Toni Morrison: Në këtë kohë nuk ka mendje të mëdha

Shuhet në moshën 88-vjeçare, nobelistja amerikane e romaneve me “forcë vizionare”. Biseda e saj e sinqertë në vitin 1981 me shkrimtarin Thomas LeClaire. Më duhet të lexoj kritikën që të kuptoj punën time”

Intervistë me shkrimtaren nobeliste Toni Morrison

Vdiq dje në moshën 88-vjeçare shkrimtarja e njohur amerikane Toni Morrison, fituese e çmimit Nobel të Letërsisë. Zonja Morrison, e cila ishte profesore në Universitetin Princeton, është sidomos e njohur për romanin Beloved (Dashuri), botuar në vitin 1988, për të cilin fitoi Çmimin Pulitzer dhe Çmimin e Librit Amerikan. Romani u përshtat në filmin me të njëjtin emër dhjetë vjet më vonë. Në vitin 1993, Toni Morrison fitoi Çmimin Nobel në Letërsi. Ajo është nderuar me shumë çmime dhe medalje të tjera prestigjioze. Librat e saj i dhanë shprehje të gjallë të vërtetave të patreguara në jetën e afrikano-amerikanëve, në të shkuarën dhe të tashmen. E megjithatë, kritikët vlerësojnë se vepra e saj kishte një kuptim universal. Në njoftimin e vitit 1993 Komiteti i Çmimit Nobel vinte në dukje se Toni Morrison, me romanet e saj “të karakterizuara nga forcë vizionare dhe peshë poetike, i dha jetë një aspekti thelbësor të jetës amerikane.” Në vitin 2012, zonjës Morrison iu akordua Medalja Presidenciale e Lirisë, nga Presidenti Barack Obama, nderimi më i lartë civil në SHBA.

Në një bisedë me shkrimtarin dhe kritikun e artit, Thomas Leclaire, në vitin 1981, Morrison ka rrëfyer botën e saj për librin, kritikën, gjuhën dhe procesin e të rrëfyerit.

Keni thënë se do të shkruanit edhe sikur të mos kishte botues. Mund të na shpjegoni se çfarë do të thotë për ju procesi i të shkruarit?

Pas romanit tim të parë, Syri më Blu, të shkruarit u bë një mënyrë për të qenë në harmoni me botën. Ai u bë i nevojshëm dhe më mundësoi të zgjidhja të kaluarën dhe në krahasim me përgjigjet e thjeshta apo zgjidhjen e problemeve, të menduarit e vërtetë ishte procesi i përzgjedhjes, një proces i disiplinuar dhe i udhëzuar. Të shkruarit ishte puna e vetme e bërë për veten time dhe nga vetja ime. Gjatë procesit, gjithkush ushtron sovranitetin në një mënyrë të vetën. Vihen në punë të gjitha ndjeshmëritë, herë në të njëjtën kohë, herë njëra pas tjetrës. Ndërkohë që shkruaj, e gjithë përvoja ime është jetike, e dobishme dhe ndoshta e rëndësishme. Mbase nuk shfaqet në punë, por është e vlefshme. Të shkruarit më jep atë që mendoj se ndiejnë edhe kërcimtarët në skenë, në lidhje me rëndesën, hapësirën dhe kohën. Është diçka energjike dhe e baraspeshuar, e rrjedhshme dhe në prehje. Ndërkohë, ekziston gjithmonë mundësia e rritjes. Unë kurrë nuk mund të arrija majat, kështu që nuk duhet të ndalem kurrë. Të shkruarit ka për mua gjithçka që duhet të ketë puna e mirë: të gjitha kriteret. Mua më pëlqen edhe puna e rëndomtë, rishikimi, redaktimi. Pra, edhe sikur publikimi të ndalej në vendnumëro, do të vazhdoja të shkruaja.

A e kuptoni procesin gjithnjë e më shumë, pas çdo romani që shkruani?

Në fillim kam shkruar për një vend shumë të veçantë për mua, edhe pse nuk e kuptoja çfarë vendi ishte apo si të shkoja atje kasten. Nuk i besoja të shkruarit që erdhi prej andej. Nuk dukej si nga dorë shkrimtari. Ndonjëherë, ajo që shkruaja nga ai vend mbetej e shëndetshme edhe pas rishikimeve rrënjësore, por unë do ta quaja rastësi. Pastaj mësova të kisha besim tek ajo pjesë dhe si mund të arrija atje më shpejt se më parë. Kjo do të thotë që, tani nuk kam pse të shkruaj 35 faqe rraskapitëse që të jem atje ku dua të jem. Nuk dua të them se jam shkrimtare e frymëzuar. Nuk pres të më godasë rrufeja dhe nuk kam nevojë për ndonjë përndritje që të shkruaj, por tani, pas librit tim të katërt, mund të dalloj praninë e një ideje të vërtetë dhe mund të dalloj mënyrën e duhur të të shprehurit të saj. Megjithatë, duhet të rrëfej që nganjëherë humbas interesin te personazhet dhe interesohem më shumë te pemët dhe kafshët. Mendoj se në këtë pikë jam shumë e vetëpërmbajtur, por botuesi im thotë: ‘A do ta ndalësh vallë këtë biznes të bukurisë’. Dhe unë ia kthej: ‘Prisni, prisni deri sa t’ju tregoj për këto milingona’.

Veprat e kujt shkrimtarëve vlerësoni?

Nuk më pëlqen të bëj lista, sepse gjithmonë mbetet dikush jashtë, por në përgjithësi mendoj se tani në pararojë janë shkrimtarët Amerikës së Jugut. Unë tani do të ankohesha për gjendjen e kritikës. Ka qenë një kohë kur poetët e mëdhenj ishin kritikë të mëdhenj, kur artisti ishte kritik. Tani duket se nuk ka një mendje të mëdha, nuk ka audiencë të madhe kritike për shkrimtarin. Mua më duhet ende të lexoj kritikën që e kupton punën time, apo që është përgatitur për të kuptuar atë. Nuk shqetësohem nëse kritikut i pëlqen, apo jo. Unë do të doja të ndihesha më pak i veçuar. Është si të kesh një gjuhëtar i cili nuk e kupton gjuhën tënde, por të tregon se çfarë thua. Stenli Elkin (Stanley Elkin) thotë se duhet letërsi e madhe, që të ketë kritikë të madhe. Unë mendoj se është e anasjellta. Po të kishte kritikë më të mirë, do të kishte edhe libra më të mirë.

Si e mendoni rolin tuaj si shkrimtare?

Unë shkruaj atë që kohët e fundit kam filluar ta quaj ‘letërsi fshati’, trillime letrare që janë pasuri për fshatin, për fisin. Letërsi fshatarësh për njerëzit e mi, e cila është e domosdoshme dhe e ligjshme, por që më lejon edhe të kem kontakt me çdo kategori njerëzish. Mendoj gjatë dhe me kujdes për atë që duhet të bëjnë romanet e mi. Ato duhet të qartësojnë rolet që janë errësuar. Duhet të identifikojnë tek e kaluara, çka është dhe nuk është e dobishme. Duhet të jenë njëfarë ushqimi. Pajtohem me Xhon Berger (John Berger), i cili thotë që fshatarët nuk shkruajnë romane, sepse nuk kanë nevojë për to. Ata kanë një portret të vetvetes nga thashethemet, tregimet, muzika dhe disa festime. Kaq mjafton. Në fillim të revolucionit industrial, klasa e mesme kishte nevojë për një portret të vetvetes, sepse portreti i vjetër nuk funksiononte për këtë klasë të re. Rolet e tyre kishin ndryshuar. Kishin jetë të re në qytet. Romani i shërbeu këtij funksioni, atëherë dhe të njëjtën gjë bën edhe tani. Tregon për vlerat e qytetit, për vlerat urbane. Tani njerëzit e mi, ne ‘fshatarët’, kemi ardhur në qytet, që do të thotë se jetojmë me vlerat e tij. Ka një përballje midis vlerave të vjetra të fiseve dhe vlerave të reja urbane. Është disi e koklavitur. Duhet të ketë një mënyrë për të bërë atë që bëri muzika për zezakët, atë që arrinim të bënim me njëri-tjetrin në jetën private dhe në atë qytetërim që gjallonte nën qytetërimin e bardhë. Mendoj se kjo ka shumë rëndësi për bisedën mbi librat e mi. Nuk po përpiqem t’i jap shpjegime askujt. Vepra ime dëshmon dhe hedh dritë se kush ishin të jashtëligjshmit, kush mbijetoi, në çfarë rrethanash, pse mbijetuan dhe ajo që ishte e ligjshme në komunitet, përballë asaj që ishte e ligjshme jashtë tij. E gjitha kjo është në strukturën e tregimit, në mënyrë që të bëjë atë që bënte muzika. Muzika na mbajti gjallë, por nuk është më e mjaftueshme. Njerëzit e mi janë duke u gllabëruar. Sa herë që ndihem në siklet për atë që shkruaj, mendoj: Si do të reagojnë njerëzit për librin, nëse e lexojnë? Kjo është mënyra ime për të qëndruar brenda hullive. Ata janë njerëzit për të cilët shkruaj. Si lexuese, jam e magjepsur nga librat letrarë, por librat që doja të shkruaja nuk mund të jenë vetëm apo thjesht letrarë, përndryshe do të minoja qëllimet e mia, do të humbja lexuesit e mi. Ja pse nuk dua që librat e mi ti quajnë ‘poetikë’, sepse nënkupton një pasuri të madhe. Unë dua të rivendos gjuhën që flisnin zezakët në fuqinë e saj origjinale. Kjo kërkon një gjuhë të pasur, por jo të ndërlikuar.

Çfarë nënkuptoni me ‘bisedë’?

Unë qëndroj me lexuesin, i mbaj dorën dhe i tregoj një histori shumë të thjeshtë për njerëz të ndërlikuar. Më pëlqen të punoj, të shqetësohem për këtë histori, e cila është një klishe, sepse përvoja e shprehur në të është e rëndësishme: një i ri kërkon fatin e tij; dy miq, njëri i mirë e tjetri i keq; një viktimë përsosmërish e pafajshme. Në letërsi njohim me mijëra histori të tilla. Më pëlqen të shpluhuros këto klishe dhe gjuhë, e t’i bëj të thonë çfarëdo lloj kuptimi që të kenë pasur fillimisht. Kritika ime e vërtetë për shumicën e librave bashkëkohorë, është se ata nuk vlejnë për asgjë. Shumica e librave që kanë njëfarë vlere, – librat që duan të thonë diçka, – trajtojnë ide dhe situata të vjetra.

A do të thotë kjo të punosh me folklorin dhe mitin?

Unë mendoj se mitet tani keqkuptohen, sepse ne nuk flasim me njëri-tjetrin në të njëjtën mënyrë me të cilën më flisnin mua, ndërsa rritesha në një qytet shumë të vogël. Në këtë mikrokozmos të vogël, dihej çdo gjë. Por ne nuk jetojmë atje ku kemi lindur. Mua m’u desh të ikja nga qyteti im për të punuar këtu; kjo ishte sakrificë. Ka një ndjesi të veçantë mbi familjen që unë nuk e kam. Kështu, mitet harrohen ose nuk u është kushtuar shumë vëmendje. Më lejoni t’ju jap një shembull: miti i fluturimit te vepra Kënga e Solomonit. Në qoftë se për disa lexues nënkupton Ikarin, në rregull, kjo është merita ime. Por kuptimi im është specifik: është për njerëzit me ngjyrë që mund të fluturojnë. Kjo ka qenë gjithmonë pjesë e folklorit të jetës sime; të fluturoje ishte një nga dhuratat tona. Nuk shqetësohem sa pa kuptim mund të duket. Ajo është kudo; njerëzit flisnin për të shpesh, madje gjendet te këngët shpirtërore dhe ungjijtë. Mbase mendimi ishte i qëllimshëm: – shpëtim, vdekje dhe gjëra të tilla. Por, ta zëmë se nuk ishte i tillë. Ç’kuptim mund të ketë kjo? Unë u përpoqa ta gjej te Kënga e Solomonit. Në librin e sapopërfunduar, Fëmija Katran, unë përdor një histori të vjetër, sepse, pavarësisht se është zbavitëse, me fund të lumtur, dikur më trembte. Historia flet për një fëmijë me ngjyrë, i cili përdoret nga një i bardhë për të kapur një lepur. Fëmija katran është edhe emër, si fjala zezak, që me sa mbaj mend, të bardhët e përdornin për t’u thirrur fëmijëve zezakë, vajzave zezake. Mua më dukej se katran ishte diçka e çuditshme në një histori uestern dhe kam zbuluar se edhe në mitologjinë afrikane ka një grua katran. Fillova të mendoja për katranin. Njëherë e një kohë, një gropë katrani ishte vend i shenjtë. Të paktën një vend i rëndësishëm, sepse katrani përdorej për ndërtime. Erdhi natyrshëm nga toka. Pati mbajtur të pandarë gjëra të tilla si barkën e vogël të Moisiut dhe piramidat. Te vepra ime, fëmija katran u formësua për të nënkuptuar gruan me ngjyrë që mund të mbajë gjërat e pandara. Historia ishte një pikënisjeje drejt historisë dhe profecisë. Kjo është ajo që nënkuptoj me shpluhurosje të mitit, këqyrjen e tij nga afër për të parë se çfarë mund të ketë në brendinë e tij …

Veprat

Toni Morrison (18 shkurt 1931, Lorain, Ohio) është pseudonim i Chloe Anthony Wofford, i njërës ndër shkrimtaret më të rëndësishme të kohës sonë. Veprat e saj janë me tema epike, me dialogë të rrjedhshëm, me vija shumë të detajuara të personazheve afro-amerikane. Në vitet e fundit ka botuar një seri të librave për fëmijë me djalin e saj Slade Morrison.

Romanet

Syri më Blu- 1970
Sula – 1974
Kënga e Solomonit – 1977
Fëmija Katran -1981
Të dashuruar – 1987
Xhaz-1992
Parajsa-1999
Dashuri-2003
Mëshira- 2008

Libra për fëmijë

Kutia e madhe-2002
Libri i njerëzve të mesëm-2002

Please follow and like us: