RESHAT KRIPA: PËRJETËSISHT (5)

Në gjurmët e një romani të pabotuar (5)

 

 

 

 

Një vend të veçantë në jetën e Arbërit të atyre viteve burgu zuri figura e Xhavitit, mitralierit trim të forcave nacionaliste në krahinën e tij. Ai u bë si një vëlla i dytë për të. E donte aq shumë sa ishte i gatshëm të sakrifikonte çdo gjë për ta ndihmuar. Hanin bukë bashkë dhe kishin shtretërit ngjitur. Kishte shpirt dhe zemër të madhe. Tregonin se në betejën që zhvillonte çeta nacionaliste me fashistët, ai qëllonte flamurin italian që valvitej përballë tij. Kur shokët e pyesnin përse nuk qëllonte mbi ushtarët, por mbi flamurin, ai përgjigjej

-Dua të thyej krenarinë e tyre.

Vazhdonte të qëllonte deri sa flamuri u rrëzua dhe bashkë me të u thyen edhe italianët.

Pas lufte nuk u dorëzua, por qëndroi për më shumë se një vit në male duke luftuar për lirinë e dhunuar. E tradhtoi një njeri i fisit të tij ku kishte shkuar për një kafshatë bukë. Në kohën që po lante kokën dhe e kishte atë të mbuluar nga shkuma ia behën forcat e mbrojtjes që e arrestuan. Një vit qëndroi në qelitë e sigurimit. Por kokën nuk e uli.

–  Mbani kokat lart! – u thërriste shokëve nga qelia.

Gjykata e dënoi me vdekje që më vonë iu kthye në burgim të përjetshëm.

Fundi i dhjetorit. Ishte cingërimë, binte një borë e ftohtë dhe e shkrirë. Po ktheheshin të rraskapitur nga puna e lodhshme. Ishin lagur deri në palcë. Arbërin e kishin filluar disa të dridhura. Sa hyri në kamp u shtri në shtrat.

-Çohu të shkojmë te doktori. – i tha Xhaviti.

I mbajtur në supet e Xhavitit mbërritën në infermieri. Sa e pa doktor Istrefi e shtroi. I vendosi termometrin. Tregonte 40 gradë celsius. Arbërit nuk do t’i hiqej kurrë nga mendja ajo natë kur jeta e tij luftonte dhëmbë për dhëmbë me vdekjen. Në atë luftë protagonisti kryesor ishte doktori. Gjithë natën i qëndroi mbi kokë duke i ndërruar pecet me ujë të ftohtë që ia vendoste mbi ballë, të vetmet mjete që kishte në dispozicion, përveç ndonjë aspirine apo bari tjetër të këtij lloji. Në kllapin e tij ai dëgjonte fjalët e doktorit që i pëshpëriste. I fliste për familjen dhe shokët e tij dhe Arbërit i dukej sikur ata i kishte pranë. Më në fund këmbëngulja e mjekut triumfoi mbi vdekjen. Afër mëngjesit temperatura filloi të zbresë.

Nuk ishte përmirësuar ende, kur e njoftuan se do të transferohej në një kamp tjeter. Doktori kërkoi me forcë ta mbante, por daullja binte në vesh të shurdhër. Ndarja me doktorin e bënte Arbërin ta ndjente veten të braktisur në mëshirë të fatit. I dukej sikur kishte humbur mbështetjen. Ia shprehu këtë ndjenjë. Ai filloi t’i fliste se edhe në kampin tjetër do të gjente plot burra të tjerë ku mund të mbështetej.

-Jam i ri – i tha doktorit

Nuk e la të vazhdonte. U ngrit në këmbë dhe me një frëngjishte të pastër i deklamoi vargjet e Sidit nga tragjedia e Kornejit:

 

Je suis jeune, il est vraie,

Mais aux åmes bien nais,

La valeur n’attend point,

Le nombres des annèes”.

 

(Unë jam i ri, por në shpirtrat e mëdhenj, vlefta nuk pret vitet).

 

Vargjet vepruan si magji në zemrën e tij. Një ndjenjë besimi në vetvete ia mbushi zemrën. Ndjenja e mëparshme e thyerjes shpirtërore ishte zhdukur.

Të nesërmen u bë nisja për në një kamp në jug të Shqipërisë. Atë ditë moti bëri shumë i keq. Që me mëngjes filloi një shi i rrëmbyer. Gjëmonte dhe vetëtinte sikur do të përmbysej gjithçka. Si u qetësua pak, i hipën nëpër makina dhe u nisën. Dengjet i ngarkuan në një makinë tjetër. Kaluan qytete dhe ura. Së fundi u ndalën. I zbritën dhe i urdhëruan që sejcili të merrte dengun e tij në krah. Më tutje nuk kishte rrugë për makinat, kështu që duhej ta bënin në këmbë. .

Kampi, drejt të cilit po shkonin, ndodhej në majë të një kodre të lartë. Shiu vazhdonte të binte, ndonëse jo me intesitetin e mëparshëm. Policët që i shoqëronin kishin veshur pelerina të mëdha dhe çizme, kështu që nuk lageshin. Të burgosurit ishin bërë ujë. Megjithatë, ishin të detyruar të ecnin nëpër një rrugë gjithë baltë me dengun në krah, ku shpesh herë rrëshkisnin dhe duhej të ngriheshin menjëherë, sepse përndryshe të vinte roja me një kamzhik në dorë dhe të qëllonte ku të mundte duke thënë::

– Çohu se pengove shokët!

Autokollona e skllevërve vazhdonte rrugën. Pas gati dy orësh, mbërritën në kamp. U futën si mundën nëpër kapanone. Arbëri hapi dengun e plaçkave. Kishin shpëtuar pa u lagur një palë ndërresa që ishin në mes të tij si dhe një batanie. U gëzua pa masë. U ndërrua shpejt e shpejt dhe u mbështoll me batanien. Atë natë e kaluan ashtu të mbështjellë mbi dërrasat e shtretërve të kapanonit duke u dridhur nga të ftohtit.

Në kamp kryheshin punime për tharjen e një kënete. Për këtë duhej hapur një kanal i gjatë rreth gjashtë kilometra. Kilometri i parë i tij, për shkak të relievit malor, duhej të gërmohej deri në tridhjetë metra thellësi, ku vendoseshin tuba të mëdhenj betoni për të kaluar uji. Deri në dhjetë metrat e para të thellësisë gërmimi bëhej me krah dhe trasportohej dheu me karro dore nëpër një rrugë në formë zigzake. Pastaj nxjerrja e tij bëhej me vinxha dhe trasportohej me karro dore.

Puna ishte e vështirë dhe me pasoja të rënda. Aksidentet ishin të shumta. Porsa kishte mbaruar platforma e vinxhit prej traresh dhe dërrasash. Vinçier ishte një djalë i ri. E quanin Qemal. Arbëri rrinte shpesh me të dhe bisedonin. Ishte një djalë i qeshur dhe me humor. Pas katër muajsh do të lirohej. Montoi vinçin, i vuri kondrapeshat dhe filloi ta rrotullojë për ta provuar. Kur ato arritën nga ana e jashtme e platformës, dy dërrasa, që ishin harruar pa mbërthyer u ngritën nga pesha e vinxhit. Qemali fluturoi dhe ra në kanal nga një lartësi më shumë se dhjetë metra. Menjëherë pas tij ra edhe vinxhi, i cili e fundosi rreth një metër në tokë. Vdekja ishte e llahtarshme. Ajo kishte ngrirë buzëqeshjen e tij. Shokët, midis tyre edhe Arbëri, zbritën poshtë, çmontuan vinxhin dhe nxorrën trupin e sakatosur. Në pasdite e varrosën në vëndin e caktuar për të vdekurit, disa hapa jashtë rrethimit, në anën e sipërme të kampit. Askush nuk dha llogari për këtë aksident.

Punonin në gërmim në fund të kanalit. Thellësia kishte arritur mbi njëzet metra.

Zakonisht në mes të tij linin një bllok dheu me dimensione 80 X 40 pa gërmuar për të llogaritur volumin e dheut. Llogaritjet bëheshin çdo mbrëmje. Ishe i detyruar të realizoje normën, përndryshe mbeteshe pa racionin e bukës dhe çajit të darkës. Këto blloqe dheu të burgosurit i quanin piramida. Lartësia e saj kishte arritur gati dy metra.

Skënderi, biri i një personaliteti të njohur në Shqipërinë e veriut, punonte në fund të kanalit. U ul pranë një piramide të tillë dhe ndezi një cigare. Por lodhja dhe dobësia, bënë që t’i shpëtonte cigarja nga duart dhe ta zinte gjumi. U mbështet pas piramidës. Roja që kontrollonte të burgosurit po afrohej. Arbëri, që punonte me të, e pa dhe thirri:

– Skënder, çohu se po vjen roja.

Në tentativë për t’u ngritur, i përgjumshëm siç ishte, nga nxitimi u mbështet më me forcë. Piramida u rrëzua. Një klithmë e tmerrshme u dëgjua. Dheu kishte rënë mbi të. Arbëri me shokët e tjerë u munduan ta ngrinin, por ai nuk lëvizte dot. Kishte dhimbje të mëdha në shpinë Kishte mbetur i krrusur. Shokët e morën me vështirësi dhe e vendosën në një tezgë qësajuan aty për aty. E transportuan në infermierinë e kampit.

Doktor Istrefi, që kishte vetëm disa ditë që kishte ardhur edhe ai në kamp, e vizitoi dhe konstatoi se mund të kishte thyer shtyllën kurrizore. I gjori Skënder nga mesi e poshtë ishte i paralizuar. Në mes të dhimbjeve pyeste doktorin:

– Doktor, a do të mund të shpëtoj për me pa edhe nji herë nanën?

Të ëmën bashkë me pjesëtarët e tjerë të familjes i kishte të internuar në një fshat të Shqipërisë së jugut . Doktori e dinte se për të nuk kishte më shpresë. Megjithatë i jepte vazhdimisht kurajo:

– Sa të kalojnë disa ditë dhe do të bëhesh më mirë. Do të shkosh në spital dhe do të shërohesh.

Por komanda e kampit as që kishte menduar ta çonte në spital. Rrojti edhe disa ditë dhe mbylli sytë. Edhe ai u varros në vendin e caktuar.

Ndërkohë vitet kalonin. Kishte më shumë se dymbëdhjetë vjet që Arbëri kalonte sa në njerin kamp në tjetrin. Kudo e njejta gjendje. Kudo i njejti trajtim ndaj të burgosurve. Por edhe jashtë gjendja nuk ishte më e mirë. Një krizë e thellë ekonomike kishte pushtuar vendin. Ishte rikthyer sistemi i triskëtimit që tani quhesh sistemi i tollonave. Megjithatë propaganda shtetërore mundohej të mbante gjallë entusiazmin e popullit. Gazetat dhe televizioni për çdo ditë flisnin për sukseset e pakrahasueshme që kishte arritur vendi. Një indokriminim i paparë sundonte pothuajse në pjesën më të madhe të popullsisë. Trumbetohej me të madhe “Njeriu i ri socialist” që kishte ndërtuar sistemi. Si rrjedhojë kjo kishte sjellë që një pjesë e tyre të kthehej në manekinë që vepronin vetëm sipas shkopit të dirigjentit që ndodhej në krye të vendit.

 

*  *  *

 

Zakonisht njeriut, sidomos kur është në kondita të vështira, i shfaqen parandjenja të cilat mbajnë gjallë shpresën për ditë më të mira. Një gjë e tillë i ngjau edhe Xhavitit, shokut të Arbërit. Po afronte mesi i prillit. Atë ditë ai u afrohet shokëve dhe u thotë:

– Dëgjoni, këto ditë do të ndodhë një ngjarje e madhe. Kam një parandjenjë për këtë.

– Goja të buroftë mjaltë! – i tha Arbëri.

– Një i madh do të thyejë qafën.

U ishte bërë zakon që çdo ditë të prisnim ngjarje të tilla. Mirë thonë se shpresa vdes e fundit. Ajo i mbante gjallë.

Pikërisht në ato ditë, në orën 20.00, u përhapën tingujt e siglës së emisionit qëndror të lajmeve. Pas saj në ekran u shfaq fytyra e spikeres që me një ton serioz njoftoi:

-Komiteti Qëndror i Partisë së Punës së Shqipërisë njofton se sot, në orën –

tha orën, – pas një sëmundjeje të pashërueshme, ndërroi jetë udhëheqësi ynë i madh, themeluesi i Partisë Komuniste të Shqipërisë, strategu i reformave të mëdha që e çuan vendin tonë në majat më të larta, shoku. – tha edhe emrin e tij

Një portret u shfaq në ekranin e televizorit.. Spikerja vazhdonte të fliste dhe të fliste për figurën e tij të pa arritshme.

Në ditët në vazhdim turma njerëzish drejtoheshin në selinë e Komitetit Qëndror duke i rënë kokës me grushte. Shumë njerëzve u binte të fikët. Një gjë e tillë nuk kishte ndodhur për asnjë rast tjetër, madje edhe kur prindërve u kishin vdekur fëmijët.

Dita e varrimit. Kortezhi nga godina e Komitetit Qëndror drejtohet për në sheshin e kryeqytetit. Në të dy anët e rrugës turma të mëdha, me lotë ndër sy dhe duke nderuar me grusht, përcillnin prijësin e madh që nuk e kishte parë kurrë vendi. Në krye të kortezhit, pretendenti i fronit i shoqëruar nga shokët e tij. Natyrisht fjalën e rastit e mbajti ai. Foli për humbjen e madhe që kishte pësuar vendi. Foli për kontributin e këtij njeriu të pa zëvendësueshëm. E për çfarë nuk foli. Së fundi u gjunjëzua para arkivolit dhe duke nderuar me grusht thirri:

-Betohemi!

Turma e tërë, e gjunjëzuar edhe ajo, iu përgjigj:

-Betohemi

Kortezhi mori rrugën e Varrezave të Dëshmorëve të Kombit. E njejta pamje. Fjalime të tjera edhe atje. Arkivoli me trupin u vendos në varrin e përgatitur. Në pllakën përkujtimore të varrit u shënua vetëm një datë, ajo e lindjes. Ai nuk kishte vdekur!

Për disa muaj në vend nuk kishte më këngë e valle, nuk kishte më fejesa dhe martesa. Një parullë e re filloi të shfaqet : “Ta kthejmë dhimbjen në forcë!”

Lajmin e vdekjes së “Prijësit të Madh” e morën vesh edhe të burgosurit e kampit të Arbërit. Gëzimi në rradhët e tyre ishte i jashtëzakonshëm.

– A nuk ju thashë unë që e parandjeva? – tha Xhaviti gjithë gëzim.

Mersini, një nga ata që të burgosurit i quanin ‘minjtë e birucave”, pasi tërë periudhën e burgut e kaluan nga biruca në birucë për të nxjerrë ndonjë fjalë nga të burgosurit dhe për t’ia shpënë eprorëve të tyre dhe që u ndodh rastësisht aty pranë, e dëgjoi dhe ia raportoi toger Abazit. Togeri i tha Xhavitit:

– Mos u gëzoni, edhe në rast se imperialistët amerikanë do të guxojnë të shkelin në tokën tonë, juve do jeni të parët që do të zhdukeni.

– Të gjithëve nuk na zhdukni dot, – u dëgjua zëri i Xhavitit.

–  Ashtu? – pyeti togeri i tërbuar.

E mori dhe, pasi e lidhi, e dënoi një javë në birucë. Ai muaj ishte një skenë terrori për kampin. Megjithatë shumë shpresonin se pasardhësi do të ndryshonte diçka.. Por kjo nuk ndodhi.

Atë mëngjes Arbëri u gdhi përsëri me temperaturë. U vizitua te doktor Istrefi. Temperaturën e kishte tridhjetetetë gradë Celsius. Doktori vendosi ta shtronte në infermieri. Aty pranë ndodhej toger Abazi. Kur mori vesh përse bëhej fjalë, tha:

-Tashti nuk mund ta shtroni. Eshtë në forcën e atyre që duhet të shkojnë në punë.

Doktori këmbënguli, por ai nuk pranoi. Arbëri u detyrua të nisej në punë. Ecte duke iu marrë këmbët. Kur mbërritën te kanali, nuk kishte më fuqi. Si duket temperatura duhej t’i ishte ngritur më tepër. Xhaviti propozoi që ta linim të pushonte buzë kanalit deri në mbrëmje. Biseduan edhe me rojen që i shoqëronte. Do të punonin shokët që të realizonin normën e tij. Ai pranoi.

Afroi dreka. Ishte verë. Dielli të digjte. Mbërriti toger Abazi. Pa që Arbëri po rrinte shtrirë dhe urdhëroi që të ngrihej. Ai u ngrit, mori karron e dorës dhe e shtyu me mundim. Kur mbërriti te vëndi ku shkarkoheshin, fuqitë iu prenë dhe ra në pirgun me dhe. Karrot e tjera që vinin nga prapa, ndaluan.

-Çfarë prisni, shkarkojini! – urdhëroi togeri

Asnjë nuk lëvizi. Xhaviti doli para dhe tha:

-Ai është vëllai ynë. Ne nuk mbulojmë vëllanë tonë.

Togeri u xhindos. Dha urdhër të lidhin Xhavitin. Pastaj u foli të tjerëve:

-Vazhdoni!

Asnjë nuk lëvizi. Si e pa që çdo urdhër ishte i kotë, iu drejtua Mersinit dhe një grupi servilësh që ishin midis të burgosurve..

-Mbulojeni me dhe! – u dha urdhër.

Ata filluan të hidhnin karrot e dheut mbi trupin e drobitur të Arbërit. Dëgjoheshin rënkimet e tij të mbytura. Kjo punë vazhdoi deri në mbrëmje. Zbuluar i mbeti vetëm koka. Kur përfundoi puna, shokët e nxorrën trupin e tij nga dheu dhe e çuan në krah. Ishte mrekullia e doktor Istrefit dhe fati i tij, që e solli përsëri në jetë. Doktori, i revoltuar, i tha togerit:

-As nazistat nuk kanë bërë vepra të tilla.

Togeri desh ta ndëshkonte, por e shpëtoi ndërhyrja e komandantit të kampi, ndërsa Xhaviti u gdhi disa netë në qeli, i lidhur me hekura në duar. Kur doli nga qelia, i kushtoi një poezi mikut të tij. Poezia kaloi dorë më dorë në pjesën më të madhe të kampit. Poezia ra edhe në dorë të Mersinit. Ai i tha toger Abazit, i cili priste rastin për ta ndëshkuar Xhavitin.

-Paske shkruar poezi zotrote, – i tha – Qenke dhe poet pale! Ta tregoj unë tani poezinë.

Urdhëroi që ta lidhnin në një shtyllë elektriku që ndodhej në mes të kampit. Kështu e la për tri ditë pa bukë dhe pa ujë. Xhaviti i ngratë po shkrihej dalëngadalë. Arbëri dhe shokët e tij e shikonin, por nuk kishin asnjë mundësi ta ndihmonin. Xhaviti rënkonte e rënkonte me një zë të mekur. Dikur ato pushuan. Kishte fluturuar në botën e përjetshme. Nga sytë e Arbërit filluan të rrjedhin lotë të nxehtë.

-Pështyjeni! – thërriste togeri

Askush nuk lëvizi. Madje as Mersini dhe disa të tjerë si ai nuk guxuan. E lanë gjithë ditën në atë vend që ta shikonin të gjithë

-Kështu do ta pësojë kushdo që do të shkelë rregulloren e kampit, – thirri togeri.

Një hije e zezë mbuloi të gjithë kampin. Më i prekuri ishte Arbëri. Kishte  humbur një mik të shtrenjtë. Kishte humbur një njeri.

 

*  *  *

 

Më në fund mbërriti edhe dita e lirimit nga burgu. I kishte plotësuar të gjitha vitet e dënimit. Ishte 10 shtatori i vitit 1990. Natën e fundit u mblodhën shokët tek shtrati i tij. Toger Abazi ishte transferuar në një tjetër kamp. Kërkuan leje nga roja e brendshme që të këndonin në atë mbrëmje. Ai i lejoi. Shokët këndonin të shoqëruar nga një kitarë që e kishte një i burgosur. Pas mbarimit të çdo kënge, ngrihej një mirësi. Zakoni e donte që mirësitë të ngriheshin me raki, por atje ajo mungonte. Atë e zëvendësonin cigaret. Për çdo mirësie i hidhej një, dy apo tre cigare kitaristit.

Nuk mungonte as kënga labe. I pari ia mori një kënge të vjetër patriotike, që dikur e këndonin nacionalistët në kohën e uftës, Hysniu, një djalë nga fshatrat e krahinës së Arbërit që ishte dënuar për krijimin e një organizate që shpërndante trakte në qytet.:

 

Hapni dritë o male, mos rrini në re

Ti Baba Tomori, lësho një rrufe.

Mblidhuni vëllezër, ejani me ne,

Ti Baba Tomori, lësho një rrufe.

Le të nxjerrim armët që kemi në dhe,

Ti Baba Tomori, lësho një rrufe!

 

Kur ishte i ri ëndërronte të bëhej poet, shkrimtar apo aktor teatri. Por në vend të shkollës së lartë ndoqi atë të burgut, një shkollë ferri të vërtetë që të mbyste me rrathët e saj. Ishte i rrethuar nga një uri e përjetëshme, nga një vdekje që të rrinte e gatshme në çdo çast për ta rrëmbyer. Shtojini këtyre edhe torturat, për të cilat mund të flasin vetëm ata që i kanë provuar dhe do të keni tabllon e plotë të këtij teatri tragjik. Por burgu pati edhe meritat e tij. Ai ishte një shkollë e vërtetë, një shkollë e një lloji të veçantë. Ai i mësoi disa të vërteta, të cilat do të kishin mbetur të panjohura, nëse nuk do të kishte qenë atje. Arbëri u njoh me shumë burra të rrallë që nuk kishte pasur fatin t’i njihte më parë. Ata i mësuan se si duhej të vepronte që të ishte njeri. Tashti do të dilte në një botë tjetër. Si do të ishte ajo? Mos do të ndërronte burgun e vogël me atë të madhin që quhet Shqipëri? Kishte hyrë me mendime të tjera dhe tani logjika i kishte ndërruar. Ato vite burgu dhe personalitetet që kishte njohur atje, kishin formuar karakterin e tij. Që nga ajo ditë nuk mendonte tjetër veçse kur do të vinte dita që të ishin të lirë. Por a do të vinte vallë?

Megjithatë era e lirisë kishte filluar të frynte. Në vendet e tjera të lindjes komuniste liria kishte lulëzuar. Nuk mund të qëndronte larg vendi ynë. Në qytetin verior kishin tentuar të rrëzojnë monumentin e diktatorit rus. Dy muaj më parë një mori njerëzish kishin hyrë në ambasadat e huaja duke e detyruar qeverinë shqiptare të pranonte largimin e tyre në perëndim. Udhëheqësi i vendit organizoi një takim me intelektualë të njohur për të patur mbështetjen e tyre. Por gjatë saj u ndien shumë zëra që kërkonin një ndryshim të sitemit. Por diktatori nuk dorëzohej. Ai hodhi idenë e pluralizmit të mendimit që nuk u përkrah nga shumë pjesëmarrës. Në një miting të madh të zhvilluar në kryeqytet, dy ditë më vonë, ai do të deklaronte:

 

“Edhe bar do të hamë, edhe gjak do të derdhim”!

 

U dëgjuan edhe thirrje të tjera:

 

“Ata që u futën në ambasadat kapitaliste janë jashtëqitja e kombit”.

 

Por ujkut tashmë i kishin rënë dhëmbët. Ai nuk mund të kafshonte më.

Arbëri, tashmë i lirë, u drejtua tek stacioni i trenit të qytetit. Preu biletën. Treni nisej pas dy orësh. Doli në qytet dhe u drejtua në postë. Nisi telegramin për nënën:

 

“Mbërrij me trenin e orës 18.30”.

 

Në orën e caktuar ishte në qytetin e tij. Kur zbriti nga treni, u ndesh me dy njerëzit më të dashur, Blerinën dhe Petritin. U përqafuan dhe qëndruan ashtu për minuta të tëra pa u ndarë. Si kaluan çastet e para Arbëri foli:

-Ejani të shkojmë në shtëpi. Tani nuk do të ndahemimë kurrë.

U nisën. Në shtëpi i prisnin nënë Afërdita dhe Hektori me Irmën. Përsëri përqafime dhe urime. Mbi të gjitha nëna ngazëllehej. I kish premtuar se do ta priste dhe e kishte mbajtur premtimin. Arbëri, djali i vetëm i saj, drita e syve të saj tashmë ishte në shtëpi. Porsa kishte marrë telegramin kishte shkuar në tregun privat, që atë kohë kishte filluar sërishmi nga aktiviteti dhe kishte blerë mish, vezë, perime, fruta, verë e të tjera. Kishte përgatitur një darkë që nuk kishte mundur ta përgatiste kurrë më parë. Midis të tjerave edhe një kek të mrekullueshëm.

I shtroi në tavolinë dhe i ftoi të ulen. Bisedat nuk kishin të sosur. Askush nuk e përmendi të kaluarën, sikur ajo të mos kishte ekzistuar. Pinin verë dhe uronin njeri-tjetrin. Në fytyrat e tyre dallohej vetëm gëzimi. Në mënyrë të veçantë në atë të nënës. Vendosën që sa më parë të kryenin celebrimin dhe ceremoninë e martesës.

Befas, në mes të kësaj hareje, nëna u mbështet në kolltukun ku ishte ulur. Sytë i kishte të mbyllur.

-Nënë, – i foli Arbëri.

Ajo nuk u përgjigj. Arbëri u ngrit dhe duke e kapur për shpatullash thirri:

-Nënë, çfarë ke?

Përsëri asnjë përgjigje. Të gjithë u ngritën në këmbë. Hektori u afrua dhe filloi t’i kontrolloi pulsin.

-Duhet dërguar urgjent në spital, – tha – Petriti dil shpejt dhe gjej ndonjë makinë.

Petriti doli me vrap. Në rrugë, për fat, po kalonte njëfurgon pasagjerësh. E ndaloi dhe i kërkoi ta ndihmonte për të çuar nënën në spital. Shoferi furgonit pranoi menjëherë. Pas pesëmbëdhjetë minutash ishin në spital. Personeli mjeksor e mori nënën në barelë dhe e çoi në sallën e diagnostifikimit. Arbëri dhe të tjerët prisnin përjashta. Pas ndonjë ore një mjek i vjetër doli nga salla.

-Doktor si është nëna? – pyeti Arbëri.

-Nuk mund të japim një përgjigje të saktë, – u përgjigj mjeku. – Ka pësuar atak kardiak. Po përdorim të gjitha mjetet për ta rikthyer në jetë. Duhet të ruani qetësinë.

Mjeku hyri përsëri brenda. Kaluan edhe dy orë të tjera. Mjeku doli përsëri nga salla.

-Ti je Arbëri? – pyeti të birin.

-Po.

-Eja brenda. Nëna ka filluar të pëshpërisë emrin tënd.

Hynë në sallë. Nëna me sytë mbyllur pëshpëriste me një zë që mezi dëgjohej:

-Arbër…Arbër…Arbër…

-Erdha nënë, erdha. Hapi sytë.

Çuditërisht këto fjalë sikur e zgjuan nënën. Vështroi të birin. Me zërin e saj të ëmbël, zë nëne, i tha:

-Të pata… premtuar… se do të… prisja… E mbajta…premtimin…Qofsh…i lumtur…bir…

Sytë iu mbyllën dhe koka iu var. Arbëri klithi. Mjeku e kapi për dore dhe i tha:

-Kurajo djalë, të rroni vetë!

Të nesërmen u zhvillua ceremonia e përcjelljes për në varreza. Në kry e të kortezhit ecnin Arbëri dhe Blerina. Pas tyre Hektori me Irmën si edhe Andrea me Elvirën e Petriti me Vojsavën të ndjekur nga një turmë e madhe qytetarësh që rrallë herë ishte parë në të tilla raste. E vendosën pranë varrit të s’ëmës. Vdekja kishte shokuar një qytet të tërë.

 

*  *  *

 

Ditët e para të dhjetorit. Atë ditë çifti sapo kishte zbritur nga treni në kryeqytet.

Blerina kishte një seminar mbi problemet e shkollës. Natyrisht edhe Arbëri nuk mund ta linte vetëm. Po ecnin drejt qendrës ku ndodhej salla në të cilën do të zhvillohej seminari. Një lëvizje e pazakontë filloi në rrugë. Shiheshin të rinj dhe të reja, burra dhe gra që vraponin për diku. Arbëri dhe Blerina u shtangën. Për ku vraponin vallë? Ndaluan një djalosh që po ecte pranë tyre dhe e pyetën.

-Tek qyteti studenti, u përgjigj ai. – Filloi!

-Çfarë filloi?

Djaloshi nuk u përgjigj. Kishte fluturuar. Instiktivisht edhe ata u nisën drejt vendit të treguar nga djaloshi. E harruan fare seminarin. Sa më tepër i afroheshin aq më tepër shtohej turma që nxitonte për të mbërritur. Dëgjoheshin thirrjet entuziaste që gjëmonin:

-E duam Shqipërinë si gjithë Europa!

-A thua erdhi me të vërtetë dita jonë? – Pyeti veten Arbëri.

Blerina e dëgjoi dhe pyeti:

-Çfarë thatë?

-I dëgjon? Janë ditët e përmbysjes së madhe.

-Së fundi arritën. Sheshi ishte mbushur plot e përplotë me njerëz që thërrisnin dhe brohorisnin. Së fundi në tribunën e ngritur me këtë rast hipi një nga studentët e universitetit të kryeqytetit. Ai filloi të fliste. Thelbi i fjalimit të tij ishte një ultimatum drejtuar qeverisë për pluralizëm politik, për ta bërë edhe Shqipërinë si gjithë Europa. Fjalët e tij mezi dëgjoheshin nga brohoritjet e shumta që nuk kishin të sosur. Në përfundim të fjalës së tij ai theksoi:

-Ne jemi për sistemin shumë partiak dhe do të qëndrojmë deri në fitoren tonë për këtë sistem. Liri, demokraci!

Dhe turma oshëtiu:

-Liri, demokraci! Liri, demokraci!

Oratorët nuk kishin të sosur. Midis tyre kishte edhe disa që Arbëri i kishte parë duke dhënë kohët e fundit intervista në median televizive “Zëri i Amerikës“ të cilën ai e dëgjonte për çdo ditë. Një pjesë prej tyre kishin qemë funksionarë të lartë. Kjo gjë sikur i shkaktonte një ngërç. Këtë ia shprehu Blerinës. Ajo e vështroi drejt e në sy dhe i tha:

-Kushdo ka të drejtë të hedhë poshtë të keqen që ka patur brenda vetes dhe të fillojë një jetë të re.

-Më fal, – iu përgjigj ai, – ke të drejtë.

Në podium u ngjit një burrë me një mjekër të vogël dhe musteqe. Çuditërisht Arbërit iu duk si një fytyrë e njohur.

-A e njeh? – E pyeti Blerina.

-Më duket fytyrë e njohur por nuk arrij ta identifikoj.

-Është djali i Resulit.

-Djali i Resulit? Paska lënë musteqe dhe mjekër?

-Po.

-Ka mbaruar shkencat politike. Ka zëvendësuar të atin që ka dalë në pension.

-Kur qenka bërë demokrat?

Oratorët vazhdonin të ndërroheshin. Një burrë e mori fjalën. Filloi të fliste me një gjuhë që e rrëmbeu të gjithë turmën. Sa më tepër ligjëronte, aq më tepër turma ekzaltohej.

-O Zot – thirri Arbëri.

-Çfarë patët? – pyeti Blerina.

-Mersini, – belbëzoi Arbëri.

Ndërkaq oratori kishte filluar të fliste:

-Të nderuar studentë dhe qytetarë të kryeqytetit! Më lejoni t’iu përshëndes në emër të të gjithë të përndjekurve politikë të Shqipërisë, të atyre që sakrifikuan edhe jetën e tyre për këtë ditë të shenjtë. Ne jemi në krahun tuaj, ne jemi me ju!

Dhe vijoi të ligjëronte e të ligjëronte.

-O Zot, – thirri përsëri Arbëri – çfarë po më shohin sytë?

-Çfarë? – pyeti Blerina pa kuptuar gjë.

-Ai është miu i birucave që ka marrë në qafë shumë njerëz.

Para syve i dilte figura e Xhavitit i l idhur në shtyllën e elektrikut ku dha edhe frymën e fundit.

-Eja të ikim, – tha.

U nisën. Kur mbërritën tek sheshi kryesor i kryeqytetit ndjeu një zë:

-Arbër.

Ktheu kryet. Para tij qëndronte doktor Istrefi. U përqafuan. Arbëri e prezantoi me Blerinën.

-Bashkëshortja ime, – dhe duke u drejtuar nga ai vazhdoi: – Doktor Istrefi, një nga shpëtimtarët e shumë jetëve në burg.

-Arbëri nuk iu lëshonte nga goja, – tha Blerina duke i dhënë dorën.

-Mos harroni edhe qëndrimin tuaj dinjitoz, e nderuar! – iu përgjigj ai. – Ku po shkoni?

-Në stacionin e trenit. Sonte do të kthehemi në qytetin tonë.

-Sonte nuk keni ku shkoni, jeni të ftuar tek unë për darkë.

Ndërkaq po afronte mbrëmja. Arbëri u mundua të justifikohej gjoja me një punë që e priste në qytetin e tij dhe duhej të ikte patjetër, ndaj duhej të nxitonin të kapnin trenin e fundit. Por këmbëngulja e doktorit e detyroi të pranonte.

Familja e doktorit përbëhej nga e shoqja dhe djali me bashkëshorten dhe një vajzë tre vjeçare. Kur e kishin arrestuar doktorin, kishte dy vjet që ishte martuar dhe e shoqja sapo kishte lindur. Kështu që djali, sikurse dhe Arbëri, u rrit vetëm nën kujdesin e nënës dhe pa prezencën e të atit. Megjithatë edukata dhe morali nuk i munguan. Ato i ishin ngulitur në shpirt nga e ëma që sakrifikoi gjithshka për të. Mbaroi gjimnazin, por rruga për më lart ishte e mbyllur. Pasi u lirua i ati, u martua me një vajzë që punonte në ndërrmarjen e tij, me të cilën u dashuruan. Si rezultat i martesës u lindi vajza që u bë gëzimi i shtëpisë,

-Grua, – foli doktori sapo hynë në shtëpi, – na përgatit një darkë të mire. por, më parë, sillna shishen e rakisë dhe gotat pasi ne meshkujt do e kthejmë nga një gotë.

Bisedat nuk kishin të mbaruar. Kujtonin kohën e tmerrshme që kishin kaluar në errësirën e burgjeve apo tmerret e kampeve. Kujtonin shumë nga miqtë e përbashkët që i kishin mbyllur sytë larg të afërmve të tyre dhe që nuk kishin një varr ku të derdheshin dy pika lot. Por biseduan edhe për ditët e sotme dhe për lëvizjen e madhe që kishte shpërthyer. Flisnin për lëvizjen por edhe për protagonistët e saj. Kishte midis tyre shumë personalitete të shquara të vendit që ia vlente t’i ndiqje, por kishte edhe sharlatanë të politikës që nuk kishin lënë të zezë pa bërë dhe tani dilnin si ithtarë të lirisë dhe demokracisë.

-A e dëgjove djalin e Resulit, – filloi Arbëri , – paska zëvendësuar të atin, drejtor drejtorie në Ministrinë e Punëve të Brendëshme dhe sot ligjëron për liri dhe demokraci. Nga kush e kërkon? Mos vallë nga vetja e tij? A thua ka harruar se ati i tij ka torturuar qindra njerëz, një prej të cilëve kam qenë edhe unë?

-Qetësohu Arbër, – foli doktori. – Koha do t’i eliminojë ferrat që mbijnë rrugës.

-Po Mersinin e dëgjove, – vazhdoi Arbëri. – pa le, na fliste edhe në emër të të përndjekurve Politikë. Kujt të përndjekur? Mos vallë të Xhavitit?

-Dale të hapim televizorin se erdhi ora e revistës televizive, – tha doktori duke dashur të ndërrojë bisedën.

Spikerja e televizionit po fliste për një takim që udhëheqësi i partisë dhe i shtetit kishte organizuar me drejtuesit e protestës. Në atë çast fjalën e kishte studenti që hapi manifestimin. Ishte një djalë trim. Pa ia bërë syri tërr po ia përplaste në fytyrë udheheqësit. Ai mundohej me një dhelpëri të ulte tonet e bisedës, por ishte e kotë. Midis të pranishmëve dalluan edhe figurat e Mersinit dhe djalit të Resulit.

Atë mbrëmje ndenjën duke biseduar deri në mesnatë.

 

*  *  *

 

Më së fundi u krijua edhe partia e parë opozitare. U zhvilluan edhe zgjedhjet e para pluraliste. Por hienat e së kaluarës kërkonin gjak. Ky gjak u derdh në qytetin verior të vendit porsa ishin zhvilluar zgjedhjet e para pluraliste Ranë katër martirë. Përse? Vetëm e vetëm pse protestonin për vjedhjen e votave. Vetëm e vetëm pse guxuan të sfidonin diktaturën. Një shtet i tërë u ngrit në këmbë. Një grevë e përgjithëshme përfshiu të gjithë vendin U ngritën shoqatat e të drejtave të njeriut dhe midis tyre dhe ajo e të përndjekurve politikë nga regjimi komunist. U rrëzua edhe monumenti i diktatorit që ndodhej në qendër të kryeqytetit.

Në këtë kuadër Arbëri vazhdonte në qytetin e tij. Kishte një brengë që kërkonte ta zgjidhte sa më parë. Donte të gjente vendin ku ishin hedhur eshtrat e të atit. Donte një varr ku të vendoste një tufë me lule. E ngriti çështjen në shoqatë. Shoqata iu drejtua Degës së Punëve të Brendshme duke i kërkuar vendodhjen e pushkatimeve. Dega heshti. Nuk guxoi të kthente përgjigje.

Arbëri vendosi të takonte Resulin. Me siguri, ai e dinte se ku ndodheshin eshtrat e të atit dhe tani që ishte pozicionuar në krahun e opozitarëve, ndërgjegja e tij duhej të kishte reflektuar. U nis së bashku me Blerinën në drejtim të kryeqytetit. Ajo takoi dajon e saj dhe i kërkoi një takim të Arbërit me të. Resuli pranoi. Arbëri i paraqiti kërkesën. I kërkoi t’i tregonte se ku ishin eshtrat e të atit. Resuli ndenji disa minuta pa folur duke u menduar. Siç dukej mendonte nëse duhej t’ia thoshte apo jo. Së fundi, triumfoi ligësia që kishte në ndërgjegjen e tij.

-Unë nuk di gjë, – tha.

-Si nuk e dini? A nuk keni qenë ju hetuesi i tij kur ai ndërroi jetë? – e pyeti Arbëri.

-Nuk di gjë, – përsëriti Resuli.

Ngjarjet rridhnin njera pas tjetrës. Një vit pas zgjedhjeve të para filloi fushata për zgjedhjet e dyta pluraliste. Shoqata i propozoi partisë së parë opozitare kandidaturën e Arbërit. Në konferencën e kësaj partie për zgjedhjen e kandidatëve për në kuvendin e Shqipërisë foli edhe Arbëri. Foli qetë e qetë për një shtet me të vërtetë demokratik, për një shtet perëndimor ashtu siç kishin ëndërruar ata që iu kundërvunë sistemit totalitar duke dhënë edhe jetën e tyre për këtë ditë. Foli edhe kandidati tjetër, një ish-funksionar i sistemit të përmbysur. Nuk la më be e rrufe pa hedhur mbikomunizmin. Së fundi u kryen votimet. Fitimtar doli \ish -funksionari.

Erdhi edhe dita e votimeve. Partia opozitare u kthye në parti qeverisëse. Një administratë e re filloi nga puna. Arbëri u emërua drejtor në një institucion që kishte në vartësi të përndjekurit politikë. Një anëtar tjetër i kryesisë së shoqatës së të përndjekurve politikë u emërua drejtor i degës së punëve të brendëshme. Ai kërkoi në arkivat e degës por nuk gjeti asnjë dokument për rastin e Sokolit. Blerina i sugjeroi të shkonin në arkivën e Ministrisë së Punëve të Brendëshme.

Shkuan. Drejtor ishte nje djalë i ri që ishte emëruar ato ditë. Ai i priti me një mirësjellje të madhe Së fundi e gjetën skicën e vendvarrimit. Qyteti kishte tre vende varrimi për të ekzekutuarit dhe ata që vdisnin në burg. Një në hyrje të tij, një në periferi dhe një në rrugën që dilte nga qyteti. Eshtrat e Sokolit ndodheshin në rrugën në daljen e qytetit.

Shoqata vendosi fillimin e gërmimeve. Në atë vend ishte ekzekutuar edhe një grup prej njëmbëdhjetë personash. Sipas skicës eshtrat e Sokolit ndodheshin rreth dhjetë metra larg gropës ku ishin të tjerët. Ndodheshin pikërisht poshtë një ure që ishte ndërtuar nga pushtuesit italianë që mendonin të ndërtonin një rrugë. Nisi gërmimi. Punohej me shumë kujdes. Iu dukej sikur do i lëndonin ato eshtra. Së fundi i zbuluan. Pranë tyre një medalion. Arbëri e mori. Ishte medalioni që kishte fituar në përfundim të studimeve në Francë dhe që bashkëvuajtësi i tij ia kishte vendosur në xhaketë.

Eshtrat e martirëve u vendosën në xhaminë e qytetit. Të gjithë ishin të besimit mysliman. Pas dy ditësh, u zhvillua ceremonia e varrimit. Pjesëmarrja ishte e jashtëzakonshme. Në krye printe makina me arkivolet e të rënëve. Pas tyre, familjarët dhe pjesa tjetër e qytetarëve. Merrnin pjesë Kryetari i Shoqatës Kombëtare të Perndjekurve Politikë si dhe përfaqësues nga partia qeverisëse. Kishte ardhur edhe Kryetari i Komunitetit Mysliman si dhe doktor Istrefi që tani ishte emëruar drejtor drejtorie ne Ministrinë e Shëndetësisë. U mbajtën fjalime të shumta. Foli Kryetari i Komunitetit Mysliman, Kryetari i Shoqatës Kombëtare, përfaqësuesi i partisë qeveritare, doktor Istrefi, si edhe djaloshi që kishte sjellë letrën e Sokolit në familje dhe që kishte ardhur posaçërisht për këtë rast.. Ceremoninë e mbylli kryetari i shoqatës së degës së qytetit. Arkivoli i Sokolit u vendos pranë varrit të Afërditës ndërsa arkivolet e njëmbëdhjetë të ekzekutuarve në një varrezë të përbashkët. Kurora të shumta zbukuruan varret e tyre.

 

*  *  *

 

Qeveria demokratike miratoi një ligj që u jepte të drejtën ish-të përndjekrve politikë të vazhdonin studimet e larta pa zhvilluar konkurs paraprak, siç zhvillohej zakonisht. Zbatimin e këtij ligji e kishte zyra ku ishte drejtor Arbëri, por me kusht që te merrte edhe miratimin e shoqatës së të përndjekurve politikë. Arbëri qëndronte në zyrën e tij duke lexuar një shkresë. Trokiti porta:

-Urdhëroni! – Foli Arbëri.

Në zyrë hyri Ibrahimi dhe po qëndronte si i ngrirë.

-Po ku je more Ibrahim që na u shfaqe kështu papritur? – i tha Arbëri me një ton ironik.

Ibrahimi nuk fliste.

-Fol, pse hesht? – vazhdoi Arbëri. – Ku vajti ajo ligjërata jote kur bilbilosje para organeve të Sigurimit. Sipas të thënave të disa prej bashkëvuajtësve të tjerë, Ibrahimi u kish dalë edhe atyre dëshmitar në gjyq. Nuk kishte mjaftuar vetëm me rastin e tij. Dalja dëshmitar i ishte bërë një profesion i dytë.

-Më fal, – foli së fundi ai. – Isha i detyruar ta bëja.

-Po për të tjerët i detyruar ishe? – E ndërpreu Arbëri. – Mjaft më me dokra, më thuaj përse ke ardhur?

-Dua të vazhdoj studimet e larta.

-Shko më parè merr miratimin e shoqatës së të përndjekurve politikë.

-Shkova dhe nuk më pranuan.

-Atëherë çfarë kërkon? Mos unë duhet t’iu fal?

-Pikërisht.

-Nuk mundem. Vazhdoni jetën. Pyeteni ndërgjegjen tuaj dhe në rast se ajo do t’iu pëgjigjet do të thotë se jeni penduar me të vërtetë. Por kjo do kohë dhe varet nga veprimi juaj. Vetëm atëherë keni të drejtë të kërkoni diçka.

Ibrahimi u largua me kokën ulur.

Ndërkohë Arbëri vazhdonte vitin e dytë të fakultetit juridik me korespondencë. Ishte, si gjithmonë, në krye të renditjes së studentëve të shkëlqyer. Blerina ishte emëruar drejtoreshë e shkollës ku kishte marrë maturën. Ishin një familje model. Zoti u kishte falur edhe një vogëlush me emrin Sokol, emrin e gjyshit të tij. Sapo i kishte mbushur tre vjeçët

Një mbrëmje po bisedonin për çështjet e ditës. Arbëri kishte ditë që ishte pak i shqetësuar. Kishte kërkuar nëpër dokumentet e shumta që i kishte lënë e ëma mos gjente ndonjë numër telefoni të gjyshit që ishte në Amerikë, por ishte e kotë. E ëma kishte mbi tridhjet vjetë që nuk kishte patur korespondencë me të. Me përjashtim të rreth dhjetë viteve të para që shkëmbenin herë pas here ndonjë bisedë telefonike, ato ishin ndërprerë. Një urdhër i fshehtë i qeverisë komuniste i kishte prerë marrëdhëniet me të afërmit që banonin jashtë vendit. Kështu që, normalisht, e ëma nuk mund të kishte ndonjë numër.

Papritmas tringëlliu zilja e telefonit. Arbëri ngriti receptorin.

-Alo!

Një zë i dridhur foli:

-Jam gjyshi, ju flas nga Shtetet e Bashkuara.

Arbëri u trondit.

-Gjyshi?

Ndenji disa minuta i heshtur.

-Ju thashë jam gjyshi juaj, Shkëlzeni, – përsëriti zëri nga receptori.

-Më falni gjysh, më falni! – filloi të fliste Arbëri. – Nuk e prisja. Kam kohë që mundohem të lidhem me ju por nuk mundem. Jam nipi juaj, Arbëri. Si jeni gjysh?

-Mirë, biri im, mirë. Biseda që po bëjë me ty, zëri yt, po më japin një kënaqësi të pa përfytyruar. Kam vite që e pres këtë ditë dhe së fundi ajo erdhi. Qofsh i lumtur, biri im!

Biseda vazhdoi gjatë. Gjyshi i tregoi Arbërit se si kishte mundur të lidhej me të. Me anën e të arratisurve që kishin shkuar në Amerikë kishte mësuar për fatin e dhëndërit, Sokolit, për qëndrimin e Afërditës me djalin e saj, fejesën e tij me Blerinën… Pas ndryshimeve kishte takuar edhe shqiptarë të tjerë që kishin shkuar atje dhe i kishte pyetur. Së fundi ishte interesuar në Ambasadën Shqiptare në Washington dhe nuk u ishte ndarë atyre deri sa i kishin gjetur numrin e telefonit të Arbërit. Në fund i kishte thënë se me gjithë moshën e madhe që kishte, gati te nëntëdhjetët, do të vinte në Shqipëri. Donte të shikonte edhe njëherë atdheun e tij të dashur dhe njerëzit e tij të shtrenjtë. Ishte malli që e shtynte.

Dita e mbërritjes arriti. Në aerodromin e kryeqytetit kishte shkuar Arbëri me Blerinën dhe Sokolin e vogël.. Së bashku me ta ishte edhe një bashkëvuajtësi i Arbërit që kishte qenë mik dhe shok klase me Shkëlzenin. E quanin Dritan. Arbëri mendohej se a do të ishte në gjendje ta njihte gjyshin e tij. Në fotografitë që i kishte lënë e ëma ai ishte një djalë i ri, kurse tani do të shihte një plak të moshuar. Kishte përgatirur një tabelë ku ishte vizatuar një tufë me lule dhe ku ishte shkruar:

“Mirë se vini gjysh Shkëlzeni, mirë se vini“!

Avioni mbërriti. Padurimi ishte i madh. Minutat kalonin dhe gjyshi nuk po dukej. Së fundi filloi dalja e pasagjerëve. Midis tyre dalloi një burrë veshur me një kostum shik të zi dhe me një kollaro dhe republikë në kokë.

-Ai duhet të jetë, – mendoi Arbëri.

I doli përpara dhe duke ngritur tabelën thirri:

-Gjysh!

Gjyshi qëndroi, vështroi nga Arbëri, hapi krahët dhe tha:

-Eja bir, eja përqafoje gjyshin tënd!

U hodhën në krahët e njeri-tjetrit. Nuk shkëputeshin dot. Përqafoi edhe Blerinën dhe mori në krah Sokolin e vogël dhe duke e ngritur lart foli:

-Ti je e ardhmja e atdheut!

-Po me mua a nuk do të takohesh? – Pyeti Dritani që qëndronte aty pranë

Shkëlzeni e vështroi nga koka te këmbët. Ishin të dy bashkëmoshatarë.

– Nuk po më njeh? – foli përsëri Dritani.

– Nëse memoria ime nuk është shuar, ti je miku im, Dritani, je shoku im i klasës, – tha Shkëlzeni me një zë që i dridhej nga emocioni.

U përqafuan. Nuk e besonte kurrë se do të takonte mikun e tij të dikurshëm në ditën e mbërritjes në Shqipëri.

U nisën. Gjatë të gjithë rrugës biseda nuk pushoi. Pas dy ditësh Arbëri shtroi një drekë për nder të gjyshit të tij. Në të morën pjesë personalitete të njohura të qytetit. Shkëlzeni kishte mbaruar studimet e larta dhe kishte mundur të arrinte të bëhej president i një shoqërie elektronike. Kështu që biseda ishte e një niveli të lartë.

Arbëri mori lejen e zakonshme dhe e shëtiti gjyshin në pothajse të gjithë Shqipërinë. Vizituan edhe varrezat ku ai vendosi tufa me lule. Gjyshi ishte i ngazëlluar. I propozoi nipit të bënin bashkim familjar në mënyrë që të përfitonte shtetësinë amerikane. Arbëri pranoi. Gjyshi shkoi në Ambasadën e Shteteve të Bashkuara dhe bisedoi për këtë çështje. Ata i treguan dokumentat që duhej të plotësonin. Formalitetet u kryen. Ambasada njoftoi se Arbëri duhej të shkonte familjarisht në Shtetet e Bashkuara për t’u paisur me “green card“.

Një muaj më prapa gjyshi me nipin dhe familjen u nisën për në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Arbëri qëndroi një muaj, aq sa ishte e nevojshme për të marrë “green card‘ – ën. Nuk mund të qëndronte më tepër. Atdheu e thërriste. Atje kishte varret e prindërve, kishte punën dhe miqtë e tij, kishte jetën e tij.

 

*  *  *

 

Kaluan edhe tre vite të tjera. Vendi ishte zhytur në një kaos prej nga ishte vështirë të largoheshe. Shiheshin turma të tëra njerëzish që dilinin rrugëve të qyteteve duke thirrur dhe ulëritur. Në fytyrat e tyre nuk shihje gjë tjetër veçse një egërsi shtazarake. Dëgjoheshin thirrje për përmbysje. Kudo shiheshin djegie dhe shkatërrime. Turma njerëzish detyroheshin të braktisnin atdheun, kush me anije, kush me makina dhe kush në këmbë. Nuk ishin të pakta vrasjet e personave që shërbenin në organet shtetërore dhe, çuditërisht, pas tyre dëgjoheshin thirrjet:

-I vrau qeveria! I vrau qeveria!

Arbëri i shikonte dhe meditonte. Përse? Përse t’i vriste qeveria njerëzit e saj? Përse kjo egërsi në fytyrat e turmës? Kush e kishte shkaktuar? I kujtoheshin mijra të vrarët, dhjetramijra të burgosurit dhe të internuarit dhe në ta nuk kishte parë kurrë një urrejtje, një egërsi të tillë. Si kishte mundësi që vetëm pesë vjet nga vendosja e pushtetit demokratik populli të ngrihej kundër tij? Njerëzit përshpërisnin se ishte humbja e parave që kishin depozituar në disa firma fantazma që e kishte shkaktuar këtë revoltë. Po atëherë përse nuk ngriheshin kundër këtyre firmave por sulmonin qeverinë?

Një lajm qarkullonte në qytet. Një manifestim madhështor do të zhvillohej në sheshin kryesor të tij. Turma të ekzaltuara rendnin drejt sheshit. Ai u mbush plot e përplot si asnjëherë tjetër. Në një cep të tij qëndronte Arbëri. Kishte shkuar të shikonte se çfarë do të ndodhte. Mitingu filloi. Në tribunë doli Resuli dhe filloi të fliste. Foli e foli sa nuk la më bateri pa derdhur kundër qeverisë. Papritmas demokrati na ishte kthyer përsëri në origjinën e tij. Arbëri nuk mundte ta dëgjonte më. Mbylli veshët me duar.

Resuli fliste ndërsa atij i dilnin para sysh ditët e qëndrimit në qelitë e sigurimit. I dilnin ngjarjet e kaluara në kampet e punës së detyruar dhe mbi të gjitha fundi i mikut te tij Xhavitit. I dilnin ditët e para të përmbysjes së madhe. Nuk kishte parë atëherë në fytyrat e pjesëmarrësve të saj egërsinë që shihej tani në fytyrat e te rebeluarve.

Duke kujtuar këtë skenë Arbëri pyeste:

– A ka vrasës midis nesh? Cilët janë ata?

Pergjigja ishte e prerë. Po. Ishin hetuesit dhe ish-punonjësit e sigurimit të shtetit. Ishin prokurorët dhe gjykatësit e pashpirt, që mbartnin në ndërgjegjen e tyre qindra dhe mijra të vrarë apo të vdekur nëpër burgje , të cilëve nuk u diheshin as varret. Ishin spiunët e tipit të Mersinit që prisnin rastin për të groposur përsëri njerës të tjerë. Kjo sepse nuk kishte vepruar drejtësia? Me rrëzimin e monumentit të diktatorit, që kishte ndodhur gjashtë vite më parë, kishin menduar se kishin rrëzuar edhe sistemin që ai përfaqësonte por, në të vërtetë, kishin rrëzuar vetëm bronxin e atij monumenti dhe shpirtin e tij e kishin lënë të lirë të endej nëpër vend dhe të përgatiste katastrofa të tjera si kjo që po ndodhte në ato ditë.

Por ishin edhe një lloj tjetër vrasësish, më të rrezikshëm dhe më kriminelë se të parët. Ishin ata, dyfytyrëshit, që ndonse të veshur me petkun e demokratit, prisnin ditën e nesërme për t’i ngulur thikën pas shpine demokracisë së brishtë që po ndërtohej. Ata mund t’i gjeje kudo. Mund ti gjeje në qeveri, në parlament, në sistemin e drejtësisë, në partitë politike, në shoqatat. Në vend të ndëshkimit të merituar ata sot bridhnin lirisht duke derdhur helm në ndërgjegjen e njerëzve. Një nga këta ishte edhe Resuli.

Ata ngjireshin duke thërritur:

– Jemi te pafajshëm! Fajin e kishte sistemi i përmbysur!

Sikur të mos ishin këta njerëz pa princip që e kishin mbajtur gjallë atë sistem për gati një gjysmë shekulli. Dhe Arbëri pyeste veten:

-Kush pra paska qenë fajtori për gjithë këtë katrahurë që kishte mbuluar vendin? Kush kishte qenë fajtori? Mos vallë paskërkemi qenë ne që e paguam me jetët tona?

Atij i kujtohej një sentencë e Giovani Sartorit që në librin e tij “Edhe njëherë për teorinë e demokracis” shkruante:

“Njerëzit që kurrë nuk e kanë njohur diktaturën dhe tiraninë e kanë të lehtë të jepen pas retorikës për lirinë, duke harruar fare realietin e thjeshtë e të tmerrshëm të shtypjes së njëmendtë atje ku ekziston përnjimend”.

 

Në këtë kohë u publikua njoftimi i Ambasadës Amerikane i cili kërkonte largimin e të gjithë qytetarëve të saj nga Shqipëria. Ajo njoftonte të gjithë qytetarët amerikanë që ndodheshin në Shqipëri të grumbulloheshin në kryeqytet pasi ajo do të vinte në dispozicion të tyre aeroplanë për t’u larguar.

Një telefonatë tringëlliu në shtëpinë e Arbërit. Ishte gjyshi që kishte marrë vesh lajmin e ambasadës dhe e njoftonte atë të nisej së bashku me ta. Për këtë kishte biseduar edhe me konsullin amerikan në Shqipëri. Arbëri vendosi. Do të nisej.

Një ditë më parë shkoi në varreza dhe u përul para varreve.

-Babë, nënë, më falni! Po ju braktis1 Po braktis edhe atdheun! Por jam i detyruar. Ju premtoj se do të kthehem përsëri.

Takoi Petritim dhe i la amanet varret. Ai premtoi se do ta mbante amanetin e tij. U nis për në aerodrom.

Zëri i altoparlantit foli në gjuhët shqipe dhe angleze:

-Të gjithë pasagjerët e linjës Tiranë – New York të hipin në avion.

Arbëri hezitoi.

-Arbër përse mendohe? – e pyeti e Blerina.

-Në këto çaste më del para syve e gjithë jeta ime, jotja dhe e djalit dhe nuk e di nëse kemi zgjedhur rrugën e drejtë për t’u larguar.

-Përse ky hezitim?

-Për gjendjen në të cilën po e braktisim atdheun, kur frenat e tij po i marrin në dorë po ata që ishin varrmihësit e tij, ndërsa ata që luftuan dhe u sakrifikuan për këtë ditë kanë mbetur në mëshirën e atyre që deri dje u çorrën për diktatorin dhe iu zunë kallo duart nga brohorotjet për të. Dikush mund të më thotë se duhej të qëndroja për t’u bërë ballë atyre por e shoh se është e kotë. Ujqërit nuk i lenë dhentë të kullosin të lira dhe mua me dhembin sytë kur shoh ujqërit të drejtojnë shtetin.

Të tre zunë vendet e caktuara. Nuk vonoi dhe avioni u nis.

-Lamtumirë apo më mirë mirupafshim i shtrenjti atdhe! – tha Arbëri.

-Mirupafshim! Një ditë do të kthehemi përsëri. – u përgjigj e Blerina.

Por, a do të kthehen vallë?