Artur Spanjolli dhe romani “Gjelat këndonin ndryshe”

Diko Mustafaraj

Në panairin e libri, që u mbyll të shtunën, me 26 Nëntor 2022,mori pjesë dhe Artur Spanjolli, nga Durrësi. Pas mbarimit të shkollës së mesme artistike “Jan Kukuzeli”, për artet figurative, emigron në Itali. Ai, prei 30 vjetësh jeton në Firence, ku kreu studimet e larta në Fakultetin e Letërsisë dhe Filozofisë dhe u diplomua në vitin 2000, me temë “Letërsia fantastike në letërsinë bashkëkohore”. Ai punon si piktor në Firence, por dhe ka shkruar 6 romane në italisht, po ashtu dhe poezi. Me librin “Gjelat këndonin ndryshe”, i pari në gjuhën shqipe, ai u paraqit në Panairin e librit. Këtë libër e ka krijuar me fantazinë e tij, por që prek ngjarje të fillimshekullit 20-të, kur Shqipëria ishte në udhëkryq e ku diskutohesh që, do të coptohej nga fqinjët apo do të krijohej si shtet më vete. Ishte fundi i Perandorisë Otomane, që prej më shumë se 400 vjetësh kishte nën sundim gjithë Ballkanin. Shtetet e tjera, si Greqia, Bullgaria, Maqedonia etj, e fituan lirinë më parë, kurse Shqipëria e fundit.

Autori ka shkruar një roman, duke njohur mirë historinë e asaj periudhe e psikologjinë e shqiptarëve. Sa fillon ta lexosh romanin, nuk e shkëput kollaj nga dora. Ai është thurur në pronat e mëdha të një beu, me emrin Halit Bej, i cili ishte shumë i pasur, me mendime turkoshake, injorant, mendjemadh. Ai mendonte që Shqipëria s’duhej të të shkëputej nga Turqia e të vazhdonte siç kish qenë më parë, pasi donte të ruante dhe pasurinë e tij, (Kjo ishte psikologjia e shumë të tjerëve si ai), Mund të themi që jo të gjithë bejlerët e asaj kohe kishin këtë mendim. Ismail Qemali, bashkë me shumë të tjerë, përfaqësonin pjesën tjetër të bejlerëve, që ishin formuar nëpër shkolla, në Lindje e Perëndim, mbajtën peshën kryesore në lëvizjen për të fituar pavarësinë e Shqipërisë, bashkë me popullin.

Ngjarjet zhvillohen në çifligun e Halit Beut e më tej. Nga një faqe tek tjetra trajtohen bukur-bukur ngjarjet nga ana e Arturit. Sytë e shkrimtarit mund t’i krahasosh me rentgenin. Ata hyjnë thellë, brenda në shpirt dhe e shohin njeriun tej e përtej. Duket që Arturi ua ka marrë dorën romaneve, pasi ka shkruar dhe më parë; ai njeh mirë epokën, nëpërmjet historisë. Gjatë leximit, nga faqja në faqe të befason me gjuhën e përdorur nga personazhi kryesor, i cili nxjerr nga goja shumë fjalë turke, të kurdisura mirë, që e plotësojnë portretin, bashkë me veprimet e tij në familje, me fshatarët e të tjerë. Kjo i jep vlera të mëdha librit, që lexohet nga gjithkush. Po ashtu ka ndikuar dhe humori i hollë e origjinal i autorit. Kjo mosmërzitje e lexuesit i bën ata që të njohin më mirë atë të kaluar të keqe, që ka ndikuar në prapambetjen e vonesën në krahasim me fqinjët.

Arturi s’është nxituar në të shkruar; ka filluar ta krjojë librin me qartësi në vetvete e pastaj ka vazhduar me tej. Ai i njeh mirë tashmë mjetet e prozodisë, kur në pjesën më të madhe është bazuar në narracionin popullor dhe ka përdorur me mjeshtëri mjetet kompozicionale, siç është rrjedha e dialogut në orë të mira e të këqia të personazhit kryesor. Edhe në replikë me Shemsen, nipin e tij, që dëshiron t’i trashëgojë pasurinë (pasi ai s’kishte fëmijë), me gratë, me bujqit etj. Ai mendonte që vartësit e tij të panumërt duhet t’i mendonin mirë fjalët, përpara se të flisnin me të. Halit Beu ulërinte, hipur në kalin e zi, racë e pastër arabe: “Beu është bej. Vetë padishahu e ka lënë me shkrim. Kështu ka qenë e kështu do të jetë në jetë të jetëve.

Gjithë ngjarjet vërtiten rreth Halilit, familjes së tij, bujqve, miqve dhe qëndrimit të tij në kohën e lëvizjes së madhe për t’u shkëputur nga perandoria në rënie. Ndërsa me gratë e haremit të vet, me punëtorët e çiflikut sillet i dhunshëm, harbut, me eprorët e tij apo me ata që kërkonin Babën, krejt ndryshe; bëhesh xhymert, i dashur. Herë-herë ndihmonte ndonjë fshatar, duke i dhënë para për të shëruar djalin e donte të dukej si njeri i dhimbshëm e i gjindshëm. Në një shprehje popullore thuhet: “Ai që nuk di, turbullon ujin që pi” ose “Pasuria mbron trupin, kurse morali i dobët, shpirtin”, Kjo duket tek Halit Beu. Mendja e zbrazur e tij është thes për gjëra të këqia. Mënyra si trajton bujqit, gratë, etj, tregon që një njeri që s’njeh të vërtetën, është vetëm budalla. “Ai kapardiset, vishet me sqimë, ha shumë e s’pyet për të tjerët, se ka rojet e veta që përdorin dajakun tek fshatarët”. Haliti kishte shumë verdhushka. Ato nuk i përdorte për zhvillimin modern të pronës, për të rregulluar jetën e fshatarëve, por për budallallëqe. Në fund të librit ai i jep “Kumanda-rit”( që perfaqëson udhëheqësin e kryengritjes në Shqipërinë e mesme (Haxhi Qamilin), bashkë me ata që i shkonin prapa, ulërinin: Duam babën, duam Stambollin, e, sa i afroheshin kryeqytetit, digjnin me zjarr e hekur, çdo gjë, edhe në mënyrë të veçantë çifligjet e bejlerëve që ishin kundër Turqisë. Ata kapnin njerëzit e i pyesnin: A je me Babën apo me Austrinë? (Bëhej fjalë për Princ Vidin.) Mjerë ai që përgjigjej keq. E rrihnin dhe e torturonin, pa një, pa dy. Kishte raste, që, për një fjalë goje, digjnin njerëz të gjallë, të mbyllur në shtëpitë e tyre.

Arturi, me mjeshteri i ndihmon lexuesit që të shohin mirë dëmin që sollën të pasurit injorantë të shoqërisë shqiptare të asaj kohe. Kjo vlen për të gjitha kohërat, kur të paditurit pengojnë zhvillimin. Prandaj veprat e mira vlejnë për pastrimin e mëtejshëm të ndërgjegjes njerëzore, për pastrimin e shoqërisë nga ferrat e barërat helmuese. Nga përvoja e dimë që, kur libri lë mbresa, kur përfiton diçka të re, kur s’mërzitesh gjatë leximit, ai ka vlera e ndikon në mënyrë të veçantë. Përforcohet thënia që lumturia nuk ngrihet mbi poshtërsitë, që i pasur bëhesh me dituri, jo me flori; i madh bëhesh me mëndje e jo me moshë.

Arturit i uroj suksese të tjera në rrugëtimin e tij letrar!