1. Përse ndodh, rëndom, që protagonisti i një vepre t’i shpëtojё, në mё tё shumtën e rasteve, fatkeqësive? Këtu, flasim për atë kategori veprash që mbёshteten në personazhin hero.

2. Përse me heroin ёshtё dashuruar e gjithё gjinia femёrore e veprёs, ose e kundërta, me heroinën, të gjithë burrat?

3. Përse ne, si receptues, na ndodh të adhurojmё dhe tё njёsohemi me heroin pozitiv, apo me atë që përfaqëson të mirën?

4. Përse Edipi mohon të ketë kryer krimin? Përse Hamleti nguron ta kryejё atë? Përse Merso e pranon vrasjen që ka bërë? Përse Mona Lisa ka njëherësh dy buzëqeshje?

5. Përse fillojmë të shkruajmë, për herë të parë, kur ndiejmё se po largohet fëmijëria?

6. Përse personazhet e kryeveprave botërore, vrasin nga dashuria?

Të gjitha këtyre “përseve”, ka kohё që duam e përpiqemi t’u japim përgjigje. Deri në fillim të shekullit XX, kemi vetёm shpjegime të pjesshme, domethёnё, kemi tendenca dhe shkolla mendimi qё u janё afruar vetёm sё jashtmi kёtyre problemeve, duke lёnё nё harresё dhe errёsirё, pjesёn e brendshme, pra zemrёn dhe rrahjet e saj.

Lindja e gnosticizmit të Freud-it, i vuri këto çështje para njё udhёkryqi tё parrahur, ku rrugё tё shumta ndёrthureshin pa prekur e pa pёrjashtuar njёra-tjetrёn. Psikanaliza po fillonte të shtronte pyetje që nuk ishin shprehur më parë. Bota po fillonte të çorientohej. Thelbi i brendshёm, po tёrhiqte vёmendjen, po dilte nё pah me egёrsi, vrazhdёsi, butёsi, brishtёsi e po humbte misterin e humnerave. Të gjithë këtë shёmbёlltyrё tё pёrmbysur e proces intelektual njëherësh, Jacques Lakan (1901-1981), e ka quajur revolucion kopernikian. Freud-i mendohet të ketë krijuar po ato çorientime dhe orientime njëherësh, që bëri dhe Copernico në kohën e tij. Por tani fusha ishte krejt tjetër. Ai nuk po krijonte një psikologji të re, aq më tepër një filozofi të re. Po tentonte tё krijonte njё vazhdimёsi, që ishte sa psikologji, aq edhe filozofi, por parё me sytё e shkencës. Problemi ndërlikohet nё kёtё pikё, sepse gjithmonë do të na duhet tё hedhim një vështrim sa diakronik, aq edhe sinkronik. Nëse do të mendonim se psikanaliza ka ardhur si pasojё e shkëputjes sё psikologjisё nga filozofia, do të na duhej të pranonim edhe se shumë interpretime, apo fillesa tё tyre, i ndeshim pёr herё tё parё te ky binom dikur i pandarё. Të mohosh, në këtë rast, traditën, do të thotё të mos i kushtosh rëndësi domosdoshmërisё që solli lindjen e psikanalizёs. Nga ana tjetër, të mbështetesh vetëm tek ajo diakroni, do të thotё të harrosh faktin që psikanaliza përbën tashmë një shkencë më vete, që në mënyrë të dukshme, ka terminologjinë dhe praktikat e veta, pothuaj krejtësisht të pavarura nga psikologjia dhe filozofia, si dhe nga shkencat e tjera tё sakta, perfshirë këtu mjekёsinë, me të cilёn ndihet më afёr.

Në fund të fundit, pika që bashkon çështjet e shtruara mё sipёr, si dhe qindra të tjera si ato, është frojdizmi, qё duan apo nuk duan kundërshtarët, krijoi një formë të re mendimi. Natyrshёm, kjo mёnyrё solli dhe një formë të re të analizuari tё letёrsisë, formë që s’ishte zbatuar deri në atë kohë.

Siç e pamё, psikanaliza është e hapur të argumentojë të gjitha variantet e mundshme. Qëllimi i saj është të gjendet interpretimi më i afërt, duke u bazuar mbi tekstin e pёr tё, fjalёt kthehen nё çelёsa qё hapin dyer tё rёnda, pas tё cilave fshihen informacione tё rёndёsishme.

Është për t’u theksuar, se në të gjithë historinë e lidhjes midis letërsisë dhe psikanalizës, kjo e fundit, nuk e ka shfaqur veten si metodë absolute studimi, por si metodë e vërtetë, që qëndron përkah metodave të tjera, pa i përjashtuar ato.

Por kur ka filluar të hyjë në brazda shkencore, lidhja e psikanalizës me letërsinë? Thёnё me fjalё tё tjera, kur fillon psikanaliza të gjykojë për tekstin letrar?

Kjo përkon me regjistrimin e Freud-it në fakultetin e mjekёsisë e tregon se si letërsia e shpuri Frojdin drejt psikanalizës. Pas regjistrimit në mjekësi, Freud-i studion Émile Zola-në (1840-1902) dhe Claude Bernard-in (1813-1878). Ai zhytet e thellohet në analiza tё njёpasnjёshme, tё pёrhershme, nё njohje tё veprёs sё tё parit, qё ёshtё shkrimtar natyralist dhe tё dytit qё ёshtё themeluesi i mjekёsisё eksperimentale. Mendon, pyet, vёzhgon, krijon, pёrgjigjet vetё. Hamendёson e ndriçohet nga mendime tё çuditshme, por brilante, si pёr shembull: John Milton (1608-1674) ka krijuar Parajsën e humbur (1667), për të njëjtat arsye që një krimb mëndafshi krijon mëndafshin. Me këtë, del nё pёrfundimin se, procesi krijues nuk është proces i jashtëm e i vendosur a priori, por i brendshëm dhe i domosdoshëm për ekzistencën e vetë shkrimtarit.

Ajo që e bën shkrimtarin të shkruajë është fantazia, që për Freud-in, duket të jetë një formë e artit, për të shkuar në rrugёn e ralitetit. Tek punimi i tij Poeti dhe fantazia (1907), Freud-i trajton çështjen e lindjes së fantazisë, fshehjes së saj dhe shpërthimit, apo sublimimit, më pas në art. Ky është një argument më shumë, për tё treguar lidhjen e psikanalizёs me letërsinë qё gjatë gjithë historisë së marrëdhënies së tyre, kanë ditur tё bёjnё secila “detyrat” e veta, duke u ndihmuar në mënyrë të ndërsjelltë.

Psikanalistët gjithmonё na e kanё bёrё tё qartё se ёshtё e drejta e tyre të analizojnë veprën e një shkrimtari, ndërsa shkrimtari nuk mund tё bёjё poezi apo art me analizat psikologjike. Duket si teori e vjetёruar, por, sot e kёsaj dite, mendohet se arti i shkrimtarit nuk duhet tё ketё lidhje me gjetjen dhe trajtimin e problemeve. Kjo detyrë tashmё i pёrket psikanalistit dhe karriges sё tij, qё ç’rёndёsi ka nё ёshtё prej guri, druri a hekuri.

Dhe ja ku erdhёm në zemër të çështjes që shqetëson, jo pak, letërsinë. Natyrshёm lind pyetja, deri ku i hyn në pjesё psikanaliza letërsisë dhe, në të njëjtën kohë, letërsia psikanalizës?!

Le të hedhim sërish, një vështrim diakronik. Lidhja midis letërsisë dhe psikanalizës, është e vetvetishme, qё do të thotë se dhe vetë Freud-i, nuk zgjedh a priori letërsinё, por e shijon atё duke studiuar mjekёsi e kёshtu, hedh pa dashur, hapin largpamёs të lidhjes midis kёtyre disiplinave. Rastësisht, vjen dhe studimi i parë psikanalitik, ku nuk analizohet pacienti neurotik, por mitologjia, qё do jetё gjithmonё nё qendёr tё vёmendjes sё tij. Gjatë gjithë punës me mitet, Freud-in do ta tërheqё shprehja gjeniale e Charles Baudelaire-it (1821-1967): “forma banale e origjinës.” Ky është dhe shkaku, që më 1904-ën Freud-i viziton Akropolin nё Athinё.

Më 23 tetor 1886, Freud-it i vdes i ati. Kjo vdekje bёhet shkak pёr fillimin e analizave që bёn për Edipin, Hamletin, Da Vinci-n, Michelangelo-n, Gradivën, Andersen-in, etj.

Ndërkohë, fjala, si formë e shprehjes, fillon tё marrё vlera parësore. Ai e cilëson atë si një material plastik, me të cilën mund të bësh gjithçka. Freud-i është nderuar me çmimim “Goethe”, pasi mbahet të këtë krijuar shumë fjalë të reja. Si të gjithë shkrimtarët, historianët, kritikët letrarё, që merren me shkenca humane, ai nuk flet vetёm për fjalët, por flet me fjalët.

Përveç fjalës në vetvete, Freud-in e shqetëson jeta e artistëve. Tek analizat që i bën Hamletit, ai paralelisht merret me jetёn e Shakespear-it dhe vёren se në jetën e tij ka pasur histori incestore e gjen një arsye më shumë për të shpjeguar ato momente ku ndihet se Hamleti vuan incestin.

Edhe kur analizon Da Vinci-n, në punimin e bujshëm Një kujtim fëmijёrije i Leonardo Da Vinci-t (1910), Freud-i ndalet gjerësisht tek jeta e artistit. Ai vëren se ftohtësia ndaj gruas apo homoseksualiteti i tij e ka burimin te ndjenja e brishtë qё ka pasur ndaj nënës, e cila e ka shoqëruar gjithë jetën gjeniun. Këtu, mendon Freud-i, e ka shpjegimin buzëqeshja e Mona Lisës, që ka gjasa tё jetё ajo e nënës së Da Vinci-t në shumë raste, apo e njerkës së tij në raste të tjera. Tek ky devijim fizik tё shndёrruar në sublimim, gjen ai arsyen e talentit tё gjithanshëm të italianit të madh.

Kёshtu, mendon se gjen, njёkohёsisht, edhe shkakun pse një ndër piktorët më të mirë të të gjitha kohёrave, që njihte aq mirë anatominë e njeriut, kurrë nuk diti të pikturojë njё organ gjenital femёror, edhe pse diti tё realizojё nё mёnyrё tё përsosur me mijёra herё organin mashkullor.

Nё studimet e tij, Freud-i mbështetet vazhdimisht nё jetën e njerёzve të shquar të tё gjitha epokave e vë re se, megjithë rёndёsinё dhe larmishmёrinё e jetёs sё tyre, procesi i krijimtarisё artistike si i tillё, gjurma dhe vlera qё jeta lё nё veprёn e njё artisti, nuk ndikohen aq bujshёm sa jeta tё zёrё vendin e veprёs.

Psikanalisti, duket të ketë lënë shumë shtigje të hapura, pa kufizuar apo rrethuar si më të rëndësishme asnjërën.

Nga ana tjetër, duke analizuar ëndrrat, ai bën edhe një lidhje mes tyre dhe letërsisë. Për tё, poeti është thjesht një ëndërrues që reagon nё mёnyrё tё çuditshme dramatike.

Ai mendon se njё vepёr artistike i pёrngjason procesit transformues të ëndrrës që analizon.

Psikanaliza na shërben pёr të kuptuar edhe njё tjetër problem: atё tё censurës. Si formë e ëndrrës, edhe vepra artistike, pushtohet nga censura. Në ndryshim nga njeriu që ёndrrat i sheh realisht nё gjumё, ai që fantazon e di që po bën një gjë të tillë. Për Freud-in, fantazia nuk është gjë tjetër, vetëm një ëndërr me sy hapur. Por në çdo çast, ёndёrruesi, mund ta ndryshojë fantazinë e tij, pasi ajo fillon dhe bëhet pjesë, herё e pavetёdijes, herё e vetёdijes. Për këtë, psikanalisti jep tre shembuj:

Edipi: “Unë e kam vrarë tim atë, por pa e ditur që ishte ai. Nuk jam unë fajtori, por destini”.

Hamleti: “Nuk e kam vrarë unë babanё tim. Është Klaudi, që ka vrarë tim atë” .

Vëllai Karamazov: “Unë nuk e kam vrarë babanё tim. Është vëllai im epilektik, që e ka kryer këtë akt” .

Freud-i, analizon një zhveshje të negativitetit, në tё gjithë protagonistët e kryeveprave që ka marrë në shqyrtim. Kjo do të thotë se midis personazheve kryesore dhe autorёve të tyre, ka gjasa të ketë pasur një identifikim artistik, i shfaqur ndoshta si censurë apo autocensurë e qё i bën kёta krijues të largojnë personazhet e tyre nga krimi edhe kur e kryejnё .

Në rrugën e gjatë, që ende përshkuan binomi letërsi-psikanalizё, pasuesit e Freud-it, në shumë pika e kanë kundërshtuar babanë e tyre, por ata me seriozët, nuk e kanë mohuar, por pёrkundrazi e kanë thelluar atë traditë që, duan apo nuk duan kundërshtarët, së bashku me teorinë e relativitetit të Albert Einstein-it, revolucionuan mendimin njerёzor të shekullit XX.

Le të kujtojmë, se askush nuk ka pasur aq shumë kundërshtarë dhe askush si ai, nuk i ka mirёpritur kritikat. Metoda psikanalitike, si kritikë letrare, është ndoshta ndër të vetmet që jep argumentet e saj, pa përjashtuar asnjë metodë tjetër.

Kjo metodë nuk do të quhej shkencë, nëse nuk do kishte alternativa që ta kundërshtonin. Freud mendon se shkenca që ai krijoi s’ёshtё njё teori e mbyllur nё vetvete dhe vetë shkenca është metoda dhe jo objekti ku mbështetet.

*Ky fragment është shkëputur nga libri i fundit i autores “Letërsia në psikanalizën e Freud-it dhe dilemat ekistenciale” prezantuar në panairin e fundit të librit në Tiranë, Nëntor 2022.