Astrit Lulushi: Gjak i humbur

Foto: Ishulli i Andros/

*Kjo mëri e trashëguar po sjell dëme të mëdha. Gjuhëtarë dhe etnologë kanë sugjeruar se kjo prirje po shpie në humbje progresive të dialektit arvanitas dhe zhvendosje të brezit të ri arvanitas drejt greqishtes si gjuhë të tyre të vetme. /Konstantin Louloudis, lindur më 1991, është garues britanik; dy herë fitues i medaljes olimpike dhe dy herë kampion i botës në garat me jaht. I ati i tij është grek, i ardhur nga ishulli i Andros. E ëma e tij, britanike, është pjesëtare e oborrit të mbretëreshës Elizabeth II.  

Andros është ishulli më verior i arkipelagut grek Cyclades, rreth 10 km në juglindje të Euboea dhe rreth 3 km në veri të Tinos. Ishulli është kryesisht shkëmbor. Komuna, e cila përfshin Andros dhe disa ishuj të vegjël aty pranë, të pabanuar, ka një sipërfaqe prej 380 km2. Qytetet më të mëdhenj janë Andros, Gavrio, Batsi dhe Ormos Korthiou.

Në vitin 1416, ishulli u pushtua nga osmanët dhe pothuajse e gjithë popullsia  vendase u shperngul. Në të njëjtën kohë, arvanitët, të ikur nga zonat jugore të Shqipërisë së sotme, kaluan nga Eubeja në ishull, duke u vendosur në pjesën veriore të tij. Emri i ishullit në gjuhen arvanite është Ëndërr. 

Në fillim të viteve 1770, gjatë Luftës Ruso-Turke të vitit 1768-74, ishulli u pushtua nga rusët dhe u përdor si bazë për operacionet në Egje. 

Më 10 maj 1821, Theophilos Kairis, një nga intelektualët kryesorë grekë, deklaroi pjesëmarrjen e Andros në Luftën e Pavarësisë duke ngritur flamurin grek në ishull. Me anë të një fjalimi, Kairis frymëzoi pronarët e anijeve dhe tregtarët për të kontribuar me fonde për të ndërtuar një marinë greke për të luftuar osmanët. Arvanitët përbënin në atë kohë shtresën më e pasur të rajonit. 

Pas fitores së pavarësisë, ishulli Andros u bë qendër e madhe e anijeve greke. Në këtë u ndihmua nga ardhja e refugjatëve nga Psara dhe rënia e qendrave të tjera tradicionale të transportit detar sic ishte ishulli Hidra, vendbanim tjetër arvanitas në Greqi. Tregtarët e Andros ishin veçanërisht aktivë në tregtinë e drithërave nga Evropa Qendrore dhe Lindore. Ndërtuar fillimisht në nivel lokal, anijet Andrian u ndërtuan më vonë në Syros, sidomos kur filloi tranziti me anije me avull. Deri në vitin 1914, anijet e regjistruar në Andros ishin të dytat në Greqi përsa i përket kapacitetit. Pas Luftës së Parë Botërore, numri i anijeve të regjistruara  në Andros u rrit nga 25 më 1921 deri në 80 përpara Luftës së Dytë Botërore. Humbjet e pësuara gjatë kësaj lufte, si dhe ndërkombëtarizimi i anijeve dhe transferimi i qendrave tregtare detare  në Pire dhe Londër, sinjalizuan fundin e anijeve andriane.

Sipas regjistrimit të fundit grek të vitit 2011, qyteti i Andros kishte 1,665 banorë dhe i gjithë ishulli 9,221 banorë. Disa nga komunitetet në Andros janë Arnas, Batsi, Kipri, Kochylos, Lamira, Livadia, Mermingetë, Mesaria, Sineti, Zaganiaris etj.

Por dialekti arvanitas është në krye të gjuhëve që po zhduken, shkruan profesor Lukas Tsitsipis në “Arvanitica and Greek in Contact”. Arvanishtja sot është e rrezikuar, pasi folësit e saj përdorin gjuhën greke dhe pjesëtarët më të rinj të komunitetit nuk e flasin më, thotë prof. Georgios Babiniotis në “Lexicon of the Greek Language”. 

Por pse nuk e flasin?

Më 1899, përfaqësuesit kryesorë të arvanitëve, mes tyre pasardhës të heronjve të pavarësisë së Greqisë, botuan një manifest ku u bëhej thirrje shqiptarëve jashtë Greqisë për t’u bashkuar për krijimin e një shteti shqiptaro-grek. Pasi Shqipëria  shpalli pavarësinë, arvanitët në Greqi erdhën duke u ndarë gjithnjë e më shumë nga shqiptarët dhe vendi ëmë, duke u vetë-identifikuar si grekë. Kjo mëri e trashëguar po sjell dëme të mëdha. Gjuhëtarë dhe etnologë kanë sugjeruar se kjo prirje po shpie në humbje progresive të dialektit arvanitas dhe zhvendosje të brezit të ri arvanitas drejt greqishtes si gjuhë të tyre të vetme.