Astrit Lulushi: Etruskët

Zhvillimi i Romës së hershme i detyrohet një populli të përparuar që jetonte në veriperëndim të Laciumit të Vjetër të njohur si “etruskë”. Komuniteti etrusk, i cili ekzistonte midis shekullit të 8-të dhe shekullit të 2-të pes, kishte një kulturë të formuar dhe entitet të fuqishëm. Ata ishin vendosur në Itali, pasi kishin ikur nga përtej Adriatikut kur vendi i tyre u përfshi nga shkatërrime natyrore e trazira. Në një moment në kohë, etruskët kishin një “konfederatë qytet-shtetesh” në veri të Romës, me fortifikimet më të fuqishme në tokë. Etruskët zotëronin kultivimin e tokave të tyre, duke u marrë me tregti. Në vend që të mjaftoheshin me bollëkun e tyre të pasur të burimeve minerale, etruskët kapitalizuan në furnizimet dhe krijuan një treg në lulëzim përmes prodhimit. Të specializuar për hekurin, tregtarët etruskë u futën në tregti jo vetëm me qytetet e afërta, por edhe me fuqitë mesdhetare si fenikasit dhe grekët e lashtë, tokat baltike, Egjiptin dhe kultura të tjera të Lindjes së Afërt. Në këmbim të hekurit dhe produkteve të tjera metalike me origjinë vendase, etruskët morën qelibar nga Balltiku; mallra prej fildishi, vezë struci të zbukuruara, bizhuteri të bëra nga paste qelqi, varka bronzi nga Egjipti, Sardenja dhe kultura të tjera të Lindjes së Afërt; si dhe qeramikë dhe artefakte të tjera të punuara me dorë. Biznesi ishte aq i mirë sa etruskët prenë monedhat e tyre prej ari dhe argjendi. Ishte nëpërmjet tregtisë së shpeshtë me kulturat e tjera ekzotike që këta elementë u futën në kulturën etruske. Si fillim, ata flisnin një gjuhë krejtësisht të ndryshme nga fiset e tjera italike, me një alfabet të frymëzuar nga një variant i gjuhës ilire dhe të mbështetur nga një sistem shkrimi semitik perëndimor. Gjithashtu, etruskët ishin politeistë dhe i paguanin haraç një treshe perëndish – Tin, perëndia e qiellit; Uni, gruaja e tij dhe perëndeshës së tokës, Cel. Perënditë, si Menrva (Minerva), Pacha (Dionisus) dhe Aritimi (Artemis) përfshiheshin në sistemin e besimit etrusk. Disa historianë besojnë se etruskët, një popull shumë supersticioz, mund ta kenë origjinën nga Azia e Vogël, veçanërisht për shkak të praktikës së tyre të agurit. Auguri ishte parashikimi i fatit, një lexim hyjnor i vullnetit të perëndive nëpërmjet vëzhgimit të zogjve, ose hetimit të organeve të brendshme të kafshëve. Arkeologë të tjerë kanë zbuluar gjurmë të kulturës aziatike në disa nga gjuhët e tyre të lashta, këpucët e tyre me majë dhe dashurinë e tyre për harqet. Sido që të jetë, ky popull do të bëhej një forcë e paepur e një perandorie. Do të ishte vetëm çështje kohe përpara se qytetërimi romak, i cili kufizohej me territorin etrusk, të thithte kulturën e tij. Për të filluar, feja romake, njësoj si ajo e etruskëve, rrotullohej rreth një sërë perëndish dhe perëndeshësh që mund të shtyheshin për të ndërhyrë në punët njerëzore përmes sakrificave dhe ritualeve të tjera fetare. Vetë paganët romakë më shumë se sa u përpoqën në agur; priftërinjtë e tyre zotëronin gjithashtu tekste të shenjta që u zbuluan nga perënditë dhe të urtët etruskë. Gjuha etruske konsiderohet gjithashtu një paraardhës i gjuhës latine. Në fakt, latinishtja ka nxjerrë mjaft fjalë direkt nga librat etruskë, të tilla si “fasces”, një armë e mbajtur nga mjekët e magjistraturës që shfaq një teh sëpatë që del nga një tufë dru elmaku dhe “toga palmata”, manteli i gjykatësit. Romakët e pasur të asaj kohe e kuptuan rëndësinë e arsimit etrusk dhe i regjistruan fëmijët e tyre në institutet etruske.