Nënë Tereza: shenjtorja dhe kombi i saj – recensë nga Bonita Aleaz
– Përktheu Arben Çokaj
Nënë Tereza: shenjtorja dhe kombi i saj, nga Gëzim Alpion, Oxford, Bloomsbury Academic, 2022, 296 f., 16$ (ppk), ISBN: 9789389165067
Trembëdhjetë vjet pas botimit të librit të tij të parë mbi Shenjtoren e Kalkutës, Nënë Tereza: Shenjtore apo e famshme? Gëzim Alpion sheh nevojën e këtij botimi të dytë madhor me të njëjtën temë, Nënë Tereza – Shenjtorja dhe Kombi i saj. Çfarë bëhet kaq bindëse për të rrëmbyer një sociolog gjithë jetën e tij, për t’i kushtuar pothuajse të gjithë karrierën e tij akademike përpjekjes për të bashkuar aspektet e ndryshme në jetën e shenjtores? Siç shpaloset pjesë-pjesë, kapitull pas kapitulli, përmes transformimit të vërtetë të autorit nga sociolog në etnograf, në historian, në pothuajse një kërkues, është dukshëm shumë më tepër sesa shtytja e deritanishme, një ‘thirrje shpirtërore’ që çoi në dhënien e një zakoni nga Agnes Gonxhe Bojaxhiu (para se të bëhej Nënë Tereza). Zbulimi i përpiktë i këtij mjedisi të dendur përbën temën e hulumtimit.
Janë 15 kapituj në librin në shqyrtim, të ndarë në tre pjesë. Autori shkon shumë në pjesën e parë të etiketuar shumë me vend “Cilët janë shqiptarët e Nënë Terezës?”, për të nxjerrë për herë të parë në plan të parë etnobiografinë e kombit të vogël shqiptar. Të vendosur në rajonin shumë të paqëndrueshëm të Ballkanit, politikat shumë të trazuara ekspansioniste të fuqive dominuese në rajon gjatë kohës ndikuan në stabilitetin politik, zhvillimin apo edhe shfaqjen homogjene të komuniteteve të ndryshme që banonin në Shqipëri. Shtypja ushqehej nga shovinizmi fetar, me qëllim të dukshëm për të copëtuar shqiptarët, pasi pretendohej se ata ishin një popullsi e pastër islame, në kontrast me krishterimin dominues në vendet ballkanike.
Si kundërvënie, pothuajse si në kundërshtim me historinë e saj të shtypur, e kaluara shumë e shquar e Shqipërisë gjurmohet me shumë mundim. Pakkush mund të dijë se Iliria e lashtë dhe Shqipëria moderne kanë rrënjë të përbashkëta. E besueshmre, si Aleksandri i Madh, madje edhe Napoleani Bonaparte kishin rrënjë ilire. Megjithatë Shqipëria pësoi valë agonie; Dominimi i gjatë osman la gjurmë të thella në identitetin e tij shpirtëror.
Megjithatë, edhe një herë ka prova të mjaftueshme dokumentare, madje edhe në Dhiatën e Re, për të treguar se rajoni ilir ishte ekspozuar ndaj apostujve gjatë kohës së rënies së parë të krishterimit në Evropë. Atributet kozmopolite të Ilirisë nuk paraqisnin ndonjë religjiozitet të strukturuar në hapësirën publike, por lejuan që të gjitha fetë të lulëzojnë njëkohësisht.
Megjithatë, siç tregon historia e regjistruar, pikërisht ky aspekt, përparimi i lirë i krishterimit ishte shkelur qëllimisht dhe u kërkua të errësohej nga Roma parakristiane.
Përpjekjet e Alpion për të shkuar në këto hapa, për të vendosur disa fakte historike të rajonit, janë fare qartë për të treguar mjedisin para-ekzistues të krishterë që ndikoi Agnesën në rritje. Ai dëshiron fuqimisht të vërtetojë se ai nuk ka qenë kurrë një rajon antikristian, siç ishte propaganduar nga Roma, perandoria osmane dhe më vonë, serbët dhe evropianët e tjerë. Ishte një komb kozmopolit i persekutuar ku, midis krahëve të ndryshëm të krishterimit, katolikët ishin më të persekutuarit.
Se si feja dhe politika u kombinuan për të hapur rrugën për një përzierje unike të nacionalizmit shqiptar, shtjellohet në Pjesën e Dytë. Ajo gjurmon vitet e Nënë Terezës në shtëpinë e saj në Shkup dhe marrëdhëniet e saj me familjen e saj. Kjo pjesë është me të vërtetë një histori e vërtetë e marrëdhënieve atërore dhe amënore të Nënë Terezës, sukseset, dështimet, martesat, lindjet dhe vdekjet e tyre. Gërshetimi i ndërlikuar i historisë politike të rajonit me përparimin e familjes së gjerë është paraqitur me shkathtësi. Babai i Nënës marrëdhëniet ishin me ndikim politik; babai i saj së bashku me lidhjet e tjera ishte nacionalist i vendosur.
Megjithatë, a e transformuan këto ndikime Nënë Terezën në një politikane të aftë, që mund të menaxhonte në mënyrë efektive si Vatikanin ashtu edhe marrëdhëniet e saj me Shqipërinë? Në mënyrë fare delikate, pyetja futet në pjesën e tretë, Marrëdhënia e Nënë Terezës me Selinë e Shenjtë dhe Kombin Shqiptar. Ky seksion është i dendur me fakte dhe ngjarje historike. Unë do të grumbulloja tre pikat e mëposhtme që dalin nga katër kapitujt në këtë seksion.
Së pari, Nënë Tereza ndoshta e ka nxjerrë mendjemprehtësinë dhe pragmatizmin e saj nga vetë kombi i saj; ai vend i mbushur me këto karakteristika nuk lejoi kurrë të shfaqej një fetishizëm mbi identitetet e tij fetare. Pra, edhe për Nënë Terezën, feja ishte sistemi i saj personal i besimit, jo një atribut publik për t’u përhapur.
Së dyti, Europa është e paplotë pa identitet ilir; pra nuk është vetëm Roma apo Athina, që duhet vlerësuar si shtyllat e përparimit evropian që në lashtësi, por edhe identiteti ilir.
Së treti, Nënë Tereza nuk pranoi kurrë ndonjë rol publik nga ana e saj si ndërmjetëse midis Vatikanit dhe qeverisë së Shqipërisë. Prandaj, roli i saj i saktë në rënien e komunizmit në atë komb mbetet mjaft i paqartë. Përkundrazi, ajo shihej si një ashensor i mundshëm i mundimeve të kombit të varfër.
Nuk mund të mos arrish në përfundimin, se ky është gjithashtu një libër që përpiqet të bashkojë shkopinjtë që hynë nën rrota, duke e çuar përpara udhëtimin e shenjtores, por është gjithashtu një nxjerrje e përpiktë e historisë së kombit të saj.
Gjatë leximit të librit, me siguri do të lindë pyetja, a është kjo një vepër me në qendër Nënë Terezën apo ka në qendër Shqipërinë? Nacionalizmi i kujt shkëlqen me forcë më të madhe? A nuk është aq shumë Nënë Tereza, e cila shfaqet si një nacionaliste e vendosur apo vetë autori? Vrapimi i veprës është një përpjekje e guximshme për të rifituar për Shqipërinë prejardhjen e saj të lashtë dhe kështu të zhbëjë një pjesë të madhe të propagandës së rreme, që nxiti mizori mbi kombin e vogël e të rrethuar.
Vepra ka një linjë historie magjepsëse, të mobiluar me fakte të grumbulluara përmes kërkimeve të mundimshme. Megjithatë, nuk është një punë e lehtë për t’u rishikuar, kryesisht për shkak të densitetit dhe kompleksitetit të materialit me të cilin merret.
Privati dhe publiku gërshetohen në momente të panumërta, jo vetëm në jetën e kombit, por edhe në atë të shenjtores. Është kjo ndërfaqe enigmatike që shoqëroi krijimin e Shenjtores, që Alpion mbase donte ta zbërthente nëpër sferat e historisë, përkatësisë etnike, gjeopolitikës dhe sociologjisë së fesë. Një lexim vërtetë i mirë.
Bonita Aleaz
Departamenti i Shkencave Politike, Universiteti i Kalkutës, Kalkuta, Bengali Perëndimor, Indi