Sazan Goliku: Pano Taçi, një jetë boheme për poezinë

 

Poezia e Pano Taçit reflekton një konglomerat e vorbull kontradiktash në një hapësirë të shtypur dypërmasore, ku jeta në kufijtë e vdekjes e të gjallimit, të errësirës e dritës, të urrejtjes e të dashurisë ka vulën e pamëshirshme të fatalitetit – të një fataliteti shqiptar që zvaritet në rrafshin diakronik nga e kaluara jonë historike, në ditët tona dhe, në rrafshin sinkronik, nga burgjet e kampet e diktaturës në anarkinë katastrofike të përditshmërisë.

Duke jetuar e përjetuar për vite e vite me radhë burgjet e internimet, një realitet sa dramatik e tragjik aq dhe absurd, poeti nuk mund të mos nxirte ose më saktësisht nuk mund të mos i buronte vetëdijshëm e pavetëdijshëm një rrjedhë poetike, ku në raportin  dritë-hije mbizotëron e errëta, hija e kalvarit që mbarti, por pa e humbur kurrëherë besimin e rrënjosur  te njërzorja, e mira dhe mbi të gjitha te dashuria. Prandaj poezitë e Panos janë në thelb mikrodrama që shpërthejnë nëpërmjet një lirizmi të egër me ngjyrime të theksuara ekspresioniste. Edhe pse e mbante veten si nxënës e ndjekës të Lasgush Poradecit, ai i qëndroi larg frymës së romantizmit, sepse vetë përvoja e jetës së tij ia kushtëzoi dhe ia shtroi udhën e poezisë, të ndaluar për të, drejt një realizmi egërshan.

Ringjallja e poetit pas vitit ’90, botimi i librave, vlerësimet e larta për poezinë e tij, nuk ia grisën dot hijen e tmerreve e të vuajtjeve. Zhgënjimet nga realiteti i ri, i quajtur tranzicion pa fund, një pjese të poezisë ia ngjyrosën me humor të zi deri në sarkazëm.

Poeti rrëfen plagët – as i vjen turp nga to, as mburret me to. Ai vetëm rrëfen, duke poetizuar për t’i vërtetuar vetes e të tjerëve se dhimbjet e vuajtjet janë shoqëruese të pandara nga liria e dashuria, të cilat e ushqejnë shpirtin si ajri e drita trupin.

Mbërthyer në kornizat e një metrike të rëndë e gozhdët e rimave tingëlluese, poezia e Pano Taçit frymon me një ritmikë gulçuese, të shqetësuar, po të disiplinuar e të vetëpërmbajtur, gjithsesi të funksionalizuar ndaj lëvizjeve, ndrydhjeve e shpërthimeve të asaj mikrobote që quajmë shpirtërore, po që është në resonancë të drejtëpërdrejtë me atë makrobotë që e quajmë shoqëri njerëzore.

Cili është (anti)heroi lirik i kësaj poezie? Ai që e ka njohur  jetën e krijimtarinë e këtij poeti, do të përgjigjet: Vetë Pano Taçi. Ndoshta prandaj në librin tim “Turbull” kam përfshirë edhe këtë trevargësh: “Po t’i prangosësh bashkë\ aventurë e poezi\ e kanë emrin Pano Taçi.”

Libri me titullin domethënës “Muzgu vjen papritur” është i fundit i Panos, por që ai nuk arriti ta shohë të botuar edhe pse e dëshëroi këtë deri në çastet e fundit të jetës në spitalin “Nënë Tereza” nr.4, kati 4, dhoma 7 të Tiranës. Por besoj se vlera origjinale e poezisë së Panos, miqtë e dashamirësit e poezisë së tij, historia e letërsisë do ta kërkojnë natyrshëm ribotimin e veprës së tij, pra ringjalljen e poetit.

—————————————–

Nga poezitë e fundit të Pano Taçit

 

 

TANUSHA

 

            “E unë Tanushën vet e kam pa[HP1] …”

 

E ndezur prush,  

te bregu i lumit hapin shtriu…

Kur pa që s’e shihte askush,

u zhvesh… e pylli psherëtiu.

 

Rrobat i la atje përreth.

Diellit i plasi syri.

Vala e lumit u rrëqth

kur Tanusha cullak hyri.

 

Qielli, tek lahej krejt përhumbi,

gjoksoret pa t’ia puth tërfili.

Një anë ia bëri fole pëllumbi,

në tjetrën çerdhe ngriti bilbili

tek ai mëndafsh sisash

aromë trëndafili.

Flladit që frynte në mal mes lisash

iu mek zëri

tek rrinte nër gjethe strukur.

Brezin e belit gjarpër ia bëri –

lëkurë për vete të dridhet bukur.

 

I fshehur rri Zoti përflakur nga malli

pas brekëve qëndisur me lule

q’i la Tanusha te zalli.

E unë djalli

shikoja si lahej berbecule.

Pas trungut të dardhës tek rrija atje

mbaja me dorë zhulkat prushore,

mos binin përdhe

dardhët e mia hënore.

 

 

 

Ringjallja

 

Tërë jetën ç’jam përpjekur,

si t’ia zbus shpirtit hallin.

Për ç’premtova duke vdekur,

them se vargjet më ringjallin.

 

Për ç’jap shpirtin zemërmekur

n’atë varr ku do më kallin,

për ç’këndova duke vdekur

them se këngët më ringjallin.

 

 

Rob i mallit

 

Rob më mban një mall i vjetër,

aq sa trupin ma zhuriti.

Desh ta ndaja me një tjetër,

por s’ma do, që s’ma do shpirti.

 

Edhe vajza ma pëlqen

gjer në vdekje t’i jem skllav.

Them se jeta nuk më vlen

Në se shpirti s’më ka mall.

 

Dhe në gjumë kur e thërras,

vjen si hije e më zgjon.

Siç vjen e përcjell me gas,

dhe pse zemrën ma sumbon.  

 

 

 

 

 

Rrjedhë lumi

 

Rrjedh Poeti, lum’ i thellë,

vala valës nuk i ngjan.

Brigjet puth tek i këndell

plagët gjak me lot i lan.

 

 

Ahu plak

 

I dehur nga era, ahu plak shikonte

trupin brinjë tharë te pasqyra vaut,

teksa rridhte lumi, vala i vallzonte

me hijen e dehur të valles së ahut.

 

I zhveshur lakuriq, me zemër të vrarë,

një çerdhe që kishte ja mori era.

vallen makabre hedh brinjë tharë

blerim vyshkur nëpër humnera.

 

Tek shoh ahun si plak mendoj

se ai me mua krejt ngjason.

Dehur dhëmbjesh, pa gjethe vallzoj

me hijen time ç’iki për hon.

 

 

Mallkim

 

Mallkoj veten që kot rroj,

mallkoj jetën që më mban,

mallkoj varrin ku do shkoj,

lotin që ma bën haram.

 

 

Mallkoj ditën që kam lindur,

mallkoj çastin që do vdes,

mallkoi shpresën për ç’jam grindur

se më doli e pabesë.

 

 

 

Orakull

 

Teksa rruhem në pasqyrë,

veten time aty s’e kam.

Më del një tjetër fytyrë,

rrudhur, sy mekur mbi xham.

 

I them: -Ç’më rri si akull,

kush je, ç’pret, fol se më çmende!?

-Je ti, më tha, si orakull

bën të dish për jetën tënde…

 

Me kohë…    

 

Që kur shpresa më ka mashtruar,

që kurrë malli, s’më çmalli kurrë,

që kur fjalën s’ma kanë dëgjuar,

për ç’thashë bota është sëmurë.

 

Kam jetuar më shumë se ç’duhet,

ku jeta fatin ma la në llohë,

mbi varrin tim them do shkruhet

për ç’më hoqi shpirti në jetë:

– Duhej të kish vdekur me kohë

kjo zemër e shkretë!…

 

 

 

Me vdekjen pas

 

Krrokamën, korbit, mbi telat e burgut,

grahmën e fundit të shokut fat zi,

etjen për gjak të dhëmbëve të ujkut,

këngën e zogut, ngjirur në frëngji,

e bëra poezi.

 

Ndaj vargjet e mia dalin të trishta

me rrokje të helmuer, lëmshe në grykë.

Bëra t’i nxirrja, pa dhëmbje, të brishta 

këngët, ç’desha të m’ishin lirikë…

m’i bëri tragjikë.

 

Bashkudhëtar me vdekjen nga pas,

duke çarë dallgët mbi vrotimete,

bëra të mbahem fort të mos shkas

në honet kobe të kësaj jete.

 

Por me ç’pashë, rashë kollotumba

me kokë e këmbë,

në rrathët e Ferrit, ç’ka humba

krejt shpirti më dhëmb.

 

 

Kosova

 

Sulet shkjau morth,

bisha gjak përlyer.

Kosova Golkothë –

Krishti kryq mbërthyer.

 

Djeg, ther e rrjep

çetniku barbar.

Kosova me varret mbi djep

e djepet mbi varr.