“Ismail Kadare: një disidencë letrare”, me autor Jean-Paul Champseix

Rexhep Hida, Botimet “Fan Noli”

Shtëpia botuese “Fan Noli”sapo ka vënë në qarkullim veprën studimore të autorit francez Jean-Paul Champseix, mega bestseller ndërkombëtar, shqipëruar nga z. Bashkim Shehu dhe Irena Rambi, nën redaktimin e prof. Ilia Lëngut.

Libri “Ismail Kadare: një disidencë letrare” është një vepër e mirëfilltë studimore me autor Jean-Paul Champseix, specialist i letërsisë së krahasuar dhe drejtues kërkimesh në fushën e letërsisë. Kjo monografi voluminoze prej më shumë se pesëqind faqesh është fryt i një pune kërkimore-shkencore shumë të gjatë dhe është mbrojtur si tezë doktorature në Universitetin e Sorbonne’s. Prej disa vitesh është botuar në Francë dhe është mirëpritur për interesin e madh që ajo paraqet për një njohje më të thelluar e më të plotë të krijimtarisë së shkrimtarit tonë më të njohur dhe më të lexuar në shkallë botërore.

Kjo vepër studimore u përgjigjet të gjitha kërkesave të rrepta të punës studimore dhe krahas bibliografisë së gjerë të vendosur në fund të librit, shoqërohet me shënime të shumta në fund të pothuajse të gjitha faqeve, çka dëshmon se autori i saj i mbështet analizën dhe mendimet e tij mbi bazën e një studimi si të literaturës teorike kritike, por në veçanti të veprave të Ismail Kadaresë, të cilat i ka vendosur në kontekstin e tyre përkatës.

Vlen të përmendet se Jean-Paul Champseix ka jetuar në Shqipëri dhe punuar si lektor pranë Departamentit të Gjuhës frënge në vitet 1982-1988 dhe ka njohur e përjetuar nga afër realitetin e shoqërisë totalitare shqiptare. Së bashku me gruan e tij, Elizabeth Champseix, ata kanë botuar  në fillim të viteve ’90 edhe dy libra me interes të veçantë dhe që janë përkthyer tashmë në gjuhën shqipe: “Bulevardi Stalin Nr.57” dhe “Shqipëria ose logjika e dëshpërimit”.

Siç e vë në dukje titulli i librit, në qendër të vëmendjes është fjala “disidencë” dhe autori tregohet i kujdesshëm duke e përcaktuar si “letrare”. Vetë Ismail Kadareja ka pohuar se nuk e konsideron veten si një shkrimtar disident. Sidoqoftë, për shkrimtarin flet më mirë dhe më qart vepra e tij. Pikërisht këtë të fundit ka ndjekur me rreptësi shkencore Jean-Paul Champseix për të zbërthyer paradoksin sesi ka mundur Ismail Kadareja të krijojë veprën e tij “disidente” në gjirin e një prej regjimeve më totalitare të planetit.

“Kjo vepër, pohon studiuesi,  kërkonte pareshtur që të emancipohej nga dogmatizmi dërrmues i realizmit socialist. Ndërkaq, ajo nuk synonte të arratisej në ndonjë univers të huaj ndaj diktaturës, përkundrazi, të shpie aty vazhdimisht. Ajo fiton një logjikë të brendshme gjithnjë e më subversive dora-dorës që regjimi fosilizohet. Sado që rrëfimi vendohet në Lashtësi, në Mesjetë apo në zemrën e një Perandorie Otomane të trilluar, ai rikthehet përherë në Shqipërinë totalitare, prej çka rrjedh ajo akuzë e përsëritur për “dykuptimësi”.

Sigurisht, në tërësinë e saj, vepra e Ismail Kadaresë u shmanget dogmave skematike të realizmit socialist dhe studimi analizon risitë që solli shkrimtari përsa u përket formave dhe teknikave të rrëfimit që ripërtërihen e pasurohen nga një roman në tjetrin. Nga kjo pikëpamje, Ismail Kadareja ka merita të pamohueshme për emancipimin e letërsisë shqiptare, çka duket dhe në vlerësimin që ai njohu nga lexuesit e shumtë në mbarë botën kur u përkthye.

Por edhe fryma e zymtë dhe aspak optimiste e veprës së Kadaresë, mungesa e heroit pozitiv, mungesa e urrejtjes për kundërshtarin, vendi që u jep njerëzve të thjeshtë, por dhe kundërshtarëve të regjimit, arbitrariteti i pushtetit, tjetërsimi i individit, etj. e kapërcejnë cakun e disidencës letrare dhe i japin asaj domethënie ideologjike.

Këtu jemi në një terren që ka ngjallur dhe vazhdon të ngjallë polemika të shumta, veçanërisht lidhur me shkrimtarin Ismail Kadare dhe diktatorin Enver Hoxha. Autori i kësaj vepre flet për një lloj loje të dyfishtë që i është dashur të luajë shkrimtari, fillimisht duke e mikluar në njëfarë mënyre te “Dimri i madh”, pastaj duke qenë gjithmonë e më i rreptë në romanet që pasuan me diktatorin dhe regjimin diktatorial.

Gjatë qëndrimit të tij në Shqipëri, Jean-Paul Champseix flet për një takim të tij me shkrimtarin në vitet ’80 në Ambasadën franceze në Tiranë dhe vë në dukje se :

“Ishte e qartë se nuk kisha përballë një “shtyllë të regjimit”, po një njeri të izoluar e të shqetësuar.”

Sidoqoftë, analiza dhe zbërthimi i kodeve të universit kadarean nga studiuesi Jean-Paul Champseix janë mbresëlënëses dhe lexohen me shumë lehtësi dhe kënaqësi, çka e mundëson dhe përkthimi mjeshtëror i kësaj vepre nga Irena Rambi dhe Bashkim Shehu.

Shqipëria ishte një nga vendet më totalitare në planet. Sidoqoftë, Ismail Kadare arriti të ndërtojë një vepër të papritur në këtë regjim të sunduar me grusht të hekurt nga diktatori Enver Hoxha. Shkrimtari jo vetëm që anashkaloi dogmat e realizmit socialist, por arriti, përmes shtresave letrare dhe ideologjike, të shpërthejë në mosmarrëveshje. Këto romane, pavarësisht nga epoka në të cilën janë vendosur, kthehen në diktaturë. Arbitrariteti i pushtetit, shtypja e qenieve njerëzore, ankthi i përgjithshëm, shkatërrimi moral i shoqërisë, shkatërrimet e revolucionit kulturor janë veçanërisht të denoncuara. Paradoksi është se në këtë vend “nacional-komunist”, ishte suksesi në Francë ai që ndihmoi që Kadare të bëhej “shkrimtari kombëtar”. Ai u përball me kritika dhe kërcënime nga Ministria e Brendshme dhe Partia. Sidoqoftë, ajo u botua pothuajse gjithmonë. Një vepër e tillë është çoroditëse në një sistem të tillë dhe Kadare habitet për statusin e tij të çuditshëm që i dha atij tolerancë nga diktatori.

Dobia e veprës së Jean-Paul Champseix qëndron në një lexim metodik, tekst pas teksti, duke rindërtuar dhjetëra vjet strategji estetike dhe politike kundër shtetit. “Shkrimtar kombëtar, por jozyrtar,” Kadare i shpëtoi shtypjes: “Tiranët marrin rolin e bukur të mbrojtjes së shkrimtarit të madh dhe u tregojnë të gjithëve se arbitrariteti është kon-substancial me despotizmin. “Pa dyshim që ai e njihte censurën e pastër dhe të thjeshtë si rënia, por parakohshmëria e personazhit të tij të famshëm duhet ta ketë mbrojtur atë nga brutaliteti i tmerrshëm i regjimit.

Larg nga hagiografia, vepra e Champseix, në një distancë të drejtë, shpalos manovrat dhe taktikat e një njeriu që kërkon të mbijetojë si një shkrimtar i lirë. Këto ngatërrime ndonjëherë rezultojnë të jenë të paqarta, siç dëshmohet nga dëshira e Kadaresë, i cili e dinte se ai ishte lexuar nga diktatori (lexuesi i parë dhe i vetëm?), Për të modifikuar linjën e Enver Hoxhës me romanin e tij Dimri i vetmisë së madhe. (1972). Me anë të një hetimi të përpiktë, Jean-Paul Champseix rikrijon këtë lojë mace dhe miu. Duke u kthyer vite më vonë në naivitetin e tij rinor politik (ai ishte atëherë 36 vjeç), Kadare e përshkruan veten si “duke bërë atë që një Molière kishte bërë pak a shumë. Haraç, unë nuk do t’ia paguaj regjimit por drejtpërdrejt diktatorit “.

A kishte lojë të dyfishtë? Disa thonë kështu, dhe Champseix nuk i injoron këto kritika, duke vënë në dukje se “ndërsa autori fitoi famë, reputacioni i tij si një kundërshtar i” toleruar “u rrit”. Ose një vend kompleks në fushën e fuqisë shqiptare, të shenjtëruar dhe të jashtëm, të paprekshëm për shkak të suksesit të tij ndërkombëtar pa pushuar së kërcënuari. Ky pozicion ambivalent gjendet në estetikën e vetë Kadare. Ndërsa pretendonte një prejardhje letrare klasike, shkrimtari shpesh ka vënë në dyshim modernizmin. Sikur, përballë historisë, Kadare kishte takuar Homerin, Shekspirin dhe një avangardë letrare pjesërisht të ngrysur nga shteti.

E gjithë vepra lexohet me shumë interes pasi Champseix fut në analizat e tij të ngushta letrare informacione arkivore të dorës së parë (që burojnë në veçanti nga dosjet e Sigurimit, policisë sekrete shqiptare) ose rezultojnë nga shkëmbimet e drejtpërdrejta me ‘shkrimtarin’. Kjo për fat të mirë thyen formatin akademik të kësaj vepre të pasur. Përmes shqyrtimit të romaneve, shfaqet një luftë afatgjatë, ndonjëherë mbi një nxehtësi të ulët, ndonjëherë shumë më brutale, e cila përfundoi vetëm me mërgimin në Francë në 1990. Kadare pasi vazhdon të shkruaj deri në ditët e sotme, do të kujtohet se kjo sqaron shumë aksionet e një periudhe të caktuar të karrierës së tij. Për të rimarrë një vepër të tillë, duhej një krahasues dhe specialist, në historinë politike shqiptare. Jean-Paul Champseix është i të dyjave.

Më e papritur, puna e tij tërheq në mënyrë të padukshme një jetë të Kadaresë dhe përfundon duke i ngjarë pak … si një roman nga Kadare. Diçka e pavendosur po shpaloset, një luftë në të cilën ne nuk i kuptojmë të gjitha gjërat e fshehta, makinacionet e largëta të krijuara kundër një personazhi të heshtur.

Kjo vepër duhet të njihet nga çdo studiues dhe student i fushës së letërsisë dhe duhet të jetë në bibliotekën e çdo shkolle në dispozicion të nxënësve