Gjyqi ndaj Kadaresë për “Pashallarët”: vërejtje në biografi, vepra që shkaktoi ciklon në Byronë e Komunistëve

Çështja do të shkonte deri tek Enver Hoxha, ndërsa mbledhje, kritika dhe autokritika do të bëheshin në Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve prej kolegëve shkrimtarë, botuesve dhe vetë autorit. Mes 100 dokumenteve të përfshira në librin “Kadare në dokumentet e Pallatit të Ëndrrave” (botimet “Mapo”), gazetari Dashnor Kaloçi ka përfshirë edhe pjesë nga procesverbali i një mbledhjeje të tillë.

Si janë shprehur anëtarët e Lidhjes lidhur me atë çka ngjau atë fundtetori të vitit 1975, kur shkrimtari Ismail Kadare dorëzoi për botim në gazetën “Drita” poemën, prej së cilës do t’i kishte ndryshuar fati i jetës së tij. Por fati, apo më saktë Dritëro Agolli, e shpëtoi nga një mynxyrë që mund t’i ndodhte, duke ia hequr nga botimi poemën, pak minuta para se ajo të shkonte në shtypshkronjë. Pasi botimi i saj do të kishte më shumë pasoja, ndoshta të pariparueshme, jo vetëm për Kadarenë e familjen e tij, por ajo do “merrte më qafë” edhe disa nga kolegët e tij, që kishin lejuar botimin e saj.

Si kryeredaktorin Duro Mustafaj, sekretarin e Kolegjiumit Abdurrahim Myftiu, apo dhe vetë kryetarin e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve, Dritëro Agollin, që s’mund t’i shpëtonte kurrsesi përgjegjësisë! Por poema nuk u fut në botim dhe ajo ishte gjysma e së keqes, kjo jo për Kadarenë e kolegët e tij që përmendëm më lart, të cilët do të jepnin llogari deri më një, por për efektin që ajo poemë do të bënte në popull, duke shkaktuar një tërmet të vërtetë, pasi aty përgojohesh udhëheqja e lartë e Partisë dhe vetë Enveri, i cili sapo e lexoi poemën në fjalë, iu hakërrye Ramiz Alisë, me një fjalor banal, të cilin thonë se nuk e ka përfshirë të gjithin në ditarin e tij, që tashmë është i njohur.

Saqë thonë se Ramiz Alia, jo vetëm që nuk e mori dot veten nga ajo kritikë për disa muaj me radhë, por as në mbledhjen e parë (sepse janë mbajtur disa mbledhje), që u zhvillua urgjent në Komitetin Qendror, nuk ka folur dot asnjë fjalë…?! Dhe kjo bëhet e ditur edhe nga procesverbali i asaj mbledhjeje që publikohet për herë të parë në faqet e këtij libri, ku ai nuk përmendet fare, përveçse, si pjesëmarrës i saj. Ndryshe nga Alia, disa nga kolegët dhe funksionarët e tjerë të aparatit të Komitetit Qendror që ishin prezentë në atë mbledhje, nuk kanë nguruar të lëshonin një lumë akuzash ndaj Kadaresë, gjë e cila pasqyrohet qartë në procesverbalin e saj.

Origjina Arkivi Qendror i Shtetit. Fondi 14. Ap. Komitetit Qendror i PPSH-së (Struktura), Dosja 346, Viti 1975.

Viti 1975

Procesverbal

Rendi i ditës

Mbledhje për një poezi të gabuar të Ismail Kadaresë.

Asistojnë nga Komiteti Qendror ………… dhe nga Komiteti i Partisë së Rajonit Nr.1, shoku Gani Keçi.

Foto Stamo: Pse nuk është dhënë për t’u lexuar kjo poezi?

Anastasi: Duke menduar që pas skjarimit që do jepet dhe nga vetë Ismaili, do të mendoj se kjo do të dalë e qartë. Shiko informacionin e dhënë me shkrim nga shoku Anastas Kondo (bashkangjitur procesit) Pas informacionit të shokut Anastas.

Ismaili: Më vjen shumë keq që pikërisht në këtë situatë të Partisë, në vend që ta ndihmoja Partinë, i hapa telashe Partisë. Unë kam shkruar një vjershë kundërrevolucionare. Prita një vjershë revolucionare që do të ndihmonte armiqtë për luftë kundër burokratizmit dhe kapitalizmit. (Shiko materialin të paraqitur me shkrim)

Pyetje:

Foto: 1) Si komunist si e ke mbrojtur vijën e Partisë në vazhdim?

2) Çfarë e ku lipse të bëje gabime nga një vjershë në tjetrën?

3) Si i shpjegon gabimet ideologjike, për bindje apo si koncept?

4) Arsyet pse është kundërrevolucionare kjo vjershë?

5) Ke injoruar rolin e Partisë, po pse e ke injoruar? Nga sa kam dëgjuar, Ismaili është ndikuar që të lirohej sa më parë, çfarë e ka shtyrë që të çpejtohej?

6) Todi Lubonja i ka barë lajka. Si i ka parë këto veprime të tyre?

Shoku Gani: 1) Me sa kuptova unë, Ismaili tha se duke pasur besimin e plotë, mendoj se nuk do të bëjë gabime, a e ka të qartë se ku ka ndarje midis bindjeve ideologjike dhe politike? Si mund të ndahen këto gjëra?

2) Më ka bërë lajka Todi Lubonja, tha Ismaili. Partia e ka deklaruar armik. Pse kanë mbetur lajkat e Todi Lubonjës në konceptet e tij dhe nuk mbetën të Partisë?

3) Thua se ka ndikuar presioni i ideologjisë revizioniste. Pasi në jemi, në fakt, para këtij presioni, mund të na thuash si ka influencuar dhe i ka marrë këto ndikime, nga ç’burim?

Duro: 1) Mungesë sinqeritetit e dëmton vehten, mos don të thotë kjo se…………

2) Ismaili ishte kritikuar për “Provokacioni” dhe “Dimri i vetmisë së madhe”, a ka bërë autokritikë për këto? Unë nuk di gjë për këto.

1) Thatë se i keni tërhequr veprat nga shtëpia botuese, e keni ndërmend ta bëni, do korrigjohen?

2) Rrethi shoqëror që jeton a nuk ka ndonjë difekt. Si i shihni marrëdhëniet me shokët e tu? A ka pasë difekte me shokët?

3) Ke pasur lajkaxhi pasi u konstatua dobësia e vjershës?

4) Si mendon të punosh në një qendër pune? Si e ke gjykuar punën tënde?

Anastasi: 1) Si i ka vlerësuar vërejtjet dhe kritikat e punëtorëve për veprat e tyre?

2) Si komunist si ka qenë në marrëdhëniet me organizatën bazë për disiplinën e Partisë?

3) Si e ka organizuar jetën e tij të përditshme. Marrëdhëniet me Todi Lubonjën kanë qenë për krijimtarinë, apo intime?

PËRGJIGJJA E ISMAILIT

Për pyetjet e Duros: Kam menduar se veprat e mia i kam gjykuar si mendime që shprehin konceptet e Partisë. Në takimet me lexuesit kam thënë se tregimi ka qenë i dështuar. Për “Dimrin” jam përpjekur që të shpjegoj. Kemi thënë se për disa gjëra s’kam qenë dakort. Për romanin kam bërë përpjekje për ta ripunuar.

Thanasit: Kam dëgjuar shumë vërejtje dhe sugjerimet e punë- torëve i kam vlerësuar, por nuk e kam parë të mjaftueshme. Unë nuk kam qenë si duket i disiplinuar. Nuk më është vënë në dukje asnjë gjë. Jetën time të përditshme ia kam kushtuar më tepër anës teknokratike… S’kam bërë një përpjekje për të njohur jetën e gjallë. S’merrem me gjëra të tjera. Më ka bërë lajka të shfrenuara më tepër Todi Lubonja. Kam menduar se m’i ka bërë në formë shakaje. Unë nuk i kam marrë lajkat e tij si….

Ganiut: Thellësisht e kam kuptuar, por praktikisht ndjeja se kisha boshllëqe në orientimet e Partisë. Si shkrimtar mendoje se më mirë nuk duhej që të dinje të gjitha? Kur ndodhi prishja e marrëdhënieve me Bashkimin Sovjetik, shumë gjëra nuk i kisha shumë të qarta. Prandaj në veprat e mia pashë influencat e bagazhit revizionist. Ndikimet revizioniste kanë ardhur nga leximet revizioniste që kam lexuar shumë kohë më parë, bëra gabim. Kjo ka lojtur rol në influencën e tyre. Kam menduar se ato nuk mund të më bënin gjë.

Fotos: Si komunist nuk e kam mbrojtur si duhet vijën e Partisë, me aq sa kanë qenë mundësitë e mia. Gabimet e mia kanë ardhur nga papjekuria ideologjike dhe praktike. Asnjë rrethanë tjetër në origjinë, që të më bënte të bëja gabime. Kam shkruar për Partinë shumë. Në këtë vjershë konceptimi u nis krejt gabim…… Më janë bërë vërejtjet e para për cilësinë e vjershave. Ajo u çua për radhitje.

S’jam i mendimit që të dilej në skenë pa një vjershë aktuale. Nuk kam bërë as këmbëngulje për botimin e vjershës… i thashë që ta lexonte. Lajkat e Todi Lubonjës i kam quajtur pa vlerë se nuk më duheshin e nuk më vlenin. Krijimtarinë time të ardhshme do të mundohem ta botoj në çdo drejtim që të jetë për masat. Mendoj që të vihem në ristudim të veprave të klasikëve duke i bërë si metodë.

Kritika që m’u bë nga Komiteti Qendror, mendova se asnjë autokritikë e imja nuk do ta shlyente këtë gabimin tim. Vendosa që t’i kërkoj të gjitha veprat e mia dhe t’i rishikoj nën prizmin e situatës së krijuar, mendoj se kam një rreth shoqëror të sëmurë dhe kam menduar që Partia të më ndihmojë se cilët janë njerëzit që nuk duhet të rri.

Mos njerëzit që të bëjnë lajka, të bëjnë qejfin? Pse nuk u këshillove me Dritëro Agollin dhe me Llazarin? Kam idenë se kam një shoqëri të mirë. Unë s’u kam dhënë vend lajkaxhinjve. Jam njeri i larguar. S’jam tip i afruar. Me shokët e organizatës kam qëndruar afër. Po nuk rri aq sa duhet me Dritëronë. Nuk kam qëndruar afër me Duro Mustafanë.

Gani: Me asnjërin nuk u konsultove?

Ismaili: Me asnjërin. Vetëm kur më thanë dyshimet e para, kërkova ta lexonin shokët. Nuk kam pasur asnjë reagim të shokëve për vjershën. S’kam pasur njerëz që të më jepnin të drejtë me qëllim të caktuar. Duhet të bëj çmos që të jem më afër vetes. Kam qëndruar larg.

Dalani: Kam dëgjuar që Abdurrahimi s’ka pasur hezitime. Si është e vërteta?

Çajupi: Ti shoku Abdurrahman ke dyfish përgjegjësi si sekretar i Kolegjiumit. Ti je kritikuar edhe herë të tjera.

Diskutime Dritëro: (Shih materialin e shkrojtur) Kam bërë gabim që nuk njoftova sekretarin e organizatës bazë.

Gani: Për cilën vërejtje je?

Dritëro: Vërejtjen të rëndë në kartën e regjistrimit.

Abdurrahimi: Unë do të mundohem që të flas pa duhet të shpjegoj procesin. Me gjithë që s’ishte dakord me këtë poezi, unë jam fajtor që e çova. (Shiko përgatitjet me shkrim) Shtesë- Vërejtjet i janë bërë Ismailit, të cilat duhet të shiheshin dhe të korrigjoheshin nga autori.

Çajupi: More poezinë, i bëre disa vërejtje. Si vendose ta çosh në shtyp?

Gani: Pse e çove në shtyp?

Abdurrahim: E çova se kisha respekt për firmën e tij.

Çajup: ke bërë vërejtje për të gjithë poezinë? Si guxove ta shtypje?

Abdurrahman: Këtu gabova. Gani: Ti ke qenë i predispozuar për ta botuar. Ti ke pasur qëllim që i dërgove për ta botuar. Pse e lejove të japësh përshtypje nga një vjershë me probleme kardinale?

Çajupi: Nuk je oportunist?

Abdurrahmani: Nuk kam formim ideologjik.

Gani: Ti je vënë barrikadë për t’u prerë rrugën. Përse je vënë, çfarë kupton te vjersha me përmbajtje reaksionare? Ti je shumë kontradiktor.

Çajupi: Pse nuk u konsultove me Dritëronë ose me Anastasin?

Duro: Ka qenë e shtypur në dy kopje dhe se është fshehur njëra.

Anastasi: Pse, ti nuk e konsultove me njeri tjetër?

Abdurrahimi: Përgjegjësia bie mbi mua dhe mbi asnjë tjetër.

Çajupi: Në gjykojmë predispozicioni tënd. Bindja ime. Nuk është problemi i punës së Ismailit. Por i bindjeve të tua oportuniste.

Gani: Herë të tjera ke pasur lëkundje ideologjike?

Abdurrahimi: Kam pasur.

Ganiu: Ti duhet të bësh një analizë të thellë qëndrimeve të tua oportuniste dhe lëshimeve. Cilat janë shkaqet e gabimet e tua janë një vazhdë. Ku e kanë burimin këto?

Çajupi: Po redaktorët e tjerë, ç’kanë bërë?

Anastasi: Mos ke ndonjë mendim nënvleftësues ndaj shokëve?

Foto: Pse nuk e ndaloj dhe e dërgoj në shtyp? Vërejtjet që i bëri autorit si i konsideroj? Pse nuk zbatoj urdhrat e kryeredaktorit? Abdurrahimi ka thënë se nuk jam dakord me vërejtjet?!

Dritëro: Pse nuk je aktivizuar për problemet e Pleniumit të IV –të. Nuk ke ndonjë rezervë?

Duro: Pse nuk u zbatua urdhri i jonë që të më liheshin në zyrë? Pse nuk është urdhëruar që të shtypej poezia në dy kopje?

Çajupi: Si kanë qenë marrëdhëniet tuaja si redaktor me Ismailin? Mos kanë ndikuar marrëdhëniet tua me Ismailin?

PËRGJIGJET ABDURRAHIMI

Kam bërë disa teorizime. Shkaqet e këtyre teorizimeve kanë qenë predispozicioni im ideologjik. Kam parë format … e huaj ka influencuar tek unë, duke mos parë përmbajtjen rashë në prehrin e analizave formaliste. Me të drejtë jam kritikuar nga shokët dhe unë kam bërë çmos që… E kam konsideruar si miopi politike qëndrimin ndaj Fadil Paçramit dhe Ibrahim Uruçit. Kam rënë në pozitat e vlerësimit të personit. Kam bërë autokritikë të hapur në shtyp për gabimet e mia.

Edhe në gazetë jam përpjekur për të reflektuar. S’kam asnjë lëkundje në besimin ndaj Partisë. Jam përpjekur të jem vigjilent ndaj shkrimeve të ndryshme. Kam shkruar për festën e 30-vjetorit. Kam shkruar rreth 12-15 shkrime të jashtme ku jam përpjekur të luftoj pikëpamjet revizioniste. Kritika që më është bërë nga Dritëroi, është e drejtë dhe do ta justifikoj kritikën me punë. Jam përpjekur për të vënë në jetë vërejtjet që më janë bërë. Unë rashë në oportunizëm politik. Me sa duket e meta ime për konformizëm dhe defekteve të personalitetit tim. Ndaj vjershës së Ismailit unë mbajta qëndrim oportunist. Së dyti unë kam shkelur normat e Partisë.

Jam munduar që me punë të korrigjoj vetveten. Bindje të tjera unë kam. S’kam pse të flas për origjinën time, sepse vetë shtresa nga unë vij, s’më ndan me asgjë nga Partia. Në metodën e punës, unë duke mos respektuar kolegët, rashë deri aty sa shkela normat. Fakti që unë lejova një gjë të tillë, tregon se janë të paqarta për mua mendimet e Partisë. Kam bërë një proçkë të poshtër. Unë do të mundohem që ta korrigjoj këtë dobësi. Nëse do të botohej, do t’i sillja një dëm të madh Partisë. Duke mos e vlerësuar unë këtë problem, kam bërë që edhe redaktorëve të mos u besoja. Kjo solli që edhe ata të binin në miopi. Unë nuk bëra detyrën që vjersha të daktilografohej në dy kopje. Do të botohej ashtu dhe kjo do të ishte një krim që do t’i bëja Partisë.

Nuk e vlerësova anën ideologjike por thjesht mendimet e mia dhe ia bëra vërejtje autorit për ato që nuk ishin esenciale. Nuk e vlerësova anën ideologjike por thjesht mendimet e mia dhe ia bëra vërejtje autorit për ato që nuk ishin esenciale. I thashë Ismailit se nuk kishte bërë korrigjimet, por ay më tha: S’kam për të bërë gjë tjetër. Porosia më ishte dhënë nga kryeredaktori që t’i hidhja në zyrë. Kur më tha shoku Duro se si mund të botohej ajo vjershë e tillë, unë i thashë që të hiqej?! Unë di se është shtypur vetëm një kopje. Nuk kam shkruar pak gjatë kësaj kohe. Si të metë kam pasur dhe më përpara që nuk shkruaja shumë.

Duke qenë në sektorin e ……s’kam arritur të shkruaj shumë. Pipi Naçe më ka thënë që të linja vjershat në redaksi. Ismaili na ka ndihmuar si redaksi ka qëndruar pranë. I thashë Ismailit që të duhet me gjakftohtësi. Edhe pse ju tha Ismailit, ay nuk kishte bërë asnjë ndryshim. Marrëdhënie të ngushta me Ismailin nuk kam pasur. S’kam ndonjë shoqëri të madhe. Ndaj Ismailit kam si të metë, se kur flitej për veprat e tij, Ismaili duhej të tregohej më i sinqertë. Ismaili duhet t’i kuptojë më mirë veprat e Partisë, edhe në format e Partisë ka qëndruar shumë indiferent.

Abdurrahman Myftiu: Nuk u thellua në autokritik. Të jetë më me karakter si komunist. Ismaili ka krijuar një atmosferë që çdo vepër duhej t’i botohej. Rasti qe një vjershë për Çekosllovakinë, me zor e pranoj ripunimin e saj. Jam i një mendimi me Dritëronë për masën. Vërejtje të rëndë dhe të shkojë në bazë… Abdurrahmani të marrë vërejtje të rëndë.

Fatmiri: Ne dimë se kundërrevolucioni filloi nga shkrimtarët dhe po të botohej ajo vjershë ne duhet të quheshim Klubi “Petef”.

Foto: (Sipas diskutimit me shkrim) Jam i mendimit që vjersha të ishte lexuar. Mendoj se duhej lexuar. Mendoj që si masë të merren: Për Ismailin dhe Abdurrahman Myftiun të bëhen kandidatë partie.

Luani: Ishte tërmet në organizatën tonë, po që e bën Partia dhe jo armiku. Autokritika e shokut Ismail na formoi bindjen se ky ka mundësi për t’u ndrequr. Analiza që i ka bërë shoku Anastas dhe Dritëro janë me vend dhe na japin njohuri mbi dobësitë e kësaj vjershe të zezë. Në këtë vjershë shoku Enver na del vetë pa parti. Një gabim të tillë e ka bërë edhe në romanin “Dimri i vetmisë së madhe”. Mendoj se me tërheqjen që i bëri veprës, do ta ketë mundësinë që të bëjë një vepër madhore.

Ismaili është mbrojtur nga mjaft shokë dhe i kanë rritur mendjen. Po të ndihmohej nga shokët, nuk do të kishte rënë në gabime. Dalani preku qëndrimin e ftohtë të shokëve. Unë mendoj se këta duhet të luftojnë. Ismaili ka nevojë për një njohje besimi e tepërt në vlerat e Ismailit. Është çfaqje subjektivizmi që kam pasur në raste të ndryshme.

Ganiu: Ti bëre autokritikë në rastin e Fadilit. Po pse, po të njëjtat dobësi ti re edhe kësaj here?! Çfarë ndreqe ti?!

Abdurrahmani: Është oportunizmi, i riu. Mendoj që edhe shoku Dritëro është shumë i drejtë. Unë e kam pranuar që këto të…. Që kanë qenë tek unë, kërkova që të them se nuk jam i denjë as si sekretar dhe as si gazetar.

Fatmir Gjata: Jam i një mendimi që masën si propozoj Dritëroj. Ismaili ka pasur dobësi të thella dhe nuk më çudit gabimi Ismailit, sepse vjersha që paraqiti, është akumulimi i pikëpamjeve të tij. Se ku do t’i mësonte qartë se ku do të mbështetej Ismaili. Ay është mbështetur në poezi që janë kritikuar. Për jetën dhe unë kam mendime që Ismaili duhet ta njohë jetën. Ismaili ka marrë nga të gjithë izmat e huaja. Para se të shkruante këtë vjershë tregoi se Ismaili ka qenë në opozitë të heshtur me Partinë. Me vjershën që desh të botonte, tregoi se dolli në opozitë të hapur me partinë.

Ismailit i janë fërkuar shumë krahët, që shpunë në mendjemadhësitë dhe për jetën personale të tij, Ismaili duhet të ketë parasysh se do të vlejnë. Ismaili se ka ndier rrethimin kapitalist, por e ka marrë si sllogan. Konsideratën e Partisë e ka marrë si privilegje që i takojnë. Nga këto gabime ne duhet të nxjerrim mësime. Të qëndrojmë më afër me njëri-tjetrin. Ka besim më tepër tek e shoqja sesa te shokët e vet. Kisha një vërejtje për Duron.

Ismaili u bë një idhull. Kjo konsideratë ka vazhduar edhe sot. Ne nuk duhet të bëjmë idhull se do të gabojmë. Jeta e Ismailit është e kufizuar shumë. Edhe unë jam habitur pse edhe kam menduar se gabimet e tij janë rrjedhë e gabimeve të tij të para. Këto i vinë Ismailit nga konceptet politike të tij. Edhe vepra e fundit e tij, “Nëntori i një kryeqyteti”, vuan nga dobësi të ndryshme. Individualizmi i tij është ngarkuar në shumë vepra të tij, për huazimet e formës dhe të ideve. Unë mendoj se në partishëmri, ay ka bërë gabime. Duke qenë se Ismaili nuk i ka konceptuar mirë raportet e normat moderniste. Në veprat e Ismailit nuk del njeriu.

Njeriu i kohës sonë duhet të zërë vendin. Unë kam kritikuar mjaft nga veprat e Ismailit. Por ay nuk ka pranuar që të bisedoj me mua, për vërejtjet që i janë bërë. Idenë revizioniste që ia kam pranuar edhe unë e konsideroj si veprim jo të drejtë timin. Mendoj se Ismaili duhet të largohet më shumë nga ato libra që e kanë infektuar. Të futet më tepër në jetë. Me këtë poezi i ka dhënë një grusht popullit. Abdurrahmani është në ato pozita të Pleniumit të IV-të. Nuk ka nxjerrë mësime. Thotë që nuk jam i ngurtë ideologjikisht.

Mendoj se nuk është i bindur për vendimet e Pleniumit të IV-të. Gjersa u çua në shtyp, ajo quhet e botuar. Autokritika është e dobët. Prandaj, masa nuk duhet e lehtë. Mendoj të rikthehet kandidat dhe të pastrohet. Në shtyp të mos botohet. T’i hiqet vërejtje e rëndë me shënim në biografi për Ismailin. Mendoj që Ismaili të shkojë poshtë, të ndiejë pulsin e kallove të popullit.

Dalani: Shokët i shtruan mirë problemet për gabimet e tyre, kjo është vjershë antirevolucionare, reaksionare. Me këtë rast vërtetohet lufta që… të rënë sa më të ngushtë me njerëzit. Ismaili ka një karakter që i thotë mendimet e tij. Si të metë ka qëndrimin e disi individual. Ka bindje për shijet e veta. Autokritika e Ismailit qe e drejtë dhe do të gjejë forca që t’ia shpërblejë Partisë këtë dobësi. Si masë qëndroj me propozimin që bëri Dritëroj. Vërejtje të rëndë…