Astrit Lulushi: Hartat…

Historia e hartave është 2600 vjet në përgatitje. Kur hartuesit e parë gdhendën botën e njohur në gur, ata nuk ishin plotësisht të vetëdijshëm se “bota” e tyre ishte vetëm një pjesë e thjeshtë e sipërfaqes së planetit. Me rritjen e njohurive, u rrit edhe sofistikimi i hartave, qoftë duke shfaqur kompleksitetin e aftësive hartografike apo rajonet e sapo zbuluara të globit. Përfundimisht, përpjekjet e hartuesve për të kapur botën në letër evoluan në hartat satelitore të sotme, të cilat janë aq të sakta sa mund t’i japin udhëzime hap pas hapi për të shkuar nga shtëpia në punë ose dyqan ushqimor.
Këto harta historike veprojnë si një udhëtim përmes të kuptuarit tonë të botës, secila ofron një pamje intime të epokës në të cilën janë krijuar. Disa përfaqësojnë matematikë ose informacione të përditësuara gjeografike, ndërsa të tjera janë një pasqyrim i vetë mendjeve që i kanë krijuar, duke kapur një moment specifik në kohë.
Harta më e vjetër e njohur në botë nuk ishte aq e vizatuar sa e gdhendur. E njohur si Harta Babilonase e Botës, kjo tabletë mbi 12 cm, nga shekulli i gjashtë ose i shtatë pes, vendos qytetin mesopotamian të Babilonisë, i cili ka të ngjarë të ishte qyteti më i populluar në Tokë në atë kohë. Edhe pse harta përfaqëson vetëm një pjesë të vogël të sipërfaqes totale të Tokës, studiuesit besojnë se krijuesit e saj synonin që ajo të përmbante botën e njohur në atë kohë. Babilonia, përshkruhet si një drejtkëndësh që ndërthur dy vija të shtrembër të cilt përfaqësojnë lumin Tigër dhe Eufrat, ndërsa rrathët në skajet e hartës përfaqësojnë vende të tjera të lashta, si Asiria dhe Elami, ndërsa mbishkrimet kuneiforme detajojnë rajone të tjera. Fillimisht e gërmuar nga arkeologët në fund të shekullit të 19-të, tableta u ble nga Muzeu Britanik në 1882. Ekspertët dyshojnë se harta, megjithëse relativisht e saktë, në të vërtetë i shërbente një qëllimi fetar ose mitologjik në kohën e saj. Pavarësisht, Harta Babilonase e Botës mbetet përpjekja e parë serioze për të konceptuar gjeografinë e botës së njohur.
Shumë nga përparimet kryesore të historisë janë bërë nga mendimtarë të mëdhenj që qëndrojnë mbi supet e gjigantëve të tjerë intelektualë. Geographia e Ptolemeut, e cila bazohet në përparimet shkencore të studiuesve të lashtë, nuk bën përjashtim.
Në shekullin V pes, matematikani i famshëm Pitagora e kuptoi se Toka ishte e rrumbullakët dhe nuk kaloi shumë kohë përpara se Eratosthene të llogariste me saktësi perimetrin e planetit. Shekuj më vonë, studiuesi maqedono-greko- egjiptian Ptolemeu i kanalizoi të gjitha këto përparime shkencore në kryeveprën e tij, një koleksion hartash të njohura si Geographia rreth vitit 150 të es. Ky atlas me tetë vëllime shërbeu si një plan për hartimin e hartave gjatë kohës së Perandorisë Romake. Ptolemeu detajoi procesin e projektimit të një objekti në formë globi në një hartë dy-dimensionale dhe përcaktoi rreth 8000 vendndodhje, përfshi vendin e Albanëve, i shkruar për herë të parë në histori. Ptolemeu hartoi të gjithë Euroazinë dhe Afrikën veriore. Ai e huazoi konceptin e gjatësisë dhe gjerësisë gjeografike nga hartografi i tij bashkëkohor Marinus i Tirit dhe ndërtoi mbi të, për të dhënë kontributin e tij të qëndrueshëm në hartografi. Puna e Ptolemeut nxiti shumë nga hartat që do të vinin gjatë epokës së artë islame dhe epokës së Rilindjes së Evropës.
Tabula Rogeriana (latinisht “Libri i Rogerit”, i njohur gjithashtu si “Kitab Rudjdjar” në arabisht) është një atlas me 70 harta me dy faqe dhe ka pasur një ndikim të veçantë. Kompozuar nga gjeografi i njohur mysliman Muhamed al-Idrisi në vitin 1154 të erës sonë, ai fillimisht u porosit nga Mbreti Roger i Siçilisë (prandaj kjo hartë mori emrin e tij) dhe është një nga shembujt e rrallë të bashkëpunimit shkencor midis të krishterëve dhe myslimanëve gjatë epokës së kryqëzatave. (Në fakt, Kryqëzata e Dytë përfundoi vetëm pak vite përpara publikimit të hartës.)
Duke u mbështetur në burimet perëndimore (si Gjeografia e Ptolemeut) së bashku me teknikat e avancuara të hartimit të hartave myslimane, al-Idrisi krijoi koleksionin më të saktë të hartave deri në atë kohë – vepra gjeografike që u kopjuan me shekuj dhe u përdorën nga eksploruesit evropianë për të lundruar në botë. Interesante, Tabula Rogeriana ndryshon konceptin tonë modern të Tokës, ndërsa al-Idrisi rregulloi hartën e tij, duke e vënë Evropën veriore në fund, Detin Mesdhe dhe Afrikën veriore në krye dhe qytetin e shenjtë të Mekës në qëndër.
Ndërsa disa hartues punuan për të arritur saktësinë gjeografike, të tjerë futën fenë në veprat e tyre. Shembulli më i famshëm është Hereford Mappa Mundi, krijuar rreth vitit 1300. E vendosur në Katedralen Hereford në Angli, harta afërsisht 1.5 x 1.20 metra është hartuar në një fletë velumi (lëkurë viçi) dhe anon orientimin tonë modern të bota në drejtim të kundërt të akrepave të orës 90 gradë (me lindjen në krye). Hartbërësit e hershëm të krishterë shpesh e vendosnin tokën e shenjtë të Jeruzalemit në qendër të një harte dhe lindjen në krye të hartës, sepse ata besonin se ishte drejtimi i Kopshtit të Edenit. (Në fakt, fjala “orientim” rrjedh nga rrënja latine oriens, që do të thotë “lindje.”) Si harta më e madhe e mbijetuar nga Mesjeta, Hereford Mappa Mundi ofron një vështrim të rrallë në botëkuptimin e krishterë mesjetar. Ai përmban skena biblike të skicuara drejtpërdrejt në hartë, qytetet e Parisit dhe Romës (qëndrat katolike të epokës) të renditura dukshëm, dhe bisha mitologjike, me gjasë të nxjerra nga tekstet e lashta romake, të endura kudo. Nuk ka gjasa që udhëtarët ta përdorin hartën për lundrim aktual, por sot ajo ofron një udhërrëfyes përmes mendjeve të krijuesve dhe perceptimit të tyre unik për botën e njohur.
Në shekullin e 15-të, eksploruesit evropianë zbuluan një “Botë të Re” – një kontinent përtej detit që më parë ishte i panjohur për ta. Një nga përpjekjet më të hershme për të hartuar atë që ne tani e njohim si Amerika u bë nga hartografi gjerman Martin Waldseemüller, i cili krijoi hartën e tij me të njëjtin emër në 1507. Harta Waldseemüller përfshinte shtrirje të hollë toke që përfaqësonin Botën e Re. Edhe pse të njohura sot si Amerika Veriore dhe Jugore, këto shtesa gjeografike megjithatë përfaqësojnë agimin e Epokës së Zbulimeve të Evropës. Harta Waldseemüller ishte gjithashtu harta e parë që përdori fjalën “Amerikë” për të përshkruar tokën e re.
Për shekuj me radhë, Projeksioni Mercator (me disa përditësime gjeografike në lidhje me Amerikën) ishte harta standarde e përdorur në shkolla anembanë botës, por shtrembërimet e saj dhanë një pamje të ngjashme të shtrembëruar të historisë – që rastësisht fryu madhësinë gjeografike të superfuqive. duke ulur madhësinë e shumë vendeve të tjera, përfshirë kombet që u kolonizuan nga të njëjtat fuqi globale. Në shekullin e 19-të, kleriku dhe hartografi skocez James Gall zhvilloi një “projeksion cilindrik me sipërfaqe të barabartë”, një familje hartash që synonin të përfaqësonin madhësinë e vendeve në një hartë të sheshtë me aq saktësi sa në një glob. Historiani gjerman Arno Peters solli vëmendjen ndaj punës së Gall-it në vitet 1970 me prezantimin e Projektimit të ngjashëm Peters, duke ndezur një debat rreth paragjykimeve gjeografike në hartimin e hartave. Megjithatë, ngjashëm me Projeksionin Mercator para tij, Projeksioni Gall-Peters gjithashtu shtrembëroi vendet, duke i shtrirë ato pranë ekuatorit dhe duke i shtypur pranë poleve. Sot, harta më e saktë e botës është një çështje debati. Në vitin 1998, për shembull, National Geographic Society miratoi Winkel Tripel Projection, një hartë që redukton shtrembërimet në zonë, drejtim dhe distancë. Në vitin 2021, astrofizikani J. Richard Gott riimagjinoi hartën e botës duke e ndarë Tokën në gjysmë dhe duke vendosur polet e Veriut dhe Jugut në qendër të dy rrathëve të lidhur. Sipas Gott, kjo qasje trajton shtrembërimet në formë dhe zonë të kontinentit quajt për nder të lundërtarit italian Amerigo Vespucci, i cili besohet të jetë evropiani i parë që njohu Amerikën si një masë tokësore tërësisht të ndarë nga India (ku Christopher Columbus mendoi se zbarkoi në 1492). Duke adoptuar teorinë e Vespuccit, Waldseemüller krijoi hartën e parë që përshkruan Hemisferën Perëndimore dhe e para që tregonte Atlantikun dhe Paqësorin si oqeane të veçantë.
Projeksioni Mercator, i krijuar nga hartografi flamand Gerardus Mercator në 1569, njihet gjerësisht si harta e parë moderne. Megjithëse harta kombinoi të gjitha zbulimet gjeografike deri në atë moment (Amerika është shumë më tepër se copa të vogla toke, për shembull). Dhurata më e madhe e saj ishte zgjidhja e një problemi shekullor të konsideruar për herë të parë nga Ptolemeu më shumë se 1400 vjet më parë: se si të bëhet me saktësi një glob sferik në një hartë dydimensionale. Për ta bërë këtë, Mercator vizatoi vija paralele të gjerësisë gjeografike gjithnjë e më larg, ndërsa distanca e tyre nga ekuatori rritej. Kjo krijoi një hartë të shkëlqyeshme për eksploruesit, pasi e bëri të lehtë për navigatorët të vizatojnë një kurs të drejtë. Ana negative e Projeksionit Mercator është se linjat e ekzagjeruara të gjerësisë gjeografike në pole ekzagjeronin njësoj madhësinë e masave tokësore më veriore dhe më jugore të botës. Për shembull, Grenlanda duket pothuajse aq e madhe sa i gjithë kontinenti i Afrikës, kur në realitet është 14 herë më e vogël.
Distanca, përkulja, anshmëria dhe prerjet e kufijve, çuan në “hartën e sheshtë më të saktë të Tokës deri më tani”.
Rreth 2600 vjet që nga përpjekja e parë e njohur për të hartuar hartën e botës, historia e hartimit mund të jetë askund afër kapitullit të saj të fundit.