Argjira Ukimeri: Kështjellat e Kosovës, dëshmi të hershmërisë shqiptare në viset natyrore
KALATË, IDENTIFIKIMI DHE KOMUNIKIMI HISTORIK I POPULLIT TONË NDËR SHEKUJ
ARGJIRA (ARI) UKIMERI- MA.SC. PEDAGOGE PRIZREN, NËNTOR 2020
KALAJA E DARDANËS – (ISH KAMENICA) KULINA APO GARDISHA
Historia jonë shumë shekullore, na tregon dhe njëherë krijimin e trashëgimisë tonë kulturore, si një vlerë e patjetërsueshme të historisë sonë. Gjurmimet e bëra në lokalitete të ndryshme nëpër Kosovë tregojnë një pasqyrë reale të jetës sonë kulturore, fetare, sociale dhe ekonomike në vend. Ndër vendet që lënë gjurmë në historinë tonë është dhe Dardana (Ish Kamenica). E vendosur në pjesën lindore të Kosovës, qyteti i Dardanës është një histori në vete. Në një kodër të qytetit, përmes së cilës kalon edhe lumi i këtij qyteti, gjindet dhe KËSHTJELLA E DARDANËS – KULINA APO GRADISHA. Kjo kala mendohet që është zbuluar në afërsi të Bujanocit dhe Vranjës, gjegjësisht në fshatin Busavatë. Përmes materialeve dhe gjetjeve argjeologjike që u bënë në këtë pjesë, fshati Busavatë daton që nga koha e Paleolitit. Duke u mbështetur në faktet (gjetjet) shkencore, Kalaja e Dardanës u ndërtua në shekullin e dytë pas Krishtit. Po në këtë kohë u zbulua dhe pllaka STELLA – pllakë guri mbi varrore. Disa hulumtime të tjera që u bënë kohëve të fundit, thuhej që Kalaja e Dardanës ka një histori mbi 1400 vjeçare. Përveç Kalasë, në këtë fshat është zbuluar dhe një shpellë që mendohet të jetë e vjetër mbi 1400 vjeçare. Kjo dëshmon dhe njëherë historinë tonë multikulturore të vendit tonë.
KALAJA E PRIZRENIT
Kalaj e Prizrenit është një monument i trashëgimisë kulturore në Prizren. Ky objekt pasqyron identitetin tonë kombëtar dhe kulturor në vend. Ky monument konsiderohet të jetë simboli i qytetit dhe një element me rëndësi në identitetin kulturor të Kosovës. Kalaja e Prizrenit, është ëendërtuar në një kodër të lartë, në një ambient piktoresk dhe në një pozitë jashtëzakonisht strategjike. Ngrihet mbi qytet sikurse edhe mbi luginën e thellë të Lumëbardhit dhe rrafshin e Dukagjinit. Fillet e saj (Kalasë) i gjejmë në periudhën e parë të qytetërimit të këtij rajoni, në parahistori, me një zhvillim të vazhdueshëm në periudhën Bizantine dhe Osmane. Në periudhën e pushtimit Osman, Kalaja zgjerohet për të përforcuar dhe ndërtuar muret e saj dhe pasurohet me objekte të tjera të fushave të ndryshme si Hamame dhe Xhami. Poashtu, ky objekt ka shërbyer edhe për nevoja ushtarake. Në aspektin ndërtimor, Kalaja është ndarë në 3 komplekse: 1. Qyteti i Epërm – Akropoli. 2. Qyteti i poshtëm dhe 3. Qyteti Jugor. Në fillim, ky objekt është përdorur ekskluzivisht si kala deri më 1912. Kalaja e Prizrenit, në vete ngërthen një pjesë të rëndësishme të historisë tonë në përgjithësi. Pozita e saj gjeografike, pozicioni i saj dominues mbi qytetin. Peisazhi natyror shumë tërheqës dhe konfigurimi arkitektonik i menduar mjaftë mirë, e bëjnë këtë objekt shumë voluminoz dhe me vlera të padiskutueshme historike, turisitike dhe arkeologjike. Si përfundim mund të themi se Kalaja e Prizrenit është ndër pikat më interesante për hulumtime historike dhe kulturore në vend. Në vitin 2008, është bërë restaurimi dhe konsverimi i Kalasë, me ç’rast i ka hapur dyert e saj për promovimin e vlerave historike, turizmit kulturor, vlerave ndërfetare dhe arktitekturale në territorin e Kosovës.
KALAJA E MITROVICËS
Historia jonë shumë shekullore ka nxjerrë në pah edhe trashëgiminë tonë multikulturore. Si e tillë, trashëgimia jonë ka dhënë ngjyrime kulturore dhe historike në jetën tonë. Ndër to është edhe Kështjella e Mitrovicës. Kështjella në fjalë është ndërtuar rreth vitit 1009-1007, sipas fakteve historike. Sipas gojëdhënave, Kështjella e Mitrovicës është ndërtuar nga fisi Dardanët, ku sipas kësaj gojëdhënë këtu ishte një pemë e vjetër magjike. Mendohej, që fisi Daradan para se të nisej në luftë, vinin këtu dhe luteshin tek kjo pemë (Faltore). Poashtu, gojëdhëna tergon se kjo pemë do të tregonte nëse lufta do të humbej apo do të fitohej. Pranë kësaj peme, shtëpinë e kishte një grua e vjetër (ku sipas gojëdhënës), gruaja në fjalë kishte dëmtime të rënda në fytyrë dhe asnjëri nuk kishte mundur të shikonte drejtë në sy atë. Sipas të gjitha gjasave, mendohej që shtëpia bashkë me pemën që gjindeshin aty, ishin në pronësi të kësaj gruaje. Por kjo pemë e vjetër konsiderohet të jetë ndonjë Orakull Dardan. Në vitin 1200, në Kështjellën e Mitrovicës, nga Perandoria Bizantine, ka patur luftëra të tmerrshme që kanë përfunduar me fatalitet. Mirëpo, në vitet 1500, Mitrovica është kthyer në një qendër të rëndësishme për Perandorinë Osmane, duke u llogaritur si pjesë kyçe e Ballkanit. Në këtë pjesë të Kosovës, shihej Serbia, Mali i Zi dhe Sanxhaku i Kosovës. Që nga antikiteti e deri në ditët e sotme, Mitrovica është urë lidhëse jo vetëm kulturore dhe sociale, por edhe ekonomike dhe religjioze. Deri në përfundimit e luftës së fundit në Kosovë, të gjitha objektet kulturore në përgjithësi dhe kalatë në veçanti ishin nën mbikqyrjen e institucioneve krahinore të Kosovës. Nën okupimin serb dhe përfundimit të luftës në Kosovë, Kalaja e Mitrovicës u pëvetësua nga serbët, duke u thirrur në mitin e tyre gënjeshtar. Sot e tutje, kjo kala e mori emrin Kalaja e Zveçanit. Ndërsa shumë arkeologë serbë vizitojnë këtë monument kulture, përkthejnë të gjithë materialin që ka të bëjë me trashëgiminë e Mitrovicës dhe objektet në mënyrë të rreme, grumbullojnë fakte, bëjnë financiime të ndryshme, në mënyrë që të kenë një trashëgimi të pasur të tyre.
KALAJA E ARTANËS
E ndërtuar në mes të shekujve XIII dhe XIV, Kalaja e Artanës (Ish Novobërda), gjindet në një mal ndërmjet vendbanimeve të Përlepnicës dhe Krivajekës. Është objekt (monument) kulture në Kosovë. Duke u bazuar në burimet historike dhe statistikave kulturore, Artana (ish Novobërda), është përmendur në dekadën e parë të shekullit XIV, me emërtimin Nuvo-Monte. Ndërsa më vonë mori dhe emërtimin si Mbeturinat e Kalasë Mesjetare. Artana si vendbanim, gjindet 35 km në perëndim të qytetit të Gjilanit dhe 39 km në në jug-lindje të Prishtinës. Ky monument kulture, ka patur një funksion mbrojtës gjatë peridhave të ndryshme të pushtuesve. Dhe si e tillë, egziston si monument kulture. Ndërtimi i Kalasë së Artanës, i takon tipit fortifikatë. Dhe si objekt i tillë, përbëhët nga dy pjesë që ashtuquajtura si Kala (Kështjellë): Kështjella e Epërme dhe Kështjella e Sipërme. Në kështjellën e sipërme gjinden 6 kulla. Kulla perëndimore dhe ajo Lindore. Të dy kullat kanë bazë drejtëkëndëshi, ndërsa të tjerat kanë bazë dhe formë katrori. Sipërfaqja e tyre është 0.05 hektarë. Kalaja e sipërme, ka qasje vetëm në pjesën lindore. Në pjesët tjera të kalasë, pjerrtësia e kodrës është e shtrirë dhe e rrëpirë në drejtim të luginës. Poashtu, në pjesën lindore, terreni ngrihet gradualisht duke kaluar në një kodër tjetër më të vogël në platonë e sipërme. Në kështjellën e sipërme,gjinden 6 kulla. Kulla perëndimore dhe ajo Lindore. Të dy kullat kanë bazë drejtëkëndëshi, ndërsa të tjerat kanë bazë dhe formë katrori. Sipërfaqja e tyre është 0.05 hektarë. Kalaja e sipërme, ka qasje vetëm në pjesën lindore. Në pjesët tjera të kalasë, pjerrtësia e kodrës është e shtrirë dhe e rrëpirë në drejtim të luginës. Poashtu, në pjesën lindore, terreni ngrihet gradualisht duke kaluar në një kodër tjetër më të vogël në platonë e sipërme. Në këtë plato gjinden rrënojat e një kishe të madhe. Supozohet që kjo kishë i përket tipit të Katedralave, dhe sipas shpjegimeve historike, daton nga koha e antikitetit. Pas përfundimit të luftës në Kosovë, Kalaja e Artanës është restaruar, dhe është nën mbrojtjen e UNESCO-s.
KALAJA E KORISHËS
Zhvillimet arkeologjike që u bënë në lokalitetet e fshatit Korishë (5km larg Prizrenit), zbuluan dhe kalanë e këtij fshati. Mendohet që Kalaja e Korishës është ndërtuar në shekujt V – VI. Megjithatë, këto zhvillime arkeologjike lidhen edhe me lokalitetin e kishës paleokristiane Shën Pjetri që njihet ndryshe si EPOKA E BRONZIT TË MESËM. Në lokalitetinn e Kalasë së Korishës janë gjetur fragmente si: Enë të ndryshme, Amfora Pitosam Vorba. Të gjitha këto gjetje, datojnë nga qysh nga koha e antikitetit. Gërmadhat e Kalasë së Korishës lujanë një rol të rëndësishëm në historinë tonë kombëtare. Hulumtimet që u bënë mbi Kalanë e Korishës, tregojnë këto të dhëna: Lartësia mbidetare është 728, Kalaja gjindet në anën jugore të fshatit. Respektivisht, mendohet dhe besohet se në periudhën kur është ndërtuar Kalaja e fshatit, është ndërtuar dhe Kisha Katolike Paeokristine Shën Pjetri.
KALAJA E POGRAGJËS
Gjilani është ndr qytetet më me rëndësi në Kosovë. Vlerat kulturore dhe historike janë të gërshetuara në këtë këtë vend. Një rol të rëndësishëm e luan edhe Kalaja e Pogragjës është ndër objektet kulturore në këtë qytet. Kalaja e Pogragjës gjindet 10 km në juglindje të Gjilanit. Kalaja e Pogragjës, ka një rëndësi të veçantë historike dhe shkencore. U ndërtua në vitet 300-400. Mendohet që në këtë objekt u gjetën edhe monedha si ajo e Otacila Severa (246-249). Pas luftërëave dhe tërmeteve të ndryshme në vitin 518. Kalaja e Pogragjës u rindërtuar nga Perandori Justinian në vitet 527-565. Kalaja e Pogragjës i takon tipit të ndërtimit Qytet – Kështjellë. Prandaj shumë historian e quajnë këtë objekt “Kala Romake/Bizantine e hershme”. Objekti në fjalë, është e tipit kodrinor. Ndërtimi i Kalasë së Pogragjës ka këto parametra arkitekturore; Lartësia arrin një lartësi prej 13m, Muret janë të ndërtuara me një lartësi prej 44m. poashtu, kjo kala ka dhe disa kulla vrojutese. Aktualisht, po punohet në zhveshjen e mureve të këtij objekti kulturor, nga bimësia, Trajtimi i së ciilës po bëhet në suaza dhe në kushe të duhura, gjegjësisht në Luginën Morava e Binacës. Në kohën kur u zhvilluan punime arkeologjike, në këtë lokacion u gjendën Monedha Ari, Shigjeta, Pjesë të ndryshme arkeologjike.
Kalaja e Pogragjës përbëhet nga shumë komponentë: Muri iparë dhe Muri i dytë rrethues. Poashtu janë edhe tri kullat vrojutese katërkëndëshe. , ku janë të vendosura në murin e dytë. Muret kanë një lartësi prej 11.40 m, dhe një lartësi prej 1.80. Vlen të përmendet që Kulla Qendrore, është objekti më i ruajtur dhe që ka rezistuar ndër shekuj. Për dallim nga pjesët tjera pjesërisht të shkatërruara, vetëm pjesa perëndimore e Kalasë së Pogragjës, është ende e pa shkatërrua. Muret jugore të Kullës qendore, njëkohësisht janë pjesë e mureve të Kalasë. Kulla kryesore, gjindet brenda murit të dytë rrethues. Së bashku me tri kullat tjera të kapura njëra pas tjetrës, arrijnë një sipërfaqe prej 12.70 ari. Tri kullat e dukshme në murin e fundit rrethues , zakonisht shërbenin për forcimin e citadelës , në rast kulmesh nga armiku. Ato njëkohësisht shërbenin edhe si kulla vëzhguese. Kullat janë të vendosura në tri pozicione – kënde: Jugperëndim, Veriperëndim dhe Verilindje. Ndërsa në këndin juglindor ndodhet një kanal që shërben për mbrojtje , para të cilit qëndron një shkemb natyror. Tri kullat e murit të dytë rrethues kanë një bazë planimetrike në formë të katëkëndëshit. Kjo është si pasojë e rezultatit të konfiguracionit të terrenit, për dallim nga Kulla qendore që ka pazë katrore.
KALAJA E VUSHTRISË
Kalaja e Vushtrisë është ndërtuar në shekullin XIII. Kalaja ndodhet në qendër të qytetit të Vushtrisë dhe kjo tregon që objekti në fjalë ëshë vërtetë e lashtë. Për historikun e Kalasë së Vushtrisë flitet edhe në shumë dokumente historike. Ndër të tjerash Gjeografi Evlija Çelebiu në shekullin XVII, sqaron se me ardhjen e Perandorisë Osmane në Kosovë, Sulltan Murati I, pas pushtimit të Kosovës, e shkatërroi Kalanë. Mirëpo, Kalaja është rindërtuar edhe sot dhe ka arritur që të mbijetoi deri në kohën moderne. Për ndërtimin e kësaj kalaje, janë dhënë mendime dhe ide se kur është ndërtuar ajo. Sipas historianëve shqiptarë, Kalaja e Vushtrisë është ndërtuar gjatë periudhës Iliro – Dardane. Disa mendimtarë të tjerë theksojnë që, Kalaja e Vushtrisë u ndërtua në shekullin e VII, nga perandori bizantin Justiniani. Të gjitha këto konkludime u mbështetën në themelet, që u zbuluan në vitet 1980-1981. Në fillim Kalaja ka shërbyer si depo e armatimit, si burg dhe më vonë ëhstë përdorur edhe për qëllime të tjera. Me ardhjen e Perandorisë Osmane dhe depërtimin e ushtrisë osmane në trojet tona në përgjigthësi, Kalaja e Vushtrisë kalon në duart e Fatih Sulltan Mehmetit në vitin 1455. Në kohën kur sundoi Perandoria Osmane në Kosovë, veçanërisht në Vushtri, Kalaja në fjalë pësoi dëmtime të mëdha. Mirëpo, për nevojat e ushtrisë Osmane, Kalaja u rindërtua përsëri. Pozita gjeografike e Kalasë së Vushtrisë, në kohën kur është ndërtuar kishte një rol shumë të madh ekonomik dhe religjioz. Dhe është përdorur për nevojat e ushtarëve osmanë. Në vitet 1918-1922, Kalaja u përdor si burg. Ndërsa gjatë viteve 1935-1944, ky objekt u përdorë si torishtë nga Shaban Mulla Gërguri. Me ardhjen e partizanëve dhe pas ikjes së tyre, Kalaja është përdorur si depo për mbeturinat e luftës. Ndërkaq, në vitet 1955-1958, Kalaja e Vushtrisë është përdorur për stërvitje. Në vitin 1960, ky objekt shërbente si Kinema. Ana jugore e kalasë, ku ishte edhe kabina për kino-projektor, ka qenë e mbuluar me çati. Sistemi fortifikues i Kalasë ka planimetri drejtkëndëshi. Përbehet nga dy pjesë, kullës dykatëshe ne lindje dhe mureve rrethuese ne perëndim. Përbërja ndërtimore e Kalasë është kjo: Kalaja është ndërtuar nga gurë ranor dhe lumorë, të lidhur me llaq gëlqeror. Përveç rrënojave të bedenëve mbrojtëse që janë në gjendje të mjerueshme, këtu gjindet edhe kulla 2 katëshe.
Kalaja përfshinë një sipërfaqe prej 1100 metra katrorë. Lartësia e mureve arrin deri në 8 metra, ndërsa gjerësia deri në 2 metra. Poashtu, Kalaja kishte edhe gypat e kanalizimit, që shërbenin për përcjelljen e mbeturianve dhe ujit. Vlen të përmendet se gjatë gjurmimeve arkeologjikë, janë gjetur edhe gypa me trashësi prej 40cm. Këta gypa kanë përcjellëujin nga Çezma e Kalasë, apo edhe nga vet Kalaja. Për Kalanë e Vushtrisë egzistojnë dhe disa gojëdhëna. Njëra prej tyre tregon që brenda Kalasë, gjindej një zgafellë, që shërbente në rast të rrezikut kur lumi Sitnica dilte nga shtratri dhe Zgafella të mbronte. Në shumë mure të Kalasë, gjinden nga dy gurë çift të vendosura mbi një pllakë guri, të cilat ende nuk kanë dhënë ndonjë informacion arkeologët se çfarë paraqesin këta gurë. Në muret e jashtme të Kalasë, shihen ende pjesët metalike, ku ishin të vendosura perdet për shfaqjen e filmave verore, deri në vitin 1962, Kalaja e Vushtrrisë u përdorë nga qytetarët për aktivitete të ndryshme. Ndërsa në kohën e komunizmit,në vitet e 70, është bërë një intervenim urgjent në këtë Kala. Intervenimet u bënë në murin jugorë të Kalasë (Pamja kah Çarshia) dhe muret që janë me pamje nga rruga kryesore, me qëllim që të mbrohen qytetarët nga shembja e gurëve. Aktualisht, Kalaja e Vushtrisë shëben për shumë vizitorrë vendorë dhe të huaj.