që punonin. Dhe befas e pashë veten tri shkallare më poshtë në “shkallën” e vlerësimit burokratik të nëpunësit. Ishte mësimi i parë, i madh dhe i pakëndshëm, nga jeta ime si punonjës, mësimi se midis asaj, që ti ke grumbulluar dhe jep, dhe asaj që shoqëria vlerëson te ti ka një dallim shpesh të madh e të paarsyetuar. Mund të shtoj që i çmoj anët e mira të specialitetit tim universitar: gjuha në njëfarë kuptimi është sistemi matematikor i mendimit. Në fushën e të shprehurit të mendimeve dhe ndjenjave më duket se ne i mbetemi ende sa s’thuhet borxhlinj vetes dhe të tjerëve, kulturës sonë në përgjithësi. Shtysa e parë për t’u marrë me përkthim ka lidhje, në një masë që sot më duket vendimtare, me një zgjedhje që bëra në djalërinë time. Në vitin 1965 në Tiranë u hap shkolla e mesme e gjuhëve të huaja. Në programin e saj përfshiheshin anglishtja, frëngjishtja dhe rusishtja si gjuhë të gjalla, dhe latinishtja dhe greqishtja e vjetër si gjuhë të vdekura. Kureshtja dhe interesi më shtynin që herët, kur nisa të studioja rusisht, drejt gjuhëve të huaja. Më tërhiqte pamja që më shpalosej prapa fjalëve dhe fjalive në gjuhë të huaj, më tërhiqte pothuaj me po atë forcë, që e tërheq njeriun e qytetit natyra. Dhe diç kisha lexuar pikërisht për dy gjuhët e vjetra, që përmenda më lart. Dija që ishin një mundim i vërtetë për nxënësit dhe në të njëjtën kohë dy mjete mjaft të dobishme për formimin e njeriut. Kështu që lutjen time për t’u pranuar në shkollën e gjuhëve të huaja e bëra pikërisht për dy gjuhët e vjetra. Nuk di të them se sa nga ata 19 nxënës, që nisën bashkë me mua studimin e latinishtes dhe greqishtes së vjetër, patën bërë të njëjtën gjë. Ku ta dish, ndoshta edhe unë si sa e sa të tjerë, të cilëve jeta ua ka sjellë të studiojnë latinishten dhe greqishten e vjetër, do të isha penduar për këtë zgjedhje djaloshare, sikur të mos kisha pasur fatin e rrallë të kisha për mësues të latinishtes Pashko Gjeçin.Mund të them se pikërisht ky mësues vërtet i pazakonshëm ishte shkëndija që ndezi përfundimisht dëshirën time për t’u marrë me përkthime. Për mësuesin tim Pashko Gjeçi kam shkruar gjerësisht (brenda caqeve të shtypit) para dy vjetësh në gazetën “Koha jonë”, ndaj këtu po nënvizoj shkurtimisht që për të asokohe dija vetëm që kishte përkthyer një libër me titull disi të çuditshëm, “Komedia hyjnore”, në kopertinën e të cilit shikonte disi rëndë një burrë aspak tërheqës për sytë e mi (dhe ky ishte Dantja). Mësues Pashkoja hyri në botën time përmes latinishtes. Me ato që thoshte gjatë orës së mësimit ai ushqeu tek unë edhe dëshirën për t’u marrë me përkthime, por edhe një radhë cilësish morale e qytetare, që nuk kanë të çmuar: nderimin për kulturën amtare, vullnetin për punë, seriozitetin, të mosrendurit pas suksesit të lehtë.
Natyrisht që latinishtja si gjuhë jo e gjallë na shtynte natyrshëm drejt përkthimit: atje çdo gjë ishte e lidhur domosdoshmërisht me procesin e përkthimit. Në fillim do të nxirrej kuptimi, domethënia e një fjalie apo fjale të urtë, dhe vetëm më pas mund të kalohej në analizimin estetik të saj. Gjatë viteve të shkollës së mesme dhe nën sugjerimet e vazhdueshme të mësuesit Gjeçi kreva edhe përkthimet e mia të para në jetë, të dyja nga latinishtja: veprën e Cezarit “Mbi luftën e Galisë” dhe fjalimet e Ciceronit “Kundër Katilinës”. Po në këto vite hodha edhe hapat e para drejt një lloji mjaft të vështirë të përkthimit, atij të poezisë. Ndikimi i mësuesit tim në këtë pikë ishte edhe më vendimtar. Atëherë, për herë të parë u bëra i vetëdijshëm se ç’kërkesa të larta teknike paraqet vargëzimi, kërkesa që në të vërtetë e afrojnë atë me muzikën. Dhe ç’shembuj na merrte mësues Pashkoja për të na futur sadopak në botën e mistershme të vjershërimit! Në klasën tonë hynte Homeri, Shekspiri, Gëtja, natyrisht Dantja. Hynte edhe Naimi, Ndre Mjeda, etj. Një ditë, për të na dëshmuar fuqinë magjike të metrikës dhe rimës, mësuesi na paraqiti një ndryshim renditjeje në vargjet e njohura të Vaso Pashës:
Dhe mos shikoni kisha e xhamija,
feja e shqiptarit është shqiptaria.
Ajo që na dha ai si provë ishte vërtet befasuese:
Dhe mos shikoni kisha e xhamija,
shqiptaria është feja e shqiptarit.
Në përfundim të përgjigjes ndaj pyetjes suaj do të thosha që të marrët me përkthim e përmban si kusht pasionin për gjuhët e huaja, por vetë veprimtaria nuk mund të mos ketë qëllim shoqëror: dëshirën për ta pasuruar kulturën amtare me krijimet e vyera të popujve të tjerë. Pikërisht në këtë çështje thelbësore dallohen përkthyesit seriozë nga ata që duan të bien në sy (narcisizmi për fat të keq është një dukuri mjaft e përhapur në kulturë). Fakti që pas mbarimit të studimeve fillova punë në Shtëpinë Botuese “Naim Frashëri” ndikoi përfundimisht në ndërgjegjësimin tim për këtë mision shoqëror të përkthimit, parim të cilit i përmbahem edhe sot, kur ekonomia e tregut, e cila duhet thënë që është e pamoralshme, sundon tërë jetën e vendit, nga politika e deri te shëndetësia, arsimi e kultura, fusha këto, sipas bindjes sime, thellësisht jo komerciale.
Ju keni punuar për një kohë të gjatë si diplomat duke përfaqësuar Shqipërinë si ambasador në Rusi, Itali, etj. Përse vendosët ta ndërprisnit karrierën tuaj diplomatike dhe t’i riktheheshit përkthimit në mënyrë të përkushtuar? Puna juaj si diplomat nuk ju linte më kohë të lirë për t’u marrë me pasionin tuaj, apo nuk ju lejonte ta bënit këtë gjë me seriozitetin e duhur?
Sh. Çuçka: Ndërprerja e karrierës sime diplomatike nuk ka lidhje me veprimtarinë si përkthyes. Në të vërtetë kalimi im në punë të tilla si arsimi apo diplomacia ndikuan së tepërmi në zbehjen e veprimtarisë sime përkthimore. Dhe kjo është e natyrshme: përparësi tek unë ka pasur kurdoherë veprimtaria që kryeja zyrtarisht. E kam quajtur dhe e quaj detyrim të parë të çdo qytetari t’u përgjigjet me të gjitha aftësitë kërkesave të detyrës që i është besuar zyrtarisht nga shoqëria. Këtë bindje ma kanë përforcuar edhe të gjitha ato raste të pakëndshme, kur kam vërejtur njerëz të ndryshëm që në forma nga më të pamendueshmet e shpërdoronin detyrën zyrtare për qëllime vetjake. Mund të them që në punën time si pedagog a diplomat i kam kushtuar kryerjes së detyrës tërë kohën e nevojshme që më diktonte ndjenja e përgjegjësisë qytetare, pavarësisht vlerësimit moral a material që merrte në shoqëri kjo veprimtari imja. E kisha të pamundur të ulesha e të përktheja, qoftë edhe gjënë më interesante për botën time shpirtërore, sa kohë që ndjenja e përmbushjes së detyrës zyrtare nuk ishte qetësuar. Këtu mund të them, vetëm, që vendimi im për largimin nga veprimtaria zyrtare, në rastin konkret nga shërbimi diplomatik, ishte rezultat i bindjes, së pjekur tek unë në vite, se gjatë vlerësimit, që i bënë përkushtimit dhe seriozitetit tim në kryerjen e detyrës, instanca të caktuara politike tejkaluan pa asnjë bazë reale atë masë që më lejonte ruajtjen e nderimit për vetveten. Dhe në këtë pikë mund të them se bashkohem me të gjithë ata bashkadhetarë të mi, të cilët përpara meje kanë arritur në përfundimin se përgjegjësia më e madhe për ecurinë e zhvillimeve në vendit tonë rëndon mbi njerëzit që kanë përcaktuar politikën. Këtë e them në përgjithësi dhe pa pasur ndër mend një forcë politike a një tjetër, një epokë politike a një tjetër. Kur fola pak më sipër për zbehjen e veprimtarisë sime përkthimore gjatë periudhës që punoja në arsim a diplomaci, kjo nuk do të thotë që përkthimet e asaj kohe i kam kryer pa seriozitetin e duhur. Veprimtaria zyrtare ka ndikuar në kufizimin e kohës që unë mund t’i kushtoja përkthimit, por jo në masën e seriozitetit, me të cilin e kryeja këtë veprimtari. Për shembull, gjatë viteve të punës në diplomaci unë kam përfunduar përkthimin e librave të tillë si “Përralla ruse” dhe “Përralla indiane”, të cilët i kam kryer me kënaqësi të veçantë dhe i mbaj ndër punimet e mia më të dashura.
Së shpejti del nga shtypi një prej librave më të rëndësishëm që është përkthyer në shqip deri më sot, por edhe një prej punëve tuaja më të rëndësishme: “Fausti” i Gëtes. Sa kohë ju është dashur t’i kushtoni këtij përkthimi? Ku ndryshon përkthimi juaj nga ai që ka qarkulluar më parë nga prof. Skënder Luarasi?
Sh. Çuçka: “Fausti” është vërtet ndër veprat e mëdha letrare të të gjitha kohërave. Dhe si të gjitha veprat e tilla, jo vetëm letrare, por edhe artistike apo shkencore, ajo nuk është një vepër gjerësisht e lexuar as ndër ne e as në botë. Këtu nuk ka asgjë për t’u habitur: në produktet e veta më të mira, mendja e njeriut ka arritur nivele, që ngrihen shumë lart mbi të zakonshmen. Ndaj edhe ato vijojnë të mbeten intelektualisht tërheqëse dhe estetikisht të këndshme edhe për brezat e mëvonshëm, ndonëse asnjëherë nuk gëzojnë popullaritetin e rrufeshëm të mjaft veprave të tjera më pak të thella e më pak artistikisht të realizuara. Bethoveni thoshte se brezat e ardhshëm do t’ia shpërblenin shumëfish nderimin që nuk ia kishte dhënë koha e tij. Dhe besoj se kështu është.
“Fausti” nga ana tjetër është ndër ato të pakta kryevepra të letërsisë botërore, që paraqitet në shqip me dy përkthime. E pohoj që përkthimi im e ka marrë shtysën pikërisht nga përkthimi i prof. Luarasit dhe kjo më duket ndër anët më të mira të artit dhe letërsisë, veçanërisht të interpretimit: të trajtuarit me mendësi të ndryshme të të njëjtës temë a të të njëjtës vepër. Të përfytyrojmë se sa e varfër do të ishte jeta artistike, sikur veprat e Bethovenit t’i kishte interpretuar vetëm një pianist a dirigjent. Jam i bindur se kultura jonë do të kishte një përfitim të padyshimtë, sikur të mund të kishim më se një përkthim të denjë të “Iliadës”, “Komedisë hyjnore”, “Hamletit”, etj. Përkthimin e “Faustit” e nisa si një sfidë gjuhësore, artistike dhe kulturore në mars të vitit 1983. Asokohe Shtëpia Botuese “Naim Frashëri” përgatitej të botonte të plotë përkthimin e kësaj vepre të kryer nga prof. Luarasi dhe kishin lindur mendime të ndryshme lidhur me masën, në të cilën ky përkthim u përgjigjej parametrave të origjinalit. Pikërisht në të tilla rrethana më lindi ideja të ndërmerrja përkthimin tim të “Faustit”. Dhe nuk më qëlloi ndonjëherë të pendohesha për këtë “telash”, në të cilin e futa veten për 23 vjet. Se duhet thënë që, nëse përkthimi në përgjithësi është një veprimtari intelektuale tejet e sofistikuar, përkthimi i veprave të mëdha në vargje përbën një nismë ndër më të vështirat. E përmenda shkarazi kohën që më mori përkthimi i “Faustit”. Kjo nuk do të thotë që gjatë gjithë atyre viteve unë jam marrë ditë për ditë me kthimin në vargje shqip të një numri të caktuar vargjesh të origjinalit. Sidomos kalimi në arsim e më pas në diplomaci e ngadalësoi ndjeshëm punën. Por është e vërtetë që mendimi i saj ishte vazhdimisht i pranishëm tek unë. Dhe më duhet të them se nganjëherë, kur ndërprerjet në punë zgjasnin ndjeshëm, më lindte dyshimi në do t’ia arrija të dilja në bregun tjetër të këtij “oqeani”. Sidomos, më shqetësonte në të tilla raste çështja e ruajtjes së aftësisë për të thurur vargje cilësore. Lexuesi nuk e di se ç’bën përkthyesi në “laboratorin” e tij, ai nuk e di se ç’ndodh në rrjedhën e viteve me përkthyesin, me aftësitë e tij intelektuale dhe artistike. Ai kërkon që vepra t’i tingëllojë e qartë dhe e këndshme, ashtu sikurse e përfytyron ai një vepër të caktuar, aq më tepër një vepër që hyn në radhën e krijimeve më të mira të të gjitha kohërave. Mund të them këtu se fakti që vetë Gëtja e vazhdoi dhe e përfundoi “Faustin” në moshë të madhe qe për mua njëfarë zemërdhënieje në largësi. Nuk po ndalem këtu te rastet, kur vargjet shqip nuk më bindnin herë për qartësinë e mendimit dhe herë për bukurinë e tyre, ndërkohë që pasuria e vargjeve në origjinal si në njërin drejtim edhe në tjetrin nuk mund të sillej e tëra në shqip për vetë ndryshimet e shumta e të gjithëfarshme që ekzistojnë në mënyrë të natyrshme midis gjermanishtes dhe shqipes. Ju dëshironi të dini se ku ndryshon përkthimi im nga ai i prof. Luarasit. Besoj se pas botimit të përkthimit tim, lexuesi, që do të dojë të bëjë një përqasje të tillë, do ta ketë fare të lehtë të vërë re, së paku intuitivisht, ndryshimet midis dy përkthimeve. Në art, ndryshe nga ç’ndodh në shkencë a në politikë, intuita e publikut është një dukuri e zakonshme.
Unë do të flas vetëm për disa parime, të cilave u jam përmbajtur gjatë punës sime, dhe që kanë kushtëzuar disa ndryshime, të themi materiale. Së pari, unë vendosa që në përkthimin tim të mos kishte as edhe një varg më tepër se ç’përmban origjinali. Në disa përkthime të “Faustit” ky parim nuk është mbajtur parasysh, ndërkohë që për mua është një kusht i domosdoshëm. Së dyti, dhe në të vërtetë ky parim kushtëzoi edhe parimin e parë, unë vendosa që në përkthimin tim të ruaja rimën e origjinalit kudo që ekzistonte dhe në të gjithë elementet e saj. U ruajt natyra e mbyllur apo e hapur e rimës dhe forma e gërshetimit të saj, madje u synua të ruhej sa më mirë edhe larmia e rimave të origjinalit duke u dhënë përparësi rimave jofoljore. Koha nuk më lejoi të nxirrja një fjalorth të rimave të origjinalit dhe të rimave të përkthimit tim, por deri atje ku arrita ta mbaj këtë statistikë konstatova se tërësia e rimave të zgjedhura nga unë nuk binte poshtë as në numër e as në prejardhje kundrejt rimave të përdorura në origjinal. Së treti, vendosa të ruaj metrikën e vjetër greke që Gëtja ka përdorur në një pjesë të “Faustit”. Kam pasur gjithmonë bindjen se kultura jonë e vargëzimit e pranon pa vështirësi pasurinë e metrikës antike, ndonëse shijimi i vargjeve të ngritur mbi bazën e saj, natyrisht, parakupton një lexues të miredukuar të poezisë. Së katërti, u përpoqa që përkthimi shqip të ruante tingëllimin e përgjithshëm solemn të origjinalit, në të gjitha nuancat e tij që shkojnë nga tragjikja te komikja, nga e hareshmja tek e zymta dhe ironikja, pa humbur për asnjë çast kuptueshmërinë, qartësinë. Dhe në të njëjtën kohë u mundova të pasqyroj gjithçka nëpërmjet një gjuhe, ku gërshetohet e sotmja me aromën e së dikurshmes.
Kuptohet, fryti i këtyre përpjekjeve së shpejti do të jetë para syve dhe gjykimit të lexuesve dhe të specialistëve. Unë shpresoj që bindja ime për atë që kam kryer të gjejë jehonën e duhur te publiku.
Cilën shkollë përkthimi parapëlqeni të ndiqni gjatë punës suaj shumëvjeçare: atë të përkthimit “mot a mot” apo të përkthimit të lirë që i qëndron besnik idesë së autorit por jo strukturës së fjalisë së tij?
Sh. Çuçka: Kjo pyetje përmban një dilemë, e cila është e zakonshme për të gjithë përkthyesit në hapat e parë të punës së tyre, por nuk ekziston më për një përkthyes me përvojë. Mendoj se përkthimi mbështetet në një numër relativisht të vogël rregullash të përgjithshme, të cilët gjatë veprimtarisë konkrete gjejnë zbatim në një mënyrë dialektike dhe jo dogmatike. është pak a shumë si në interpretimin muzikor ose aktorial: notat a fjalët janë të njëjta, realizimi artistik ndryshon në varësi të interpretuesve. Jam i bindur se përkthimi “fjalë për fjalë” është vetëm një teknikë e vlefshme gjatë periudhës së të nxënit të një gjuhe të huaj, atëherë kur nxënësi duhet të kuptojë dhe të dëshmojë se ka kuptuar mënyrën e lidhjes së fjalëve në një tekst të huaj. Por ai nuk mund të na shpjerë te kuptimi i vërtetë i tekstit origjinal, të cilin duam ta kuptojmë dhe ta bëjmë të kuptueshëm edhe për të tjerët. Në të vërtetë, për shkak të dallimeve që ekzistojnë midis gjuhëve të ndryshme, përkthimi “fjalë për fjalë” është i mundshëm vetëm në raste të rralla, sepse të rralla janë edhe rastet që e njëjta ide të shprehet me të njëjtën strukturë gramatikore në dy gjuhë të ndryshme. Në pyetjen tuaj ju veçoni me të drejtë besnikërinë ndaj idesë së autorit të origjinalit dhe jo ndaj strukturës gjuhësore, ku mbështetet kjo ide. Një përkthim që shtrembëron idetë e origjinalit nuk meriton më të quhet i tillë. Kjo përforcon edhe një herë përparësinë e përmbajtjes mbi formën. Por sigurisht edhe elementet e formës kanë peshën e tyre në transmetimin e një ideje në të gjithë fuqinë e tyre. Figurat dhe mjetet e rëndësishme letrare nuk mund të shpërfillen pa dëmtuar vlerën e përgjithshme të veprës së përkthyer. Ato janë pjesë organike e saj dhe si të tilla duhet të trajtohen edhe nga përkthyesi. Veçse përkthyesi në kujdesin e tij për të ruajtur sa më shumë vlerat ideo-estetike të origjinalit nuk duhet të dhunojë natyrën e gjuhës së përkthimit. Kjo do të ishte fare e papranueshme dhe do të sillte dështimin e përkthimit. Ndaj nuk mund të flasim as për përkthim “fjalë për fjalë” e as për përkthim të lirë. Përkthimi është një proces, nëpërmjet të cilit vlerat ideo-estetike të një origjinali sillen ashtu siç janë dhe në atë masë e në atë cilësi që e pranon gjuha e përkthimit. Përkthyesi, të themi, nuk mund ta përcjellë si tragjike diçka që në origjinal është komike dhe anasjellas, ashtu sikurse nuk mund të shtrijë dhe zgjasë një origjinal, që dallohet për natyrën e tij të përmbledhur, dhe anasjellas.
Sa e vështirë është të ruash stilin origjinal të autorit të huaj kur atë e sjell në gjuhën shqipe?
Sh. Çuçka: Hapësirat midis stilit të origjinalit dhe atij të përkthimit luhaten midis hapësirave që ndajnë të dyja gjuhët (dhe këtu mund të flasim për hapësira objektive) dhe hapësirave që rrjedhin nga kompetenca filologjike e përkthyesit (dhe këtu mund të flitet për hapësira subjektive). Përvoja më ka treguar se stili i origjinalit, dhe këtu le të biem dakord që me stil do të kuptojmë diçka fare të përgjithshme, pak a shumë ashtu siç është i përgjithshëm tonaliteti i një vepre muzikore, mund të ruhet në përkthim. Përkthimi në përgjithësi mund të ruajë gjithçka të madhe, të themi makroskopike, të origjinalit. Përkthimi mund të ruajë në një masë të madhe edhe detaje mikroskopike të origjinalit. Gjatë përkthimit që i bëja dikur Plutarkut apo tragjedianëve grekë më ka qëlluar më se një herë të jap në mënyrë pothuaj simetrike stilema dhe figura gjuhësore të origjinalit duke ruajtur të paprekur natyrën e gjuhës shqipe. Dhe këtë e kam bërë me vetëdije dhe kënaqësi, paçka se shqipja më lejonte edhe mënyra të tjera kuptimisht të barasvlershme përkthimi. Më pëlqente të dëshmoja kështu në një mënyrë fare konkrete afërsinë e dy gjuhëve përtej një hapësire që kapërcen mijëvjeçarët. Natyrisht me ruajtje do të duhet të kuptojmë jo një ruajtje stereotipike, matematikore, por ruajtjen e asaj që përbën, si të thuash, “klimën” e origjinalit. Veçse edhe kjo ruajtje nuk është as e thjeshtë dhe as e përcaktueshme teorikisht. Edhe i njëjti përkthyes e ka pothuaj të pamundur ta përkthejë dy herë njëlloj jo më të njëjtën skenë, por edhe të njëjtën fjali të një origjinali. Ndaj duhet folur për ruajtjen e tonit të një vepre a të një pjese, ndërsa mjetet me të cilat kjo arrihet varen nga përkthyesi i veçantë dhe nga gjendja e veçantë e përkthyesit në çastin e përkthimit.
Ju keni përkthyer që nga kryeveprat e letërsisë botërore për fëmijë si “Muku i vogël” i Hauff-it e deri te kolosët e kësaj letërsie si Tolstoi. Sa e ndryshme është të punosh për të përkthyer një libër për fëmijët nga të përkthyerit e një libri të Tolstoit?
Sh. Çuçka: Natyrisht që letërsia për fëmijë është përgjithësisht më e thjeshtë se një vepër për të rritur, më e thjeshtë në konceptim e në gjuhë. Le t’u kthehemi shembujve nga muzika: është pak a shumë si të përqasurit e një miniature me një simfoni. Kjo megjithatë nuk do të thotë që përkthimi i letërsisë për fëmijë është diçka e rëndomtë. Përmes thurimës së veprës dhe gjuhës relativisht të thjeshtë shprehen kurdoherë mendime të holla, të cilat e afrojnë fëmijën me kuptimin e asaj gjëje të madhe që është bota. Kjo parakupton që edhe përkthyesi të synojë të arrijë përmes të thjeshtës dhe relativisht të lehtës diçka që shpreh thelbin e diçkaje më të thellë e më të ndërlikuar. Pra, parakupton një punë të kujdesshme gjuhësore për të shmangur si gjuhën e thjeshtëzuar ashtu edhe atë abstrakte. Dhe natyrisht kërkon njohjen e veçorive të psikologjisë fëmijërore. Nga ana tjetër, të përkthyerit e veprave të një autori si Tolstoi (e kam fjalën për veprat madhore, pasi Tolstoi ka shkruar edhe pjesë për fëmijë) kërkon nga përkthyesi maksimumin e përgatitjes kulturore, gjuhësore dhe letrare si dhe një ndjenjë mase për interpretimin e duhur të asaj që është dhënë nga autori e ajo që përjetohet. Këtu vërtet vihet në provë e tërë bota shpirtërore e përkthyesit.
Për të realizuar si duhet përkthimin e një romani a është e domosdoshme që përkthyesi të ketë lexuar edhe romane të tjera të të njëjtit autor për të qenë më i familjarizuar me stilin dhe botëkuptimin e tij apo mjafton të ketë lexuar disa herë romanin në fjalë që të mos i lejojë vetes gabime në rishkruarjen e veprës në shqip?
Sh. Çuçka: Nuk do të ishte aspak keq që përkthyesi të njihej mbarë me veprat e një autori përpara se të niste përkthimin e ndonjërës prej tyre. Por kjo nuk është gjithmonë e mundur dhe gjithsesi nuk është e domosdoshme. Në një vepër të dhënë autori shpalos botëkuptimin e tij në atë periudhë të jetës së vet dhe kjo është e mjaftueshme për ta njohur e për ta përkthyer. Fundja përkthimi nuk është kritikë letrare. Po kështu nuk mund të thuhet se një vepër përkthehet më mirë, pasi të jetë lexuar disa herë. Në të vërtetë në këtë pikë përkthimi dallon nga interpretimi muzikor apo aktorial, për të cilët përsëritjet janë të detyrueshme, thjesht të pashmangshme. Përkundrazi, përkthimi ka nevojë për një lloj magjie, një lloj misteri, një lloj zbulimi të vazhdueshëm gjatë realizimit, dhe kjo arrihet kur veprës i njihet atmosfera e përgjithshme (dhe kjo sigurohet qoftë edhe duke lexuar një recension), ndërsa detajet e thurimës dhe të stilit vijnë e zbulohen dora-dorës. Kjo e mban ndezur interesin dhe fantazinë e përkthyesit dhe bën që të arrihet një shkallë e mirë emocionaliteti, që është i domosdoshëm për të realizuar një përkthim të mirë. E njëjta gjë besoj se ndodh edhe me shkrimtarin. Vështirë që ai ta ketë të qartë që në fillim të gjithë ecurinë e veprës që do të shkruajë, pa folur më për detajet e saj.
Ç’mendim keni për nivelin e përkthimeve që botohen aktualisht? Sa e ka dëmtuar sipas jush shijen e lexuesit ekzistenca e botimeve të përkthyera dobët dhe nganjëherë jo saktë të mjaft autorëve të huaj që s’ka qenë e mundur të përktheheshin më parë?
Sh. Çuçka: Është një pyetje delikate. Kritika, ashtu si dhe e vërteta, janë të hidhura. Dhe ai që synon të shprehet në mënyrë kritike apo, për më tepër, përpiqet të thotë diçka që i duket e vërtetë, nuk është i mirëpritur. Nga sa kam pasur kohë dhe mundësi të lexoj, jo vetëm letërsi të përkthyer, por edhe origjinale tonën, mund të them që problemet e shfaqura në gjuhën shqipe janë më se serioze, disa e kalojnë çdo masë të pranueshme. Për fat të keq autoriteti i shoqërisë së organizuar në mbrojtje të gjuhës shqipe është në shkallën më të ulët, që mbaj mend unë, dhe nuk parashoh ndonjë kthesë për mirë. Praktikisht nuk ka asnjë mekanizëm që mbron gjuhën shqipe.Në këto kushte as përkthimi nuk ka shpëtuar nga “rrebeshi” i dukurive negative dhe shqetësuese. Më ka qëlluar të lexoj përkthime, ku duhet të përpiqesh shumë, nëse ke kohë e durim, të marrësh me mend ç’ka dashur të thotë origjinali. A kanë përgjegjësi botuesit në këtë drejtim? Sigurisht po. Por askush nuk e çliron nga përgjegjësia e drejtpërdrejtë përkthyesin. Kam vënë re përkthime autorësh latinë e grekë të vjetër. A thua të jetë kaq i lehtë përkthimi i tyre nga gjuhë të tjera? Besoj në të kundërtën. Kam vënë re përkthime autorësh ndër më të njohurit e filozofisë klasike. A është aq i lehtë përkthimi i tyre edhe nga origjinali, jo më nga një gjuhë tjetër? Përkundrazi, për aq sa jam njohur dikur me vepra të tilla, kam bindjen se përkthimi i tyre është ndër punët më të vështira në shkallë absolute.Dëmet janë të mëdha si për lexuesin, dhe jo thjesht për shijen, por para së gjithash për formimin e tij, ashtu edhe për shqipen. Dhe kam përshtypjen që dëme të tilla nuk do të ndreqen ndonjëherë, pasi në gjuhë krijimi i shprehisë është një dukuri e përhapur. Dhe kështu do të rrënjosen mjaft gjëra të gabuara, siç është rasti i asaj shprehjes së njohur të Aristotelit për njeriun, ecila nga formulimi “njeriu është qenie shoqërore” del në librat tanë (por edhe të huaj) në trajtën “njeriu është kafshë politike”.
Cilët janë sipas jush përkthyesit më të mirë të letërsisë sonë qoftë nga gjuha e huaj në shqip, qoftë anasjelltas? Sa e rëndësishme është të konsolidohet një brez i ri përkthyesish që do të mund të sillnin në gjuhën tonë ato qindra e mijëra botime të vyera që ekzistojnë tashmë në gjuhë të huaj?
Sh. Çuçka: Përsëri një pyetje delikate. Te ne gjatë së kaluarës është krijuar një lloj tradite në vlerësimin e përkthyesve, traditë e konkretizuar në një listë emrash përkthyesish me një renditje pak a shumë të përcaktuar. Por studime të mirëfillta për përkthimet dhe sidomos për përkthyesit nuk ka pasur. Pra, nuk mund të thuhet me siguri se cilët kanë qenë kriteret, nga të cilët ka lindur kjo listë. Unë mendoj se puna e një përkthyesi duhet vlerësuar jo aq me kutin e kohës, kur ai ka punuar, por me qëndrueshmërinë e parimeve përkthimore që ai ka ndjekur dhe të vlerave që ka arritur. Në këtë kuptim më del se përkthyesit e njohur të së kaluarës si Fan Noli, Lasgush Poradeci, Skënder Luarasi, Vedat Kokona, Sotir Caci, Bujar Doko, Enver Fico, etj., dallohen për atë që me punën e tyre kanë dëshmuar se e kanë parë përkthimin gjithmonë si një veprimtari kulturore shoqërore. Dhe në këtë pikë meritojnë të merren edhe sot si shembull.
Përkthyes të tjerë si Dhimitër Pasko, Pashko Gjeçi, Petro Zheji, Robert Shvarci dhe Afrim Koçi kanë pasur, sipas meje, një qëndrim edhe më të thellë e specifik profesional ndaj përkthimit, duke arritur me punën e tyre vlera të tilla, që i qëndrojnë edhe në ditët tona analizës më të rreptë filologjike. Mendoj se një shkollë përkthimi amtare duhet të marrë domosdoshmërisht për pikënisje dhe pikë referimi arritjet më të mira të këtyre përkthyesve. Ndër përkthyesit nga shqipja në gjuhë të huaj do të përmendja të njohurin Jusuf Vrioni, i cili për rrethanat e jetës, por edhe për seriozitetin e vet të lartë intelektual arriti të bënte në gjuhë të huaj atë që të tjerët e kryenin në gjuhën amtare. Nuk po ndalem në veçoritë e këtij përkthimi, pasi kjo do të kërkonte një shpjegim më të gjatë dhe të posaçëm.Për përkthimin kanë pasur dhe kanë nevojë të gjitha kohërat, të gjithë kombet. Bota e sotme e ka edhe më të ndjeshme një nevojë e një kërkesë të tillë. Dhe kjo detyrë nuk mund të zgjidhet siç duhet pa një shtresë përkthyesish. Ndërkaq, përgatitja e këtyre të fundit ka qenë dhe mbetet pika më e dobët e traditës sonë përkthimore. Te ne janë marrë me përkthimin përgjithësisht ata që e kanë pasur pasion, ndërsa rritja e tyre ka qenë një proces, me të cilin shoqëria nuk është marrë në mënyrë absolute. Sot në katedrat e gjuhëve të huaja përkthimi ka filluar të zërë një vend gjithnjë e më të madh. Por me sa di, parimet e kësaj pune pedagogjike ende nuk janë shkrirë në një program të përgjithshëm, që merr parasysh gjithçka të mirë të së kaluarës dhe mbi këtë bazë përmban planin e përgatitjes së përkthyesve të rinj. Kjo nuk është punë vetëm e pedagogëve të përkthimit. Para së gjithash do të duhej të ishte pjesë e planeve të Ministrisë së Arsimit dhe Ministrisë së Kulturës. Le të shpresojmë që ky nuk do të jetë një projekt i dhjetëvjeçarëve që vijnë.
Çfarë këshillash do t’u jepnit përkthyesve të rinj? Si duhet të punojnë me një tekst, sa kohë duhet t’i kushtojnë një përkthimi, sa herë duhet t’i rikthehen verifikimit të punës së kryer, sa këmbëngulës duhet të jenë për të ruajtur pastërtinë e gjuhës shqipe, ç’duhet të bëjnë që ta pasurojnë sa më shumë fjalorin e tyre? Cili është tipari thelbësor që një përkthyes duhet të ketë që të quhet i tillë: mjafton të jetë njohës i mirë i gjuhës së huaj, apo duhet të ketë edhe talent si krijues i mirëfilltë?
Sh. Çuçka: Gjatë përgjigjeve të dhëna më sipër unë kam përmendur jo pak nga ato që i quaj si normat kryesore, të cilave duhet t’u përmbahet në punën e tij një përkthyes serioz, dhe jo vetëm ai që është i ri në këtë profesion. Këtu, në mënyrë të përmbledhur, do të shtoja se përkthimi nuk është vetëm talent, domethënë prirje. Kryesorja në përkthim, ashtu si në çdo fushë tjetër, mbetet puna e madhe, e paepur, e përditshme dhe e përhershme për ngritjen profesionale, mbetet të moskënaqurit me një sukses të siguruar lehtë. As në sport nuk ka arritje të rëna nga qielli. E rëndësishme në përkthim mbetet dashuria për gjuhën amtare (flas për përkthyesit që përkthejnë në shqip), mbetet nderimi për lexuesit. Të gjitha këto anë të punës së përkthimit kërkojnë vëmendjen e duhur dhe arrihen përmes leximesh të vazhdueshme e të vëmendshme të veprave më të mira të letërsisë sonë, jo vetëm asaj artistike, por edhe shkencore, publicistike, etj., përmes zgjerimit të vazhdueshëm të nivelit kulturor. Jo çdo njohës i mirë i gjuhës mund të bëhet përkthyes, por një njohës i keq dhe një nënvlerësues i gjuhës nuk mund të bëhet përkthyes. Jo çdo njeri i pajisur me kulturë të gjerë mund të bëhet përkthyes, por një njeri që nuk përpiqet pareshtur për zgjerimin e horizontit të tij kulturor e ka të pamundur të bëhet përkthyes.
Jeni vlerësuar ndër vite nga juri të ndryshme për punën tuaj. Në Panairin e Librit “Tirana 2006” jeni vlerësuar nga Shoqata e Botuesve Shqiptarë si “Përkthyesi më i mirë i vitit” për përkthimin në shqip të romanit “Zjarret e Bazentos” të shkrimtarit të njohur italian Raffaele Nigro. Cili është për ju treguesi më i mirë që tregon se keni kryer një përkthim të mirë: vlerësimi i një jurie, mendimi i një kolegu apo mendimi spontan i një lexuesi që thjesht mund të përmendë emrin e autorit që sapo ka lexuar duke e cilësuar “të shkëlqyer”, por që s’mban mend se cili ka qenë përkthyesi i tij? Ju lëndon ndoshta ky fakt, që kryeni një shërbim tejet të rëndësishëm për një vepër, por nuk mund të keni asnjëherë shkëlqimin që të jep krijimi i një vepre origjinale?
Sh. Çuçka: Për të qenë të saktë, çmimi i dhënë vjet nga Shoqata e Botuesve Shqiptarë mbetet i vetmi në jetën time. Madje dikur Lidhja e Shkrimtarëve e la pa përgjigje lutjen time për t’u pranuar anëtar i saj. Kështu që mund të them se “duartrokitjet” publike, zyrtare nuk kanë qenë pjesë e punës sime si përkthyes. Mendoj se kjo ka luajtur në fund të fundit një rol pozitiv: më ka mësuar të mos kënaqem lehtë dhe të mos shikoj majtas e djathtas, kur kryej diçka, por të dëgjoj zërin e ndërgjegjes dhe atë të njerëzve të ndryshëm, që në mënyrë fare spontane më kanë shprehur përshtypjet e tyre për punën time. Më pëlqen të përmend këtu një episod të tillë nga e kaluara. Para njëzet vjetësh afërsisht pata përkthyer librin “Kaprolli”. Mbaj mend që kisha punuar me mënyrën time të zakonshme, pa i bërë lëshime vetes. Dhe ja, tek ngjisja shkallët e Shtëpisë Botuese “Naim Frashëri”, takova një kolege përkthyese nga Shtëpia Botuese “8 Nëntori”, e cila më ndali dhe me dy fjalë të thjeshta vlerësoi shqipen e atij përkthimi. Ka kaluar aq kohë që atëherë, mundi im dhe honorari i përkthimit janë harruar, ndërsa vlerësimi i painteres dhe i rastit i koleges ka mbetur.Të tilla kujtime kam pak, por jam i bindur se edhe ato pak kanë qenë një mesazh i rëndësishëm për punën time. Ndoshta kjo që do të them nuk do të tingëllojë shumë korrekte, por nuk hyj në radhët e atyre që beson në vlerësimet e dhëna nga juritë. Do të mirëprisja vlerësimet profesionale, por, siç e përmenda më lart, të tilla te ne nuk ka. Megjithatë mendoj se intuita e lexuesit, për aq sa ajo është e zhvilluar dhe e pranishme, mbetet një vlerësim për t’u pasur në vëmendje.Ju pyesni a më lëndon fakti, që kryej një shërbim tejet të rëndësishëm për një vepër, ndërkohë që nuk mund të kem asnjëherë shkëlqimin që të jep krijimi i një vepre origjinale? Mund të them që vitet ma kanë “ndrequr” edhe këtë gjë, për aq sa ajo mund të ketë qenë tek unë e pranishme. Sot, më shumë se kurrë, jam i bindur se “shkëlqimi” dhe kontributi nuk janë në raport të drejtë mes tyre dhe se puna në përgjithësi, në të gjitha fushat, mbetet një veprimtari pamjaftueshmërisht e vlerësuar. Por në të njëjtën kohë vetëdija e një pune të mirë dhe kënaqësia që rrjedh së këtejmi e tejkalojnë për mua “ngrohjen” që japin rrezet e ftohta “të shkëlqimit”.
Kam lexuar para disa vitesh librin tuaj me poezi “Drejt dritës”. Keni botuar libra të tjerë, autor i të cilëve jeni ju vetë? Ju grish ende krijimi?
Sh. Çuçka: Krijimi për mua është diçka tejet delikate dhe e përgjegjshme. Kësaj ndjenje, në thelb frenuese, i shtohet edhe pikëpamja se në shoqërinë tonë të shprehurit e lirë, qoftë edhe në formë letrare, është mjaft i vështirë. Kështu që deri më sot kam shkruar vetëm poezi, por edhe ato janë të rralla dhe pasqyrojnë disa përjetime veçanërisht të thella. Pas daljes së vëllimit që ju përmendët mund të jenë mbledhur edhe 30-40 poezi të reja, të cilat mund të mendoj t’i shpie për botim ndonjë ditë. Kam mendimin që, në këtë rast, të përfshij në vëllim edhe poezitë e përkthyera në vite, për faktin se ato pasqyrojnë në një masë jo të vogël emocione të afërta për mua dhe ndriçojnë anë të caktuara të botëkuptimit dhe botëndijimit tim.
Ndonjë i njohur më ka sugjeruar të shkruaj diçka në prozë, por deri më sot nuk e kam kaluar në ndërgjegje diçka të tillë. Më pengojnë jo pak skrupujt e vlerave artistike, përveç që edhe të të vërtetave që do të doja të them. Më duken objektiva kaq të larta, sa më duhet të mendohem mirë përpara se të vendos të bëj diçka. Ndërkohë, kam menduar më shumë e më konkretisht për të shkruar diçka rreth përvojës që kam pasur në diplomaci. Por edhe kjo ide për momentin mbetet në fundin e “sirtarëve” të mendjes sime.
Përveç të tjerash, vitet e fundit ju jeni marrë edhe me hartimin e disa fjalorëve. Çfarë ju shtyu të merreshit me këtë ndërmarrje aspak të lehtë?
Sh. Çuçka: Fjalorët janë një pjesë e domosdoshme e kulturës së një kombi. Dhe dhjetëvjeçarë më parë kam kryer jo pak punë në këtë fushë. Por më vonë, sidomos me fillimin e përkthimit të “Faustit” hoqa dorë prej tyre. Tani e rifillova këtë punë, aspak të lehtë sikurse thoni edhe ju, thjesht për t’iu përgjigjur dëshirës-nevojë të botuesit. Me shaka do të shtoja që shpresoj që kjo dëshirë-nevojë e botuesit do të shterë së afërmi.
A ka ndonjë autor të huaj që do të donit të ishit ju që do ta sillnit në gjuhën shqipe, në mënyrë të veçantë? Si i zgjidhni librat që përktheni? Si ka ndryshuar marrëdhënia juaj me botuesit mbas ndryshimit të sistemeve në Shqipëri?
Sh. Çuçka: Përgjithësisht jam përpjekur të zgjedh veprat që do të përktheja. Dhe mund të them se në një pjesë të mirë të rasteve ia kam arritur. Sigurisht ka pasur edhe jo pak vepra që i kam përkthyer për nevoja të botuesit. Kjo ka ndodhur edhe në të kaluarën, ndodh edhe sot. Ajo që kam kundërshtuar të bëj ka qenë përkthimi i veprave që i kam quajtur për një arsye apo tjetrën të papërshtatshme për kulturën tonë ose për shijet e mia. Më pëlqen të përkthej vepra, vlera kulturore e të cilave i ka qëndruar rrjedhës së viteve, domethënë vepra që zakonisht quhen klasike. Ka edhe diçka tjetër që më tërheq tek ato: problemet e tyre shpesh nuk janë kapërcyer as në kohën tonë, ndërsa mënyra e paraqitjes letrare të tyre është më e thellë dhe më e qetë. Qetësia, jo vetëm ajo thjesht materiale, akustike, por edhe e sidomos shpirtërore, është diçka që, sipas meje, vlerësohet në mënyrë të pamjaftueshme në shoqërinë tonë. Shumë rendet pas bujës, pas shkëlqimtares, sipërfaqësores. Dikur doja të sillja në shqip të gjithë veprat që na kanë arritur nga Eskili, Sofokliu dhe Euripidi. Më pëlqente të punoja me këta autorë të mëdhenj ashtu si kisha punuar edhe me Plutarkun: me qetësi dhe kujdes, me respekt për origjinalin, por edhe me vënien në punë të të gjitha epërsive të gjuhës shqipe moderne. Rrethanat e përcaktimit të politikës përkthimore në atë kohë nuk ma mundësuan këtë gjë. Dhe më vjen keq për këtë dëshirë të papërmbushur. Sot, në kushtet e ekonomisë së tregut, askush nuk mund të jetë në gjendje të mbështesë financiarisht përkthimin e tragjedianëve grekë nga gjuha e origjinalit.Sot, kam dëshirë të sjell në shqipe të re edhe veprat e zgjedhura të Tolstoit, Dostojevskit, Turgenjevit dhe Çehovit. Jam i bindur që këto vepra do të shfaqeshin para lexuesit në një ndriçim të ngrohtë, plot humanizëm, ashtu siç jam i bindur që kjo do t’i vlente edhe kulturës sonë në përgjithësi, asaj gjuhësore në veçanti. Por përsëri interesat e botuesve janë në të tjera drejtime dhe ndoshta nuk do të arrij ta plotësoj këtë dëshirë. Së paku, të mund të përktheja veprën e plotë të Tolstoit. Do të ishte një punë jo më pak e vyer sesa përkthimi i “Faustit”.
Do të donit të na tregonit ndonjë prej planeve tuaja që mendoni të realizoni brenda këtij viti?
Sh. Çuçka: Sikur të mund të mbaroja brenda këtij viti dy vëllime të Tolstoit, njërin me tregime e novela dhe tjetrin me vëllimin e parë të romanit epope “Lufta dhe Paqja”, do të isha plotësisht i kënaqur.
Intervistoi Irena Toçi
Disa prej veprave të përkthyera nga Shpëtim Çuçka
1978 / Elio Vitorini / Simploni i shkel syrin Frejusit / nga italishtja
1977 / Plutarku / Jetë njerëzish të shquar të lashtësisë / nga greqishtja e vjetër
1979 / Ugo Beti / Korrupsion në Pallatin e drejtësisë / nga italishtja
1979 / Italo Kalvino / Jeta e dy bashkëshortëve / nga italishtja
1980 / Sofokliu / Filokteti / nga greqishtja e vjetër (1465 vargje)
1980 / Ciceroni, Cezari etj. / Proza latine / nga latinishtja
1981 / Eskili / Lutëset / nga greqishtja e vjetër (1092 vargje)
1982 / Eskili / Persët / nga greqishtja e vjetër (1075 vargje)
1983 / J. V. Gëte / Torkuato Taso / nga gjermanishtja (3454 vargje)
1983 / Zh. dë Brynhof / Udhëtimi i Babarit / nga frëngjishtja
1982 / Entoni Bërxhes / Uiliam Shekspir / nga italishtja
1988 / Të ndryshëm / Tregime gjermane / nga gjermanishtja
1988 / Aristofani / Grerakët / nga greqishtja e vjetër (1531 vargje)
1989 / Aristofani / Pluti / nga greqishtja e vjetër (1212 vargje)
1989 / Vilhelm Hauf / Muku i vogël / nga gjermanishtja
1989 / Leonardo Shasha / Këshilli i Egjiptit / nga italishtja
1989 / Leonardo Shasha / Secilit hakun / nga italishtja
1988 / Rëne Rexhani / Në mos nesër, pasnesër / nga italishtja
1989 / Xhovani Bokaço / Dekameroni / nga italishtja
1999 / Antonelo Biaxhini / Historia e Shqipërisë / nga italishtja
1999 / R. M. Dela Roka / Shqipëria – Rrënjët e krizës / nga italishtja
2001 / P. Arlaki / Mafia e sipërmarrjes / nga italishtja
2001 / – / Përralla indiane / nga rusishtja
2001 / – / Përralla ruse / nga rusishtja
2002 / N. A. Kun / Mitologjia greke / nga rusishtja
2006 / Rafaele Nigro / Zjarret e Bazentos / nga italishtja
2006 / Karmine Abate / Mes dy detesh / nga italishtja
2006 / Umberto Eko / Si shkruhet një punim diplome / nga italishtja
2006 / J.V.Gëte / Fausti / nga gjermanishtja.
(Revista Universi Shqiptar i Libit)