Peter Bartl për historinë e shqiptarëve
Ky shkrim i albanologut Peter Bartl, është një material ekskluziv, i shkruar posaçërisht me rastin e botimit në shqip të veprës së famshme të albanologut gjerman J.Falmerajer “Elementi shqiptar në Greqi”. Kjo vepër e Falmerajerit është konsideruar si e para “histori tërësore” e shqiptarëve por në pjesën më të madhe të saj trajton historinë e shqiptarëve gjatë mesjetës, dhe ka detaje të rëndësishme për periudhën e Skënderbeut. Botimi në shqip i kësaj vepre është një ngjarje me rëndësi në fushën e botimeve historiografike, por po kaq me rëndësi është edhe përpilimi i parathënies nga historiani Peter Bartl. Prof.Dr.phil. Peter Bartl është albanolog gjerman me një veprimtari të gjerë shkencore, e cila përfshin një sërë fushash mbi historinë e shqiptarëve gjatë Perandorisë Osmane, marrëdhëniet shqiptaro-venedikase, ngulimet arbëreshe në Itali etj.. Ai e zhvillon veprimtarinë e tij pranë Universitetit Ludwig-Maximilians në Mynih të Gjermanisë.
Elementi shqiptar në Greqi
Nga Prof. Dr. Peter BARTL
“Vetëm kur je i frymëzuar nga një e vërtetë dhe vetëm kur qëndron larg interesit të përgjithshëm mund të vihesh në kontradiktë me gjithë ndjenjat e kohës tënde dhe me korifejtë e saj”. Kur Falmerajeri (Fallmerayer) shkroi këta rreshta, ai tanimë ishte quajtur “Fragmentisti” dhe mbahej si njëri prej shkencëtarëve e publicistëve më të nderuar, por njëkohësisht edhe nga më të diskutueshmit. Ai qe historian, gazetar dhe politikan i lavdëruar për gjuhën e tij. Franc Babingeri (Franz Babinger), p.sh., e quan atë “forca e interpretimit” dhe shprehet: “Bukuria e gjuhës së tij të lë pa mend”. Falmerajeri lindi më 10 dhjetor 1790 në Vajler Pairdorf (Weiler Pairdorf), komuna e Çëçit (Tschoettsch) në Briksen (Brixen), në Tirolin Jugor të sotëm, ku u rrit në kushte të mjerueshme. Prindërit e tij ishin fshatarë të varfër. Falmerajeri ishte i katërti ndër dhjetë fëmijët e familjes. Hyri në shkollën popullore të Çëçit dhe, që nga viti 1801, kur i ati hoqi dorë nga ferma (e cila ekziston ende sot), vazhdoi shkollën në Briksen. Më 1803 u fut në korin e shkollës së katedrales së atjeshme, ku mori një “formim të përsosur humanist”. Më 1809-1811 studioi teologji dhe filozofi në Salcburgun që dikur i përkiste Bavarisë, por shumë shpejt tregoi më tepër interes për historinë dhe gjuhët semitike. Pasi kishte hequr dorë nga dëshira për t’u bërë prift, më 1812 Falmerajeri shkoi në Landshut për të studiuar jurisprudencë. Por edhe kjo nuk e kënaqi plotësisht. Më 1813 vendos të bëjë karrierë ushtarake, prandaj hyn në ushtrinë bavareze si nëntoger. Mori pjesë në fushatën e Francës, ku edhe u shqua. Më 1818 u shkëput nga ushtria dhe punoi si mësues në gjimnazin e Augsburgut, ndërsa më 1821 dha mësim në gjimnazin e Landshutit, ku u bë përfundimisht “mendimtar i lirë liberal”. I nxitur nga çmimi i Shoqërisë Mbretërore Daneze për Shkencat në Kopenhagë, më 1822 filloi të merrej me historinë e Perandorisë së Trapezundës, e cila në atë kohë ende nuk ishte hulumtuar plotësisht. Për studimet e tij Falmerajeri nuk shfrytëzoi vetëm kronikat bizantine, por edhe dorëshkrimet e pabotuara greke, turke e perse të bibliotekave të Parisit, Vjenës dhe Venedikut, që iu vunë në dispozicion nga bibliotekarët e atjeshëm. Ndër ta qe edhe sllavisti Bartolome Kopitar (Bartholemeus Kopitar), i cili i mundësoi konsultimin me dorëshkrimet orientale nga Vjena. Shoqëria e Kopenhagës e vlerësoi punimin e Falmerajerit. Ai qe i vetmi konkurrues i regjistruar që pretendonte këtë çmim. Më 1827, në Mynih doli nga shtypi “Historia e Perandorisë së Trapezundës” (Geschichte des Kaiserthums von Trapezunt). Në parathënien e saj, Falmerajeri, jo pa njëfarë krenarie për veten, pohon meritën se “fillimisht historinë kritike dhe të dokumentuar të Perandorisë së Trapezundës ka filluar ta shkruajë pa pasur një paraardhës, udhërrëfyes apo ndonjë yll orientues (f. XV)”. Kjo vepër edhe sot e kësaj dite vlen si bazë për historinë e mbretërisë së Komnenëve të famshëm. Me historinë e Trapezundës u përcaktua edhe drejtimi themelor i përpjekjeve shkencore të Falmerajerit në vitet e mëvonshme. Që prej vitit 1826, profesori i historisë së përgjithshme në liceun e Landshutit vazhdoi të merrej me Bizantin dhe grekët. Këtu ai zhvilloi teorinë e vet për grekët, e cila u hodh poshtë nga shumë bashkëkohës të tij. Në parathënien e veprës “Historia e Perandorisë së Trapezundës” ai kishte shkruar se “kombi i famshëm i helenëve është zhdukur nga radhët e popujve dhe është zhytur në errësirën e një nate katërshekullore” (f. XV). Kjo tezë u zhvillua më tej në veprën tjetër të Falmerajerit “Historia e gadishullit të Moresë gjatë mesjetës” (Geschichte der Halbinsel Morea während des Mittelalters), vëllimi i parë i së cilës doli në Shtutgart më 1830. Sërish në parathënie gjejmë informacion për idetë e autorit. Ajo fillon me tezën provokuese: “Fisi i helenëve është asgjësuar në Europë. Bukuria e trupave, fluturimi diellor i shpirtit, harmonia dhe thjeshtësia e zakoneve, arti, pista e vrapit, qyteti, fshati, madhështia e kolonave dhe tempujt, madje edhe emri i tyre thuajse është zhdukur fare nga sipërfaqja e kontinentit grek” (f. III). Grekët e sotëm janë një popullsi e përzier sllavësh, “sepse në dejet e popullit të krishterë të Greqisë së sotme nuk rrjedh asnjë pikë e vetme gjaku të pastër helen”. Tani atje “jeton një fis i ri i vëllazëruar me fisin e madh të sllavëve”. Si element i dytë i popullsisë së atjeshme janë për t’u përmendur shqiptarët: “Dhe një revolucion i dytë, ndoshta jo më pak i rëndësishëm, i sendërtuar nëpërmjet dyndjes së shqiptarëve në Greqi e plotësoi skenën e asgjësimit. Sllavët skithikë, arnautët ilirë, fëmijët e vendeve veriore, të një gjaku me serbët e bullgarët, dalmatët e moskovitët (rusët) janë ata që ne sot i quajmë helenë” (f. IV). Kundër teorisë së Falmerajerit për grekët shpërthyen menjëherë protesta e kundërshtime. Por, prapëseprapë, ajo teori ua hoqi filohelenëve objektin e admirimit të tyre. Për njerëz si mbreti i Bajernit, Ludvig I, vetëkuptohej që grekët rebelë ishin pasardhësit e drejtpërdrejtë të helenëve antikë. Megjithatë, më 1830 Falmerajeri u pranua në Akademinë Mbretërore Bavareze të Shkencave si anëtar korrespondent. Gjatë viteve 1831-1834 Falmerajeri shoqëroi gjeneralin rus, kontin Aleksandër Ivanoviç Osterman – Tolstoj në një udhëtim të gjatë drejt Orientit: në Aleksandri, Kajro, Siri, Jeruzalem, Kostandinopojë, Peloponez e Atikë. Gjatë qëndrimit në Greqi ai ndeshi vërtetësinë e tezave të tij, sidomos të atyre për karakterin shqiptar të popullsisë së Atikës dhe të Beotisë. Në një letër të 11 shkurtit 1834, ai thotë se “e tërë Atika është e populluar nga njerëz shqipfolës dhe në kryeqytet gjejmë njerëz që e dinë greqishten vetëm se u nevojitet. Në Beoti, përjashtuar tre lokalitete, vihet re e njëjta gjendje”. Në gusht të vitit 1834, pas një mungese trevjeçare, Falmerajeri rikthehet në Bajern. Liceu i Landshutit ishte zhvendosur në Frajzing (Freising), pra ai s’kishte më ku të jepte mësim. Por, më 1835, ai u pranua në Akademinë e Shkencave si anëtar i rregullt, ku do të merrte një rrogë, e cila paguhej nga buxheti i liceut të Frajzingut. Kështu Falmerajeri u bë dijetar privat dhe, më 1835, botoi në Shtutgart një tjetër studim, me anë të të cilit synonte të përforconte teorinë e tij për grekët. Ai titullohej: “Ç’ndikim pati për fatin e qytetit të Athinës dhe të krahinës së Atikës pushtimi i Greqisë nga sllavët?”. Studiuesi konstaton se popullsia e famshme e athinasve të lashtë, ashtu si grekët klasikë të Peloponezit, është shkatërruar nga dyndjet e fiseve barbare. Në rastin e Athinës pasardhës të grekëve paskëshin qenë sidomos shqiptarët. Shqipja atje paska qenë gjuhë zotëruese.
Hakmarrja e Falmerajerit ndaj sulmeve të filohelenëve
Falmerajeri sjell informacion edhe për shqiptarizimin e Greqisë. Sipas tij, dy të tretat e Moresë kanë qenë të populluara nga shqiptarë; Atikën ai e quan “Shqipëria e Re”. Ky vend nuk ka asnjë lidhje të afërt me helenizmin… Shqiptarët i konsideron si “fragment të ilirëve” dhe për gjuhën e tyre thotë se ka ngjashmëri me atë të vllehëve. Në Greqi konceptet historike ende nuk ishin sistemuar. Ato, po të shqyrtoheshin me sy kritik, linin shumë për të dëshiruar. Vetë studiuesit më në zë të letërsisë historike e renditnin Skënderbeun në fisin e helenëve. Ardhja e Falmerajerit në Greqi shkaktoi një fushatë shtypi dhe sulme të pandërprera verbale kundër tij. U akuzua se nuk kuptonte greqisht dhe se paskësh shkruar një libër me “marrëzira gjermane”, ku popullsia e Greqisë së sotme paraqitej si një përzierje e kolonëve barbarë nga Sarmatia, Shqipëria dhe Rusia. Më 1836, në Shtutgart doli vëllimi i dytë i “Historisë së gadishullit të Moresë gjatë mesjetës” ku Falmerajeri sjell informacion edhe për shqiptarizimin e Greqisë. Sipas tij, dy të tretat e Moresë kanë qenë të populluara nga shqiptarë; Atikën ai e quan “Shqipëria e Re”. Ky vend nuk ka asnjë lidhje të afërt me helenizmin ashtu si nuk kishin as Skocia apo distriktet afgane Kandahar dhe Kabuli (f.XXVII). Në faqet 240-263 ai merret me historinë e shqiptarëve dhe dyndjen e tyre në Greqi. Shqiptarët i konsideron si “fragment të ilirëve” dhe për gjuhën e tyre thotë se ka ngjashmëri me atë të vllehëve (f. 245). Ajo që të bie në sy është se Falmerajeri në parathënien e vëllimit të dytë flet edhe për politikën e ditës. Ai mendon se kryengritja greke nuk kishte shpërthyer, për shkak të çrregullimeve të padurueshme, as nuk paska qenë kryekëput një vepër e popullit grek, por më tepër një lëvizje e nxitur nga jashtë. Pa ndërhyrjen e fuqive europiane ajo do të kishte dështuar (f.1). Opinioni publik, i ndikuar nga njerëzit e ditur në Europë, dëshironte t’i shihte helenët e lashtë në kryengritje dhe priste që populli i çliruar nga dhuna turke të fitonte sërish madhështinë e dikurshme. Ekzistenca e atyre që nuk ishin helenë në Greqi u konsiderua e pavërtetë. Kapitenët dhe marinarët shqiptarë të Hidrës, për shkak të shkathtësisë e trimërisë së tyre, duhej të ishin helenë, sepse ishte e pamundur që shqiptarët të kishin cilësi të tilla (f. VI-VIII). Por, në të vërtetë, nuk kishte ndodhur kështu. Revolucioni kishte qenë “një revolucion krejtësisht shqiptar e johelen, sepse të gjitha bëmat vërtet të shkëlqyeshme, të cilat bënë bujë edhe më pas, u kryen nga luftëtarët e popullit shqiptar” (f. XXX). Pastaj Europa gaboi për të dytën herë: “Heladha u përfytyrua si një vend europian tjetër me të njëjtat kërkesa e nevoja, me të njëjtat virtyte e vese” (f. XV). Por populli i Greqisë ende nuk ishte pjekur për pavarësinë, vazhdon studiuesi. Ky popull Europës nuk i “kërkonte para, por një mbret për të shuar inatet e brendshme dhe mosmarrëveshjet e papajtueshme. Dhe mbretin ata e duan krejtësisht vetëm, pa shoqërues. Ata donin vetëm që mbreti zakonet e tij, besimin e tij, simpatitë e tij politike e madje edhe petkun e tij t’i linte pas, në Europë. Pra, ata dëshironin një mbret të dalë prej tyre. Të acaruar prej shekujsh nga prania e të huajve në vendin e tyre, të keqtrajtuar e të plaçkitur, grekët donin të shijonin ndjenjën e ëmbël të një atdheu, që u përkiste krejtësish vetëm atyre (f. XXXVIII). Sidomos pasi u bë korrespondent i gazetës së rëndësishme “Algemajne Cajtung” (Allgemeine Zeitung), më 1839, Falmerajeri nuk u mor më me temat politike. Ai shkroi mbi 200 artikuj që merreshin kryesisht me Greqinë, Turqinë dhe Rusinë dhe e shoqëronin me komente zhvillimin e çështjes orientale. Më 1840 Falmerajeri u nis për të dytën herë drejt Lindjes. Nga Regensburgu zbriti poshtë Danubit, duke kaluar mbi Vjenë dhe Budapest, dhe nga derdhja e tij për në Trapezundë, ku mblodhi materialin plotësues për historinë e Trapezundës, që e publikoi në botimet e Akademisë Bavareze të Shkencave më 1843 e 1844 nën titullin “Fragmente origjinale, kronika, mbishkrime e materiale të tjera për historinë e mbretërisë së Trapezundës” (Originalfragmente, Chroniken, Inschriften und andere Materialien zur Geschichte des Kaiserthums Trapezunt). Në tetor 1840 ai shkoi në Kostandinopojë ku kaloi një vit të tërë, të cilin e shfrytëzoi për të përvetësuar më mirë turqishten dhe për shkruar reportazhe udhëtimesh për “Algemajne Cajtungun” e Augsburgut. Më vonë këto do të krijonin bazën për veprën e tij më të famshme “Fragmente nga Lindja” (Fragmente aus dem Orient). Pas qëndrimit në Athos, Maqedoni e Thesali, u nis për në Athinë, ku mësoi se tezat e tij për grekët i kishin rënë në vesh një publiku të gjerë. Ardhja e tij atje shkaktoi një fushatë shtypi dhe sulme të pandërprera verbale kundër tij. U akuzua se nuk kuptonte greqisht dhe se paskësh shkruar një libër me “marrëzira gjermane”, ku popullsia e Greqisë së sotme paraqitej si një përzierje e kolonëve barbarë nga Sarmatia, Shqipëria dhe Rusia. Më vonë, në “Fragmentet” e tij Falmerajeri hakmerret për fyerjet. Lexuesve ua paraqet athinasit si më poshtë: “E kush janë atikasit e sotëm? Banorët e sotëm të Atikës janë dyndur nga një fund province te tjetra dhe në rrënojat e lashtësisë janë vendosur shqiptarët e krishterë. Albano-shqiptarët, sipas tij, ishin një popullsi barbare që flitnin dy gjuhë, besimtarë të kishës anatolike, një popullsi që merrej me blegtori e bujqësi. Kafkën e kokës shqiptarët e kishin të trashë, trupin të fortë e të hollë. Ata i përkisnin një gjaku të pastër dhe të shëndetshëm, ishin punëtorë, zanatçinj, njerëz me gjykim të shëndoshë. Nuk kishin literaturë, as libra e as alfabet… Ishin njerëz që e quanin veten romak (römer) dhe të krishterë. Nuk kishin marrë pjesë në luftën për liri. Madje, me turqit kishin pasur marrëdhënie të pjesshme dhe luftëtarët trima të lirisë i kishin asgjësuar.” Në Greqi konceptet historike ende nuk ishin sistemuar. Ato, po të shqyrtoheshin me sy kritik, linin shumë për të dëshiruar. Vetë studiuesit më në zë të letërsisë historike e renditnin Skënderbeun në fisin e helenëve. Në verën e vitit 1842 Falmerajeri kthehet sërish në Mynih dhe fillon të merret me hartimin e “Fragmenteve nga Lindja”, që dolën në dy vëllime në Shtutgart, më 1845. Ato hodhën themelet e lavdisë së tij. Te “Fragmentet” ai bëri përshkrime udhëtimesh të përziera me vëzhgime historiko-politike, të cilat kishin si objekt fatin e Perandorisë Osmane. Për të zotërimi i Kostandinopojës kishte të njëjtin kuptim me sundimin e botës: “Atij që qeveris këtu me forcë, i bindet tërë bota”. Falmerayeri konstaton se Bizanti nuk kishte perënduar dhe se ideja shtetërore e tij nuk ishte shuar. Ajo vetëm u përvetësua gjerësisht nga turqit dhe “tërë hapësira e monarkisë osmane deri në këtë moment, që vetëm emrin e ka turk, ka mbetur bizantine”. Përgjithësisht në Europë besohej se roli i sulltanit kishte marrë fund dhe trashëgimia e botës bizantine kishte mbetur pa zot. Por nuk vazhdoi kështu, sepse ekzistonte forca e popullit turk. “Ashtu si te bizantët e krishterë edhe tek osmanët shtresa sunduese, dinastia qeverisëse u kalb.” Megjithatë, “vendet europiane nuk mund të hiqnin dorë nga pretendimet e tyre, sepse perandoria turke do të vazhdonte të zvarritej kështu pa shumë mundim edhe për shumë shekuj”. Në brendësinë e saj nuk shihej ndonjë rrugëdalje. Rajave të krishterë kudo u mungonte guximi; ata nuk ishin të zotët të merrnin armët dhe nuk ishin të një mendjeje. Pastaj Falmerajeri vazhdon me çështjen se kush mund t’ia zinte vendin Perandorisë Osmane, e cila kërcënohej nga rrënimi. Një restaurim i Bizantit ishte i pamundur. Për të mund të përfytyrohej vetëm një zgjidhje ruse e çështjes lindore: “restaurimi i Bizantit, kjo aksiomë, mund të ishte vetëm një restaurim “sllavogrek”, jobizantin. Së paku, mund të ishte një restaurim helen”. Forcë kryesore aktive e lëvizjes sllavo-bizantine ishte një ide religjoze, shpresa për “një perandor ortodoks nga Moska”. Ndërmjet rusëve dhe sllavëve të Ballkanit nuk kishte vetëm përbashkësi fetare, por edhe gjuhësore. Një pjesë e madhe e fshatarësisë maqedonase mund të merrej vesh me besimtarët moskovitë pa përkthyes. Një regjim i vendeve perëndimore në Kostandinopojë mund të rezistonte vetëm me dhunë, pra me të njëjtin mjet që kishin përdorur edhe turqit. “Përkundrejt kësaj një sundim i suksesshëm në këto vende, qetësia e brendshme dhe lulëzimi i kombit ishin të mundshme vetëm nëpërmjet rusëve, të cilët ngjanin me ta në mendësi dhe besim.” Në botimin origjinal të “Fragmenteve”, jo në atë që kam përdorur, gjendet edhe një paragraf (nr. XIV), i cili merret edhe një herë me elementin sllav në Greqi. Ky paragraf është me interes, sepse Falmerajeri vë disi në dyshim teorinë e tij për grekët: “Ndoshta do të kishte qenë diçka më e zgjuar nëse që në fillim e vërteta e pakëndshme të ishte thënë më me kujdes dhe ajo të përdorej vetëm pjesërisht dhe në një formë më të kursyer për opinionin publik dhe për interesat e së tashmes”. Pra, çështja greke ndahet në dy pjesë, në pjesën shqiptare dhe në atë sllave. Te pjesa e parë nuk ka asnjë problem, sepse çdonjëri bindet që kudo në Greqi ende flitet shqip. Ndërsa te pjesa sllave është disi më e vështirë, sepse vetëm në një zonë të vogël të Greqisë së Vjetër u flitka sllavishtja si gjuhë amtare. Pra, del se elementi sllav është asimiluar gjerësisht nga grekët bizantinë. Për të ngushëlluar përfaqësuesit e helenizimit të ri, Falmerajeri thotë se elementi i pashkolluar shqiptar u zhduk me përhapjen e avancuar të arsimimit dhe shkencës në mbretërinë greke, pra ashtu siç kishte ndodhur më parë me elementin sllav. Duke marrë parasysh një zgjidhje politike të çështjes greke, Falmerajeri propozon se besimi në mundësinë e një rimëkëmbjeje të Heladhës së lashtë u duhet lënë fëmijëve dhe pedagogëve dashamirë të vetëzhgënjyer dhe të hiqet dorë nga plani i rimëkëmbjes së Bizantit. Greqia duhej konsideruar si një arenë ku principi gjermanik dhe pansllavizmi duhej ta provonin reciprokisht forcën e tyre para syve të Europës. Çështja gjermanike mund të fitonte vetëm nëse do të arrinte të kufizonte ndikimin e kishës ortodokse dhe nëse do “t’ua shterrte lëngjet e trupit kombeve sllave. Por diplomacia perëndimore nuk do të jetë në gjendje ta bëjë këtë. Pra, nga “Fragmentet” duket qartë se Falmerajeri marrjen e pushtetit në Bosfor nga pala ruse e konsideron si diçka reale; njëkohësisht, ai lë të kuptohet se “mposhtjen e Perandorisë Bizantine nga sllavët rusë” nuk e konsideron si të nevojshme dhe dinjitoze për Gjermaninë. Këtu e kishin mbajtur shpresën rrethet politike të Rusisë kur ushtronin përfrikësim propagandistik. Megjithatë, më 1839, në artikullin e tij “Vështrim mbi vendet poshtë Danubit” (Blick auf die untern Donauländer), Falmerajeri, kishte shkruar: “Nëse jo të gjithë ndjekin gjurmët e kohës, atëherë një e ardhme tjetër në Europë dhe Azi u përket sllavëve”. Më shumë se 70 milionë të gjakut sllav jetonin në Rusi, Prusi, Saksoni, Austri dhe Turqi. Për shumë shekuj këta qenë gjymtyrë të shpërndara, të cilave tani iu zgjua ndërgjegjja për një jetë të përbashkët me ndihmën e shkëlqimit të sferës më fisnike dhe më të talentuar, ndërkohë që perëndimi po lodhej dukshëm. Si element të tretë të “procesit botëror të krishterë”, përkundrejt çështjes romane dhe gjermane, Falmerajeri vendosi çështjen sllave. “Ndëshkimin e mendjemadhësisë islame” ai e shihte si “detyrë kombëtare” të sllavëve. Ndërkohë që popujt e mbetur të krishterë bënin pakte me armiqtë e besimit, në skajin lindor të Europës ishte ngritur një kolos i njerëzve të entuziazmuar nga besimi dhe të udhëhequr në mënyrë të zgjuar”. Falmerajeri ishte njohur me literaturën ruse, kishte lexuar librin e baronit fon Haksthausen (von Haxthausen) mbi bashkësinë fshatare ruse (“mir”) dhe shkrimin e Aleksandër Hercenit (Alexander Herzen) “Nga bregu tjetër” (Vom anderen Ufen). Ai kishte besim në fuqinë e pashterrshme të popullit rus. “Pretendimet e Rusisë për të ardhmen janë shumë të mëdha dhe forca që ka, kuptohet nga frika e Europës prej saj”. Që nga viti 1842 Falmerajeri shkëmbente mendime me poetin rus Fjodor Ivanoviç Tjutçev, i cili që prej vitit 1822 ishte punësuar në legatën ruse të Mynihut. Tjutçev u përpoq ta bindte Falmerajerin që të përkrahte çështjen ruse. Më 12 mars 1843 ky mbante shënim në ditarin e tij: “…hëngra te Tjutçevi. Ishte i kënaqur et praedicabat, laudes nominis mei apud sarmatas: tek unë mund të mbështetesh. Në të vërtetë, qenka merita ime që është vënë në qarkullim ideja e një Europe të madhe lindore të pavarur, e kundërta e një perëndimores”. Më 11 tetor 1843 Tjutçevi i bëri Falmerajerit një ofertë të drejtpërdrejtë. Në ditarin e tij shtohet: “Mbrëmjeve pija çaj te Tjutçevi, ku bëheshin biseda të gjata e të fshehta dhe propozime zyrtare për të mbrojtur me penë çështjen perëndimore, d.m.th. për të nxjerrë në pah gjendjen e vërtetë të çështjes lindore përkundrejt Perëndimit, si ka ndodhur deri tani, por pa ushtruar trysni ndaj bindjes time, megjithëse Benkendorfi vitin që pasoi vazhdoi edhe më tepër”. Falmerajeri nuk e miratoi ofertën dhe që nga ai çast filloi ta vëzhgonte politikën ruse në mënyrë më kritike. Kjo gjë shprehet në artikujt për udhëtimin e tij të tretë në Lindje, që e ndërmori më 1847-1848. Ai shkoi në Kostandinopojë, Trapezundë dhe në Izmir (Smirna). Tani Falmerajeri e rishikoi pikëpamjen e vet që Turqia së shpejti do të shpërbëhej. Ai vuri re prirjet për reforma dhe lavdëroi burrat e përgjegjshëm të shtetit turk, sidomos sulltanin Abdyl Mexhid, që ishte njeri miqësor dhe i drejtë. Europa do të zhgënjehej “dhe, po t’i krahasoje, monarkia e vjetër e osmanllinjve do të dukej më e dobët përkundrejt shtetit të ri të krishterë të Heladhës”. Fuqitë perëndimore duhet të bashkëpunonin për forcimin e Turqisë, në mënyrë që t’i vinin pritë epërsisë ruse: “Përforcimi i rregullit të tanishëm të shtetit turk është çështje jete për Europën”. Në mars të vitit 1848 Falmerajerit i erdhi lajmi në Izmir se ai, si pasardhës i Jozef Gërresit (Joseph Goerres) që kishte vdekur, duhej të merrte përsipër katedrën e historisë në Universitetin e Mynihut. Më 15 prill ai shkoi sërish në Mynih. Nuk mundi ta ushtronte detyrën e tij të re, sepse më 28 prill u zgjodh nga rrethinat e Mynihut si përfaqësues i tyre në Mbledhjen Kombëtare të Frankfurtit. Kjo pjesë e veprimtarisë e tij, për të cilën ai ishte pak i përgatitur dhe më pak i përshtatshëm, këtu nuk paraqet interes për ne. Por ai ndjehej i detyruar ta çonte deri në fund detyrën e marrë përsipër. Pas shpërndarjes së Mbledhjes Kombëtare të Frankfurtit, ai mori pjesë në parlamentin e parë që u mblodh edhe një herë në Shtutgart, më 1849. Pasi veprimtaria e këtij institucioni përfundoi në mënyrë të dhunshme më 1 qershor 1849, Falmerajeri shkoi në mërgim në Zvicër. Në Mynih ai u detyrua të dilte në pension si profesor dhe madje u kërkua për tradhti të lartë nëpërmjet një shpalljeje, ku përshkruhej si kriminel. Pas një amnistie në prill të vitit 1850, ai u kthye sërish në kryeqytetin e Bajernit, ku jetoi si një dijetar privat, që mbahej me një pension të thjeshtë. Përveç kësaj, ai mundi t’i botonte materialet e tij në organet e Akademisë Bavareze të Shkencave dhe të shkruante artikuj në gazetat më të kërkuara.
Polemikat e Falmerajerit për origjinën e shqiptarëve
Shumë shpejt plasi lufta e Krimesë. Tani më shumë se asnjëherë Falmerajeri e paraqet Perandorinë Osmane si një shtet me vitalitet. Perëndimi do të pajtohet më shpejt dhe më sinqerisht me përpjekjet e Stambollit për arsimim, si dhe “me shthurjen e pandreqshme moskovite të të krishterëve të Bizantit”. “Turqit ende mund të ndihmohen, ndërsa grekët jo”. “Sundimi i Lindjes dhe njëkohësisht misioni i mbrojtjes nga rusët patjetër që i përkasin regjimit të padishahut, që po rinohet e qytetërohet dhe që është në raporte të mira me Europën”. Pas luftës së Krimesë, vepra e fundit shkencore e Falmerajerit është punimi që keni përpara i përkthyer në shqip për herë të parë “Elementi shqiptar në Greqi” (Das Albanesische Element in Griechenland), i cili u botua në vitet 1857, 1860 dhe 1861 nga Akademia e Shkencave e Bavarisë. Vetëm pak kohë para vdekjes ai mundi të lexonte korrekturat e pjesës së fundit. Vdiq në të gdhirë të 26 prillit 1861. Studimi i fundit i Falmerajerit ndahet në tri pjesë: I. – Mbi prejardhjen dhe lashtësinë e shqiptarëve (Trajtesat e Akademisë Mbretërore Bavareze të Shkencave. Kategoria 3, vëll. 8, rubrika 2, f. 419-487). II-III. – Çfarë mund të dihet me siguri për bëmat dhe fatin e popullit shqiptar që kur u shfaq për herë të parë në histori deri në rënien e tij nën zgjedhën e turqve mbas vdekjes së Skënderbeut (Po aty, rubrika 3, f. 659-739 dhe vëll. 9, rubrika 1, f. 3-110.)Titulli i shkrimit të zhgënjen pak. Këtu nuk bëhet fjalë për dyndjen në Greqi të shqiptarëve fati i të cilëve atje gjendet më shumë në librin e tij për Morenë. Falmerajeri merret më shumë me etnogjenezën e shqiptarëve dhe historinë e tyre deri në fillimin e periudhës nën sundimin turk. Njëkohësisht, shkrimi është edhe vazhdim i studimeve të tij për çështjen greke, gjatë shqyrtimit të së cilës dolën dy kampe, ai i “idealistëve”, që marrin shkas nga Heladha antike dhe sipas të cilëve grekët, falë “superioritetit të lindur”, së shpejti do të rivendosen në krye të popujve, dhe kampi i “realistëve” (ku ai pa dyshim bënte pjesë), sipas të cilëve duhej të asyetoje në mënyrë sa më të thjeshtë dhe të mos bashkoheshe me Heladhën, por me Bizantin. Këtu nuk mjaftonte të pranoje vetëm ekzistencën e një periudhe të sllavëve bizantinë; e nevojshme qenkej edhe një sakrificë e dytë: Duhej pranuar edhe se thuajse gjysma e perandorisë së re greke do të popullohej nga pasardhësit e shqiptarëve të ardhur nga Epiri dhe Iliria. Falmerajeri i njeh të tëra burimet e disponueshme të kohës së tij dhe studimet për shqiptarët. Ai kishte lexuar shkrimet e Lajbnicit (Leibnitz), Tunmanit (Thunmann), Likut (Leake), Pukëvilit (Pouqueville), Ksilanderit (Xylander) dhe natyrisht tërë veprat e reja të Hanit (Hahn) dhe Bopit (Bopp). Falmerajeri vlerësonte veçanërisht shumë Hanin (Johann Georg von Hahn): Ai ishte i vetmi europian i kulturuar që kishte shkelur tërë Shqipërinë, kishte hulumtuar cepat më të fshehtë të saj dhe kishte përvetësuar gjuhën e këtij vendi. ”Studimet shqiptare” (Albanesischen Studie) të tij i radhiste në veprat që bëjnë epokë. Ashtu si Tunmani dhe Hani, edhe Falmerajeri e mbrojti autoktoninë e shqiptarëve dhe, me një vrull që do ta kishte merituar një objekt edhe më dinjitoz, iu kundërvu tezave të grekut Nikolaos Georgios Nikokles, i cili në disertacionin e tij “De Albanensium sive Schkipitar Origine et Prosapia” (Mbi autoktoninë e albanëve, d.m.th. shqiptarëve. Prejardhja dhe fisi) (Goettingen 1855) kishte pretenduar se shqiptarët qenkëshin dyndur nga Transkaukazi në Europë vetëm pas shek. VII, pak para magjarëve. Kjo çështje nuk ishte krejt e re, sepse prej kohësh dihej që në lashtësi dhe mesjetën e hershme në Kaukazin Lindor ekzistonte një vend, i cili nga grekët dhe romakët quhej Albania. Banorët e tij, albanoi përfaqësonin një konglomerat fisesh të ndryshme, pak a shumë të afërm midis tyre, prej të cilëve çdonjëri fliste një dialekt të veçantë. Mbetjet e këtyre dialekteve duhet të jenë ruajtur në gjuhën e udëve. Duke u nisur nga ky fakt, më 1703 Vinçens Zmajeviç (Vinzenz Zmajević), kryepeshkopi i Tivarit, pranoi një dyndje të shqiptarëve nga Kaukazi. Teza e prejardhjes kaukaziane të shqiptarëve në Ballkan sipas Nikoklesit ruhet ende. I fundmi mund ta ketë përqafuar këtë tezë Francesco Tajani. Falmerajeri e qorton zellin e njëanshëm të Nikoklesit dhe “ndjenjën kombëtare të kuptuar gabim”. Ai e quante fatkeqësi kombëtare nëse në Europë përhapej mendimi se shqiptarët qenkan pasardhës të ilirëve dhe, më e keqja, se ata qenkan të afërm në gjak dhe gjuhë me maqedonasit. Përpjekjen e Nikoklesit për të vënë në dyshim autoktoninë e shqiptarëve ilirë Falmerajeri e quan si “të paargumentuar historikisht, pa baza shkencore dhe jashtë çdo kritike”. Në pjesët II e III Falmerajeri sjell një vështrim të përgjithshëm të historisë shqiptare që kur populli shqiptar përmendet për herë të parë në burimet historike deri në vdekjen e Skënderbeut. Ai u mbështet kryesisht në kronikat bizantine, në analet e Raguzës dhe në literaturën e pakët të dorës së dytë të botuar deri atëherë. Biografisë së Skënderbeut të Marin Barlecit, të cilën e quan një “libër heronjsh”, ai ia mohon vlerën më të madhe të burimeve dhe në këtë drejtim nuk mbetet krejt vetëm, sepse edhe historianë të tjerë e kanë kritikuar Barlecin. Veprat e Falmerajerit dhe veçanërisht “Fragmentet”, edhe sot kanë vlerë historiko-shkencore. Por, për teorinë e tij mbi grekët janë shprehur edhe vetë dy nga biografët dashamirë të Falmerajerit. Historiani Ernst Molden shkruan: “Më në fund, si rezultat i të gjitha hulumtimeve më të reja për tërë kompleksitetin e kësaj çështjeje deri në një shkallë të lartë sigurie mund të shprehet ideja se teoria e Falmerajerit mund të pretendojë për saktësi vetëm në një masë shumë të kufizuar”. Atij nuk mund t’i mohohet merita që ka ndikuar pikërisht në lindjen e bitinistikës dhe në shkrimin e historisë në Greqi. Në këtë të fundit ka kontribuar edhe pala greke. Tronditja që u shkaktoi teoria e tij greke dhe sllave dijetarëve grekë, bëri të shkruheshin si përgjigje një sërë shkrimesh, të cilat nga mbrojtja fejtonistike dhe pamfletistike duhej të hapnin rrugën drejt shkrimit të vërtetë të historisë. Shqiptarëve u takon të këmbëngulin se Falmerajeri ka qenë autori i dytë gjerman, që u përpoq të bënte një përmbledhje të historisë shqiptare nga fillimi i saj deri te vdekja e Skënderbeut. Ai nuk e ka shkelur vetë kurrë vendbanimin e shqiptarëve, megjithatë çështjen shqiptare e ka konceptuar si një pjesë të asaj greke. Për fat të keq, ai ka të drejtë kur parashikon se elementi shqiptar në Greqi me kalimin e kohës do të asimilohej nga elementi grek. Lidhur me këtë para pak kohësh një gjuhëtar gjerman shkruante: “Dialektet shqiptare gjenden në fazën e fundit të ekzistencës së tyre”.
Përktheu nga origjinali: Nestor Nepravishta
*Prof.Dr.phil. Peter BARTL është albanolog gjerman me një veprimtari të gjerë shkencore, e cila përfshin një sërë fushash mbi historinë e shqiptarëve gjatë Perandorisë Osmane, marrëdhëniet shqiptaro-venedikase, ngulimet arbëreshe në Itali etj. Ai e zhvillon veprimtarinë e tij pranë Universitetit Ludwig-Maximilians në Mynih të Gjermanisë.
17 dhjetor 2003