Astrit Lulushi: Romanca e Aleksandrit

Një monedhë e lashtë tregon Aleksandrin e Madh me dy brirë në kokë. Nga kjo lindi “Dhul-Karnejn” (dy brirë) që njihet gjerësisht si Legjenda siriane e Aleksandrit. Sipas saj, Aleksandri udhëtoi në skajet e botës dhe më pas ndërtoi një mur në malet e Kaukazit për të mbajtur Gogun dhe Magogun jashtë tokave të qytetëruara.

Disa argumentojnë se forma e këtij tregimi në Legjendën siriane të Aleksandrit daton midis viteve 629 dhe 636 të erës sonë dhe kështu duhet marrë me rezerva. Megjithatë, Legjenda siriane ka marrë një sërë datash nga studiues të ndryshëm, që supozojnë se legjenda ka ekzistuar në vitet 300 të erës sonë.

Sidney Griffith argumenton se historia e thjeshtë e gjetur në Legjendën siriane të Aleksandrit ka shumë të ngjarë të ketë qenë aktuale gojarisht përpara se të përpilohej me shkrim në një nga tekstet siriane dhe është e mundur që ishte ky version që u kujtua në mjedisin islam.

Aleksandri i Madh ishte një figurë jashtëzakonisht popullore në kulturat klasike dhe post-klasike të Mesdheut dhe Lindjes së Mesme. Pothuajse menjëherë pas vdekjes së tij në 323 p.e.s., filloi të grumbullohej një trup legjendash për bëmat dhe jetën e tij, të cilat, me kalimin e shekujve, u bënë gjithnjë e më fantastike dhe alegorike. Kolektivisht kjo traditë njihet si “Romanca e Aleksandrit” dhe disa recensione paraqesin episode të tilla si Aleksandri që ngjitet në Parajsë, duke udhëtuar në fund të detit në një flluskë xhami dhe nëpër Tokën e Errësirës në kërkim të Ujit të Jetës. (Shatërvani i Rinisë). Dorëshkrimet më të hershme të Romancës së Aleksandrit, siç kanë mbijetuar, tregojnë se ajo u kompozua në Aleksandri në shekullin III p.e.s. Teksti origjinal humbi, por mbeti burimi i rreth tetëdhjetë versioneve të ndryshme të shkruara në njëzet e katër gjuhë të ndryshme. Ndërsa romanca e Aleksandrit vazhdoi të tregohej gojë më gojë gjatë shekujve, ajo u mor nga popuj të ndryshëm. Me rëndësi të veçantë ishte përfshirja në traditat legjendare hebraike dhe më vonë të krishtera. Në traditën hebraike Aleksandri fillimisht ishte një figurë satire, duke përfaqësuar sundimtarin lakmues që është injorant i të vërtetave më të mëdha shpirtërore. Megjithatë besimi i tyre në një Zot të drejtë e të gjithëfuqishëm i detyroi interpretuesit hebrenj të traditës së Aleksandrit të pajtoheshin me suksesin e pamohueshëm të përkohshëm të tij. Pse një Perëndi i drejtë dhe i gjithëfuqishëm do t’i tregonte një favor të tillë një sundimtari të padrejtë? Kjo nevojë teologjike, plus akulturimi ndaj helenizmit, çuan në një interpretim më pozitiv hebre të trashëgimisë së Aleksandrit. Në formën e saj më neutrale, kjo u karakterizua duke bërë që Aleksandri të tregonte respekt ndaj popullit hebre ose ndaj simboleve të besimit të tyre. Duke pranuar kështu të vërtetën thelbësore të traditave fetare, intelektuale ose etike të pushtuesit të madh, prestigji i Aleksandrit u përdor për kauzën e etnocentrizmit hebre. Përfundimisht, shkrimtarët hebrenj do ta zgjidhnin pothuajse plotësisht Aleksandrin, duke e përshkruar atë si një johebre të drejtë apo edhe një monoteist besimtar.

Popujt e kristianizuar të Lindjes së Afërt, trashëgimtarë të fillesave judaike të romancës së Aleksandrit, e teologjizuan më tej Aleksandrin derisa në disa tregime ai u përshkrua si një shenjt. Legjendat e krishtera e kthyen pushtuesin e lashtë Aleksandër në Aleksandrin “Mbreti Besimtar”, duke lënë të kuptohet se ai ishte një besimtar i monoteizmit. Përfundimisht, elementët e romancës së Aleksandrit u kombinuan me legjendat biblike si Gog dhe Magog.

Gjatë periudhës kur u shkrua romanca e Aleksandrit, dihej pak për Aleksandrin e Madh historik të vërtetë, pasi pjesa më e madhe e historisë së pushtimeve të tij ishte ruajtur në formën e folklorit dhe legjendave. Vetëm në Rilindjen (1300–1600) historia e vërtetë e Aleksandrit u rizbulua: Që nga vdekja e Aleksandrit të Madh në vitin 323 p.e.s., nuk ka pasur asnjë epokë në histori, qoftë në Perëndim apo në Lindje, në të cilën emri dhe bëmat e tij nuk kanë qenë të njohura. E megjithatë jo vetëm që kanë humbur të gjitha të dhënat bashkëkohore, por edhe vepra e bazuar në ato shënime, megjithëse shkruar rreth katër shekuj e gjysmë pas vdekjes së tij, Anabasis e Arrianit, ishte krejtësisht e panjohur për shkrimtarët e Mesjetës dhe vepra u bë e disponueshme për Perëndimin vetëm me Rilindjen. Përjetësimi i famës së Aleksandrit në shumë epoka dhe në mesin e kaq shumë popujve është kryesisisht për shkak të një vepre të njohur si Romanca  Aleksandër, shkruar nga Kalistenes, i cili shoqëroi Aleksandrin e Madh gjatë ekspeditës aziatike. Nëna e tij Hero ishte mbesa e Aristotelit, gjë që e bën Callistenin stërnipin e Aristotelit.

Nëpërmjet ndikimit të xhaxhait të tij filozof, Callistheni u emërua më vonë për të marrë pjesë në ekspeditën aziatike të Aleksandrit si historian zyrtar. Gjatë viteve të para të fushatës së Aleksandrit në Azi, Kallistheni bëri lavdërime. Megjithatë, ndërsa mbreti dhe ushtria depërtonin më tej në Azi, toni i tij filloi të ndryshojë, dhe filloi të kritikonte ashpër adoptimin e zakoneve persiane nga ana e Aleksandrit. Vdekja e Kallisthenit u implikua nga ish-nxënësi i tij, Hermoalus në një komplot për të vrarë Aleksandrin. Ai u fut në burg ku vdiq shtatë muaj më vonë, nga torturat ose nga sëmundjet. Kjo ngjarje i mbylli marrëdhëniet e Aleksandrit me Aristotelin.

Megjithatë, ka disa histori të ndryshme se si ai vdiq ose u ekzekutua. Kryqëzimi është metoda e sugjeruar nga Ptolemeu, por Chares nga Mytilene dhe Aristobulus i Cassandreias të dy pretendojnë se ai vdiq nga shkaqe natyrore ndërsa ishte në burg. Callistheni shkroi një rrëfim të ekspeditës së Aleksandrit deri në kohën e ekzekutimit të tij, dhe vepra të tjera, të cilat të gjitha janë zhdukur. Megjithatë, tregimi i tij për ekspeditën e Aleksandrit u ruajt mjaftueshëm për t’u nxjerrë si burim i drejtpërdrejtë ose i tërthortë për histori të tjera që kanë mbijetuar. Polibi qorton Kallisthenin për përshkrimet e tij të dobëta të betejave të Aleksandrit. Një sasi e materialit më legjendar u bashkua në një tekst të njohur si Romanca e Aleksandrit, baza e të gjitha legjendave që e kanë origjinën gjatë kohës së Ptolemenjve, por në formën e tij aktuale i përket shekullit të III-të të erës sonë. Autori i tij zakonisht njihet si Pseudo-Kallisthenes. Ekzistojnë gjithashtu versione siriane, armene dhe sllave, përveç katër versioneve greke (dy në prozë dhe dy në vargje).