Shekulli XVIII-XIX/Hasan Zyko Kamberi: PARAJA

Hasan Zyko Kamberi (XVIII-XIX) lindi në Starje të Kolonjës në gjysmën e dytë të shekullit të XVIII.  Për jetën e tij nuk dihet shumë, pos që ka kaluar një jetë të rëndë. Jeta e tij njihet e dihet më shumë nëpërmjet teksteve të tij që kanë edhe shenja autobiografike. Mori pjesë në luftën turko-austriake të vitit 1789. Qe dervish bektashi. Është autor i një mevludi. Ka shënime të ketë improvizuar në vargje një lloj testamenti para se të vdiste. Ka shkruar vjersha fetare filozofike, poema fetare e shkrime të tjera që kanë humbur. Mirëpo, vjershat e tij që njihen sot nuk janë vjersha fetare, bile janë vjersha krejt laike. Hasan Zyko Kamberi, jo vetëm në kuadër të Vjershëtarëve (Bejtexhinjëve), por përgjithësisht në letërsinë shqipe, është shkrimtari i parë i modelit të krijuesit kritik. Gjithë vepra e tij shquhet për praninë e madhe të qëndrimit autorial për çështjet që shkruan, për problemet personale dhe problemet shoqërore. Ky qëndrim bëhet elementi karakterizues i gjithë krijimtarisë së tij në vjersha. Për nga mënyra e artikulimit të këtij qëndrimi dhe për preokupimet e tyre vjershat e Hasan Zyko Kamberit mund të grupohen në poezi personale me të dhëna autobiografike si:

Bahti im,

Lufta mbretërore

Ty bota zili të kanë

Poezi me temë shoqërore si:

Gjerdeku i vashës

Gratë e va,

Poezi satirike si:

Paraja,

Trahani

Munafiku.

Hasan Zyko Kamberi është vjershëtor i mungesave në jetën njerëzore, si kur merret me tema sociale, ashtu edhe me çështje shpirtërore. Vjersha Gjerdeku i vashës, të cilën Faik Konica e quante një vepër të dalluar të letërsisë së vjetër shqipe, tregon shkallë-shkallë bashkimin e Djalit me Çupën, duke portretuar ambientin shoqëror dhe zjarminë e atyre që duhet të martohen. Në mënyrë alternative portretohen djali e çupa, puna dhe mundimi i tyre për bashkim, që nuk është vetëm social por edhe psiqik, për të projektuar më në fund një embrion të lumturisë së jetës njerëzore. Hasan Zyko Kamberi kritik e satirik shkëlqen në vjersha të tjera, për t’u bërë satiriku i parë i letërsisë shqipe. Nëse në vjershat e tija të para personale e shoqërore ky autor ironizon edhe vetëveten, në vjershat satirike ai nuk kursen askendin. Dy vjershat e tij Paraja dhe Trahani lidhen ndër vete si vjersha të situatave sociale, po edhe të sprovimeve morale, duke i karakterizuar një qëndrim autorial. Të gjitha vjershat e Kamberit, duke qenë me frymë kritike ndaj dukurive shoqërore, domosdo karakterizohen me shprehje të ashpra, me një shpërthim deri në përmbysje dhe me një revoltë të përhershme deri në pëlcitje, si qëndrim autorial. Në anën tjetër, për nga ndërtimi formal i vargjeve janë të njënjëshme. Rregulla e tij krijuese është vjersha katërshe me varg tetërrokësh dhe me skemën e rimës (aaab). Kjo është një rregull e përgjithshme krijuese. Në anën tjetër krijimi i vjershës sociale shpesh formalisht i afrohet tregimit dhe ka elemente të poemave me subjekt e me rrjedhë kontinuitive, formë që do të shfaqet më vonë në letërsinë shqipe.

Vdiq në fillim të shekullit XIX.

 

Paraja

 

Mbreti qe urdhron dynjane
qe ka vene taraphane
e i presene parane
Ja di kimene parase

Dhe veziri qeshte veqil
ze sikur te benet adil
e mos thot dot kaly-kil
ja di kimene parase

Sheh islami q’jep fetfane
Qe di qitapete qthane
nuk kacirdis parane
Ja di kimene parase

Myftiu e myderize
edhe kyrra e vaize
Kane ujdisur iblize
ja di kimene parase.

Dhe kadiu i mehqemese
qe rri siper sixhadese
edhe shehuni teqese
Ja di kimene parase.

Dhe pashallare e bejlere
edhe avame e te tjere
Per para apene krere
Ja di kimene.parase.
Kadiut ti rrefesh parate terse verdit sheryan
per para sa se shet tane
Ja di kimene parase.

Edhe foshjna qeshte ne djep
Zgjat doren te thote ”nep”
ta marre ta vere ne xhep
ja di kimene parase.

Eshe gala qe nuk flet
leshoja njenpara ne dhet
e merr e shpie ne folet
ja di kimene parase.

Paraja te ben sulltan
paraja te kurdis divan
paraja cdo hall derrmon
ja di kimene parase
(…)
O paraja murdare
Qe ben boten avare
qe gjesdis porai zagare
Ja di kimene parase.