MEHMET KRAJA: IDENTITETI KOSOVAR (9)

PJESA II: IDENTITETI KULTUROR

 

IDENTITETI FETAR

 

Mbi konceptet dhe diskutimin

 

Shqiptarët në përgjithësi, e për pasojë as kosovarët, në identitetin e tyre historik nuk kanë të përfshirë ndonjë ngjarje fetare. Madje, do të gjenden shumë njerëz në botën shqiptare që nuk do të jenë të gatshëm të pranojnë ndonjë rol të fesë në konsolidimin identitar, më herët ose më vonë gjatë historisë. Gjithsesi më të shumtë janë ata që mendojnë se feja, veçmas fakti se shqiptarët ishin të tri besimeve të ndryshme fetare, ka qenë një nga shkaqet e vonesave tona të mëdha në histori, përfshirë edhe zgjidhjet jo fatlume që ka marrë çështja shqiptare në disa raste të veçanta. Por, derisa në shqyrtim historik problemi i fesë te shqiptarët ka marrë disa shpjegime të vlefshme, të themi konsensuale, në vështrimin e aktualitetit të sotëm politik, madje edhe të identitetit, gjërat paraqiten mjaft të ngatërruara dhe ndonjëherë me tendencë ashpërsimi.

Në të vërtetë, numri i atyre që kërkojnë revidim botëkuptimor, madje edhe korrigjim të postulateve historike për fenë dhe rolin e saj është gjithnjë e më i madh, ndërkohë që edhe zërat për aktualitetin fetar te shqiptarët kanë filluar të bëhen disonantë, duke kërkuar më shpesh dhe më me forcë që feja e shqiptarëve të zhvendoset nga historia, ku kishte qëndruar pothuajse gjatë tërë shekullit XX, dhe të rishfaqet e plotë dhe aktuale në ditët e sotme. Pra, ideja se problemet tona fetare i takojnë historisë dhe se ato nuk do të kenë ndikim në zhvillimet aktuale politike, duket se nuk ka marrë një mbështetje të qëndrueshme as në mendimin shqiptar, sikundër që nuk tërheq argumente të mjaftueshme as nga mendimi kontemporan. Feja në botë është duke u ridimensionuar, është duke marrë tjetër domethënie dhe një rol tjetër në zhvillimet politike të shekullit XXI. Ky funksion i ri i fesë nuk ka asnjë arsye të mos ketë refleksione edhe në botën shqiptare, pozitive apo negative qofshin ato.

Trajtimi marksist i fesë përgjatë gjysmës së dytë të shekullit XX ka lënë pasoja të ndjeshme në botën shqiptare, jo vetëm për shkak të interpretimeve materialiste dhe të njëanshme që e karakterizon këtë mënyrë trajtimi, por ndoshta më shumë për shkak të një reaksioni që u shkaktua, apo reagimi në sens të kundërt, sapo trajtimi marksist u tërhoq nga agjenda, si e vetmja mënyrë e shqyrtimit të problemeve fetare ndër shqiptarët. Për të kompensuar vakuumin e krijuar, provenienca fetare ndër ne u bë agresive, madje ndonjëherë duke kërkuar ta dominojë gjithë mendimin shqiptar, ose ta keqorientojë diskutimin për fenë. Këtij agresiviteti i shkuan në favor edhe zhvillimet jashtëzakonisht atipike në rrafshin global, ku ndodhën përmbysje të mëdha politike dhe botëkuptimore, të cilat në prapavijë kishin fenë apo diskursin fetar.

Më anë tjetër, në kontekst të zhvillimeve politike jashtëzakonisht dinamike, shqiptarët e Kosovës u gjenden përball një mori paragjykimesh dhe damkash recidiviste, të prodhuara dhe të shpërndara nga propaganda serbe, e cila kishte për synim ta minimizonte përkrahjen perëndimore për Kosovën, duke u përpjekur t’i jepte karakterin e konfliktit fetar ose të konfliktit të civilizimeve një lufte që zhvillohej vetëm për të drejtat e njeriut dhe për të drejtat politike. Në të vërtetë, rreziku për shqiptarët, në raport me fenë, ishte dy planesh: e para, që të merrte formë dhe të thellohej një keqkuptim planetar për shqiptarët; dhe, e dyta, që vetë shqiptarët të binin në grackën e këtij keqkuptimi.

Duket se kjo ka qenë arsyeja përse ndër shqiptarët në përgjithësi, por ndër shqiptarët e Kosovës në mënyrë të veçantë, tema e fesë nuk u diskutua pothuajse asnjëherë në mënyrë eksplicite, por u përdor aty-këtu në kuadër të trajtimeve për historinë, për kombin, për identitetin, për politikën, për civilizimin etj. Mbase ky diskutim për fenë e pësoi deformimin më të madh kur, në kuadër të diskutimeve për identitetin kombëtar të shqiptarëve, u bë objekt polemikash mujshore ndërmjet personaliteteve të jetës kulturore, të cilët nuk morën parasysh ndjeshmërinë e temës, por u futën në diskutime me një polarizim të ashpër konceptual, duke harruar se tema e fesë dhe e identitetit nuk mund të bëhen objekt armiqësish personale, sepse janë tema tepër të ndjeshme, sa të durojnë interpretime tekanjoze. Diskutimet e këtilla nuk nxorën ndonjë shpjegim të vlefshëm. Përkundrazi, duke mbetur në nivel të polemikave joparimore, e hoqën temën e fesë nga agjenda e shqyrtimeve sadopak korrekte dhe e bënë temë “të rezervuar” vetëm për keqkuptime ose mosmarrëveshje.

Pra, çështja e parë që shtrohen në diskutimet tona për fenë, ka të bëjë me mënyrën e qasjes. A është feja për ne një temë tabu, e cila nuk duhet të preket, sepse ende nuk jemi të gatshëm të ballafaqohemi me pasojat e saj? Apo, pyetja mund të shtrohet edhe më ndryshe: A kemi ne shqiptarët mosmarrëveshje të tilla fetare, sa të na leverdis më shumë heshtja se sa trajtimi i ngutshëm i kësaj teme? Pastaj: A është feja te shqiptarët çështje e trashëgimisë historike apo e civilizimit bashkëkohor? A është feja te ne çështje identiteti, pra diçka e brendshme, që ka të bëjë me kosntalacionin tonë identitar, apo më shumë çështje perceptimi, diçka e jashtme, që lidhet me diskursin dhe interpretimin? Çfarë është autentike, tradicionale, në perceptimet tona fetare dhe çfarë është e importuar, e bartur nga lëvizjet politike, civilizuese dhe fetare të përbotshme? Dhe, së fundi, a ka një dallim në trajtimin, në perceptimin dhe në ndijimin fetar ndërmjet Kosovës dhe Shqipërisë?

 

Perceptimet historike

 

Në aspektin e trajtimit historik nuk mund të themi se i kemi zgjidhur të gjitha çështjet që kanë të bëjnë me fenë. Kemi ende shumë pyetje të mbetura pezull, të cilat kërkojnë përgjigje më eksplicite, në mënyrë që të mos bëhen objekt spekulimesh dhe keqinterpretimesh me pasoja largvajtëse. Me historinë ne edhe ashtu kemi shumë çështje të hapura, të trajtuara shkel e shko, pa përqendrim, pa metodë dhe pa dije historike. Por feja, mbi të gjitha, ka pësuar në këtë trajtim, sepse historiografia shqiptare, përveç që ka kaluar një periudhë të vështirë të kufizimeve ideologjike, po gjatë asaj kohe ka përjetuar edhe një “kontakt aksidental” ndërmjet ideve të rilindësve dhe ideologjisë diktatoriale të periudhës së socializmit.

Rilindësit shqiptarë, që të mund të bëheshin të mosvarur dhe të mund të bënin shtet, ndër vështirësitë e para që duhej të kapërcenin, ishin problemet fetare. Njësinë kombëtare ata e projektuan si mbifetare dhe në këtë pikë ata arritën sukses të jashtëzakonshëm: toleranca fetare u bë rregull i jetës në të gjitha bashkësitë dhe vendbanimet shqiptare. Mirëpo, është gabim të thuhet se shqiptarët në këtë periudhë nuk manifestuan identitet fetar, se atë identitet e braktisën për llogari të interesave kombëtare. Jo, ata nuk braktisën asgjë. Ata vazhduan të bënin jetën e tyre të ndarë në bashkësi të veçanta fetare, po me atë komunikim dhe moskomunikim që kishin pasur më herët. Të vetmen gjë që shqiptarët kishin arritur ta bënin më mirë se shumë të tjerë në Europën fanatike ishte tejkalimi i konfliktit fetar.

Në të vërtetë, rilindësit nuk e shpikën tolerancën fetare te shqiptarët, ata e gjetën aty, por idenë e kombit e ndërtuan mbi të tjera postulate, siç ishte gjuha e përbashkët, hapësira e përbashkët, historia e hershme e përbashkët, trashëgimia kulturore e përbashkët (mitet, legjendat etj.), mentaliteti i përbashkët etj. Pra, fenë e lënë të paprekur, ashtu siç e gjetën, duke hedhur mbi të më shumë tolerancë, mirëkuptim dhe komunikim të ndërvetshëm. Ata askujt nuk ia mohuan fenë, as besimin fetar, këtë nuk mund ta bënin qoftë për shkak të ambientit që do t’i refuzonte në mënyrë të ashpër, por edhe për shkak se shumë syresh ishin me shkollim fetar superior. Më anë tjetër, do pasur në vëmendje se rilindësit asnjëherë nuk proklamuan ateizmin si mënyrë për të tejkaluar dallimet fetare. Ata proklamuan idenë e kombit që ndërton bashkimin jo mbi rrafshimin e dallimeve, por mbi përbashkësinë mbifetare, pra jo duke relativizuar ose duke shmangur fenë, por duke e tejkaluar atë mbi parimin e një ideje sipërore, se të gjithë njerëzit janë të barabartë para Zotit. Rilindësit nuk synuan ta shmangnin fenë nga jeta shqiptare, ata synuan ta shmangnin fanatizmin fetar dhe asgjë më shumë se kaq. Kredoja e tyre se ‘Fe e shqyptarit asht shqyptaria’ nuk proklamonte as ateizmin dhe as braktisjen e fesë në emër të idealeve më të larta, siç është shpjeguar dhe vazhdon të shpjegohet gabimisht. As vendosjen e idesë kombëtare mbi bindjen fetare, ose renditjen e kombit mbi fenë, apo në piedestal më të lartë.

Këtë edhe mund ta bënte Pashko Vasa, sepse idetë e tilla do të ishin në konkordancë të plotë me kohën dhe me utilitarizmin kombëtar. Por ai nuk e bën këtë dhe nuk kemi pse t’ia atribuojmë një gjë që nuk e ka. Ai idenë e dallimeve fetare ndër shqiptarët nuk e lidh me besimin fetar, pra me bindjen fetare, me diçka të brendshme, por me manifestimin jashtësor. Ishte pikërisht kjo kredo e rilindësve, e cila u keqpërdor nga diktatura komuniste dhe ideologët e saj, përfshirë edhe historinë e letërsisë, duke krijuar atë “kontaktin aksidental” ndërmjet ideve të rilindësve dhe ideologjisë komuniste. Kredoja e rilindësve, e pranueshme ose jo, funksionale ose jo, qëndronte në rrafshin e ideve. Ajo nuk përbënte ideologji, sepse nuk ishte kodifikuar dhe aq më pak kishte instrumente të zbatimit të dhunshëm. Pra, ajo qëndronte në rrafshin e pranimit ose mospranimit të vullnetshëm dhe krejtësisht të lirë të individëve që i referoheshin kësaj problematike. Ndërkaq, duke u nisur nga parimet e marksizëm-leninizmit, ideologjia komuniste, si në shumë raste të tjera, bëri një shartim krejtësisht të panatyrshëm të ideve të rilindësve, fillimisht duke ua atribuuar atyre një korpus idesh që ata nuk i kishin dhe nuk mund t’i kishin: rilindësit nuk thanë asnjëherë se feja është e dëmshme për shqiptarët, respektivisht se “feja është opium për popullin” dhe se për shkak të unitetit kombëtar duhej braktisur besimin fetar. Të shumtën ata iu referuan fatit të keq historik, që i ndau shqiptarët në tri fe dhe, për pasojë, ua bëri të vështirë funksionimin e tyre si një tërësi kompakte etnike.

Ishte ky një instrumentalizim i ideve të rilindësve, pra, që zuri vend në propagandën ditore kundër fesë në Shqipëri në kohën e diktaturës, ndërsa në Kosovë, më një anë, duke ardhur bashkë me korpusin e ideve enveriste, krijoi ekzemplarët e rrallë të ateistëve dhe, më anë tjetër, duke gjetur terren dhe duke funksionuar bashkë me idetë e tjera iluministe të rilindësve, në njëfarë mase e largoi Kosovën nga tradita fetare konservative.

Nga pikëpamja fetare, në këtë kuadër, deri-diku ka mbetur pa marrë një shpjegim të vlefshëm edhe çështja e Skënderbeut. Është e njohur se rilindësit, që ta bënin hero kombëtar të gjithëpranueshëm për shqiptarët, e minimizuan karakterin fetar të luftërave të tij. Më pastaj, në rrethana të tjera, kur shqiptarët u etiketuan si orientalë, mbështetës të Turqisë, aziatikë etj., dhe kur duhej të bënin Shqipërinë duke i tejkaluar këto paragjykime, ata i mëshuan faktit se Skënderbeu kishte bërë një luftë në dobi të krishterimit, se ishte mbështetur nga papa dhe se ishte quajtur ‘Atlet i Krishtit’. Kjo histori e sforcuar irritoi fanatikët shqiptarë myslimanë, të cilët një herë sikur nuk kishin qejf ta zinin në gojë Skënderbeun dhe dikur filluan të mërmëritnin nën zë se Skënderbeu nuk është figurë integruese shqiptare, se ai shkakton ndasi fetare, se ai është hero i Shqipërisë, por jo edhe i shqiptarëve të Kosovës dhe Maqedonisë. Në të vërtetë, me ngritjen e monumenteve të Skënderbeut në Prishtinë dhe Shkup, shqiptarët e Kosovës dhe të Maqedonisë nuk importuan identitet, siç thuhet me ndonjëherë me dashaligësi, por në njëfarë mënyre ata, përveç që ripërkufizuan hapësirën tyre etnike dhe i mëshuan fuqishëm monolitizmit të tyre kombëtar, përkufizuan edhe referencat e tyre ndaj qëndrueshmërisë së Skënderbeut si figurë historike kombëtare edhe mbifetare.

Ky ripërkufizim i rolit të Skënderbeut në botën shqiptare bëri që zërat kundër tij të bëhen më të paktë në Kosovë dhe në Maqedoni, ndërkohë që Shqipëria “e brendshme” po përballet me teprinë identitare dhe, në disa raste, Skënderbeu atje përdoret edhe për skandale të vogla letrare ose pseudointelektuale.

 

Ndikimet shkombëtarizuese

 

Çështja e tretë, që po kështu lidhet me historinë, ka të bëjë me një tezë që është hedhur së pari në Kosovë, në qarqet e disa historianëve, dhe që andej, pak nga pak, është zhvendosur në rrethe fetare, ose gjysmë fetare, gjysmë shkencore apo intelektuale. Sipas tyre, islamizimin më të madh të shqiptarëve të Kosovës në Perandorinë Osmane duhet parë në një këndvështrim pozitiv, sepse ka qenë pikërisht ky konvertim që i ka ndihmuar ata të ruajnë identitetin dhe kombësinë, kundrejt sllavizimit, i cili i asimiloi në masë të madhe shqiptarët e krishterë në Kosovë dhe në viset përreth saj. Kjo tezë zakonisht ilustrohet me dy fakte: e para, me shpërnguljet masive të shqiptarëve të krishterë, bashkë me serbët, pas luftës austro-turke dhe pas kryengritjes së vitit 1690, që domethënë një model i zhbërjes së shpejtë të substancës shqiptare; dhe, e dyta, zhdukja dhe asimilimi i pakthyeshëm i një numri të madh i shqiptarëve të krishterë në Maqedoninë Perëndimore dhe në Kosovë.

Natyrisht, një kundrim i këtillë i konvertimit fetar dhe i historisë në përgjithësi është pak e besueshme se mund t’i qëndrojë kritikës shkencore. Janë po ata zëra, ose të ngjashëm me to, që thonë se Skënderbeu e ka dëmtuar substancën shqiptare me luftërat e tij kryeneçe kundër një perandorie të madhe, siç ishte Turqia. Po të gjykohet kështu, realisht deformohet krejt kuptimi i luftërave për liri, te shqiptarët dhe te mbarë popujt e botës, e para, dhe, e dyta, që është akoma më e rëndësishme për shqyrtime dhe perceptime studimore, koha historike ngatërrohet me kohën subjektive. Edhe në rastin e konvertimeve fetare, mungesa e analizave objektive dhe mbështetja te perceptimet subjective kanë çuar tek idetë me anim fetar dhe me konotacion aktual, që domethënë se ka ndodhur edhe një insturmentalizim i historisë për efekte joshkencore.

Pra, nuk qëndron fakti se konvertimet në islam, që erdhën bashkë me pushtimin turk, e kanë ruajtur substancën shqiptare, veçmas në Kosovë dhe në Maqedoninë Perëndimore, sepse, përveç dëmit tjetër disa shekullor që u është bërë shqiptarëve nga ky pushtim, vetëm shpërnguljet nga këto hapësira në viset e ndryshme të Perandorisë Otomane kanë çuar numrin e shqiptarëve në Turqinë e sotme mbi dyfishin e numrit të tyre në Kosovë dhe Maqedoni, marrë të dyja së bashku.

Më anë tjetër, janë shqiptarët e konvertuar në islam që kryesisht kanë prodhuar minoritetin turk në qendrat urbane të Kosovës dhe të Maqedonisë, një minoritet plotësisht i trilluar, i shpikur në periudhat e ish-Jugosllavisë, vetëm e vetëm për të dëmtuar substancën shqiptare. Për këtë nuk ka nevojë të na bindë njeri, këtë e kemi parë më sytë tanë, pothuajse në të gjitha rrethanat, madje deri në kohët e vona, përfshirë edhe favorizimet e sotme që i bëhen minoritetit turk në Kosovë, qoftë për shkak të idesë së dhunshme të Kosovës si shtet multietnik, apo të vasalitetit politik dhe ekonomik që ka shteti i ri i Kosovës ndaj Turqisë së sotme agresive.

Se islamizimi nuk krijoi mbrojtje për substance shqiptare kundrejt sllavizmit e dëshmon edhe një fakt tjetër: Në zonat ku shqiptarët patën kontakt me islamin e sllavizuar, dëmtimi i shqiptarëve mori përmasa të frikshme dhe për këtë mjafton të sjellim në vëmendje shembujt si Pazari i Ri (tani Novi Pazari), Tutinin, Rozhajën me krejt krahinën e Sanxhakut, të cilët në Lidhjen e Dytë të Prizrenit kishin përfaqësinë e tyre dhe kërkonin t’i bashkoheshin Kosovës. Pastaj, po këtu është Plava dhe Gucia, për mbrojtjen e të cilave shqiptarët bënë një luftë legjendare, gati njëqindvjeçare, për t’i humbur përfundimisht perms asimilimit. Apo Tivari.

Të paktë janë ata të brezit të ri, që e dinë se Tivari ka qenë qytet shqiptar, ndërkohë që unë e mbaj mend, nga mesi i viteve ’60 (para se të ndërtohej porti dhe të dyndeshin kolonizuesit e rinj), në Tivarin e Vjetër flitej shqip. Në zonat përreth Tivarit, në Zalef dhe në Tukemil, që më herët jetonte një popullsi sllave e islamizuar, e cila e vërshoi Tivarin, e sllavizoi në tërësi për një kohë të shkurtër, pastaj e humbi edhe vetë. Lidhja me Bosnjën dëmtoi dukshëm edhe substancën shqiptare në Ulqin, por ajo arriti të shpëtonte, për shkak të lidhjeve të forta që u krijuan me Kosovën. Edhe aktualisht, në Mal të Zi, janë shqiptarët myslimanë të zonës së Tuzit, të cilët, për arsye të një konflikti fetar të heshtur me shumicën katolike, po konvertohen në boshnjakë, megjithëqë të tillë nuk kanë qenë asnjëherë.

Më anë tjetër, nuk mund të mohohet fakti se sllavizmi I shqiptarëve ortodoksë, ndonjëherë edhe katolikë, duhet ta ketë dëmtuar shumë substancën shqiptare të zonave të kontaktit me sllavë, siç është Kosova dhe Maqedonia Perëndimore. Duhet pranuar se, historikisht, vetë shqiptarët e krishterë në këto hapësira kanë pasur identitet të dyzuar. Siç e kemi përmendur edhe më herët, pas luftës austro-turke të vitit 1690, bashkë me Arsenijen III u shpërngulën edhe një numër i konsiderueshëm shqiptarësh të krishterë, katolikë dhe ortodoksë së bashku, ndërkohë që Pjetër Bogdani, që e udhëhoqi këtë luftë, nga historianët serbë quhet Petar Bogdanoviq dhe thuhet se ka qenë “një serb, pasardhës i Bogdanit të Dushanit”.

E zëmë se serbët, sipas bindjes sonë tashmë të ngulitur, e kanë pasur gjithmonë tendencën e përvetësimit të vlerave të të tjerëve në Ballkan dhe se për këtë dëshmia më e mirë është Skënderbeu, ndaj të cilit gjithashtu kanë shprehur pretendime. Mirëpo, duket se në këtë rast bëhet fjalë për diçka tjetër. Është krejt e mundshme se, pas ndarjes së kishës, Kosova ishte bërë zonë e lëvizshme, e cila dyndej herë në Lindje dhe herë në Perëndim. Kjo paqëndrueshmëri e kishës, sikundër edhe dëbimi shqiptarëve nga kishat serbe, siç thonë historianët, kanë sjellë si pasojë islamizimin në masë të shqiptarëve të mbetur pa mbështetje.

Por, më anë tjetër, një islamizim i këtillë duhet të ketë sjellë edhe një përafrim të minoritetit shqiptar katolik dhe ortodoks me serbët e krishterë, pavarësisht se ata i takonin kishës lindore. (Interesant është edhe rasti i Shtjefën Gjeçovit nga Janjeva, të cilin bashkëvendësit e tij kroatë e njihnin si Gjeçoviq). Ndërkaq, duhet pranuar se shqiptarët u paraqitën të vonuar në ndërtimin e identitetit të tyre, i cili nuk u shfaq i gatshëm në shekullin XIX, siç përfytyrohet tani, por përfshinte gjithë periudhën e mesjetës së vonë, identitet ky që në atë kohë ndërtohej kryesisht përmes institucioneve fetare dhe principatave, të cilat shqiptarët nuk i patën konsoliduar pikërisht në kohën kur te fqinjët ndodhnin lëvizjet e këtilla. Prandaj shqiptarët firuan shumë, edhe në atë periudhë, edhe më vonë.

Sido që të jetë, rasti më eklatant i sllavizmit të vonë dhe të pakthyeshëm të shqiptarëve të krishterë paraqitet në Maqedoni, një rast gati i pavërejtur dhe i patrajtuar asnjëherë në diskursin aktual shqiptar. Po e shikuat hartën e Maqedonisë në kufizimin e saj me Shqipërinë, do të vërejmë se ajo kap më pak zonën e verilindore, më shumë zonën e mesme dhe pjesërisht zonën jugore të arealit shqiptar. Kjo shtrirje do të duhej të nënkuptonte vetvetiu edhe pjesëmarrjen e shqiptarëve të të tri feve në këtë areal: shqiptarët e fesë islame në tërë territorin, ata të besim katolik në veri, qoftë edhe në formë të ndonjë “enklave” dhe të besimit ortodoks që nga brezi i Dibrës dhe më në jug, sepse Maqedonia Perëndimore ka qenë pothuajse gjithnjë etnikisht e pastër shqiptare. Ata që nuk e njohin më nga afër situatën në Maqedoninë e ditëve të sotme, do ta kenë të vështirë ta kuptojnë se deri vonë në Shkup kishte një komunitet shqiptar katolik dhe se nga Maqedonia e mesme dhe më në jug kishte një komunitet shqiptar ortodoks, i cili për një kohë relativisht të shkurtër (kryesisht në kohën e Jugosllavisë së vjetër dhe të re) u zhduk pa asnjë gjurmë.

Se për shumë kohë Shkupi ishte qendër ipeshkvisë Shkup-Prizren, këtë e dimë edhe nga doracakë e historisë elementare. Duke u renditur para Prizrenit si qendër ipeshkvnore, mund të gjykohet se Shkupi për organizimin kishtar kishte përparësi, që domethënë se numri i katolikëve të atjeshëm ishte më i madh se ai i Prizrenit me rrethinë. Këta katolikë ishin shqiptarë, doemos, sepse maqedonas të fesë katolike nuk ka pasur kurrë. Më anë tjetër, duke qenë qendër e vilajetit të Kosovës, Shkupi me kohë tërhoqi në zonat e tij urbane shqiptarë katolikë nga viset e Karadakut dhe më gjerë, që sot shtrihet në të dy anët e kufirit Kosovë- Maqedoni, por edhe shqiptarë katolikë të zonave të tjera të Kosovës, të cilët, njësoj si shqiptarët e besimit mysliman, u dyndën drejt Shkupit, për të zhvilluar tregtinë dhe për të gjetur treg për zejet e tyre tradicionale. E kësaj origjine është e Nëna Terezë. Origjina e saj nuk është aspak e diskutueshme, siç duan ta bëjnë maqedonasit ose arumunët shqiptarë, por duhet pranuar se ajo vinte nga një komunitet i paqëndrueshëm shqiptarësh, te të cilët tashmë kishte marrë hov procesi i asimilimit dhe i shkombëtarizimit, gjithsesi pas përfshirjes së Maqedonisë në mbretërinë Jugosllave. Vetë Nëna Terezë fliste dhe shkruante maqedonisht, ndërsa shërbesat fetare i kryente në Letnicë, në gjuhën kroate. Gjuhën shqipe e përdorte vetëm në komunikim familjar, shumë-shumë në komunikim me njerëzit e lagjes ose të mëhallës së qendrës së vjetër të Shkupit. Në të vërtetë, problemet e shfaqura së voni rreth origjinës së saj manifestojnë realitetin brenda vetë komunitetit katolik shqiptar të Shkupit, i cili, ta zëmë, me rastin e ngritjes së përmendores së shenjtores shqiptare në këtë qytet, organizoi një tubim katolik, në të cilin nuk u fol asnjë fjalë shqip.

Po kaq gjak i shprishur u bënë edhe ortodoksët shqiptarë të Maqedonisë të zonave të ndryshme, më perëndimore ose më jugore. Manastiri ishte qendër e njërit nga katër vilajetet shqiptare, brenda dhe përreth tij kishte një komunitet shqiptar ortodoks, i cili u shqua edhe për pjesëmarrje shumë aktive në jetën kulturore shqiptare. Fakti që në Manastir u mbajt Kongresi i Alfabetit dëshmon këtë më së miri. Tezat e hedhura së fundi se ky komunitet shqiptar ortodoks me shumicë nuk ishte tamam shqiptar, por kishte origjinë arumune, nuk janë mbështetur me argumente të qëndrueshme. Përkatësinë arumune të këtij komuniteti mbase nuk duhet mohuar në tërësi, por ai gjithsesi mbetet i kufizuar në numër dhe në shtrirje, që domethënë se nuk përfshinte në tërësi komunitetin shqiptar ortodoks të kësaj hapësire. Të ashtuquajturit tyrbesh (torbesh) dëshmojnë se procesi i asimilimit dhe i shkombëtarizimit të kësaj popullsie ishte një proces i shpejtë dhe i takon kohës krejt të vonë.

 

Ballafaqimet komb-fe

 

Shikuar nga aspekti historik, pra, gjërat rreth fesë në Kosovës dalin të qarta dhe e vetmja gjë e kontestueshme është klima ose ambienti shoqëror, që nuk pranonte ose hezitonte të bënte diskutime të hapura rreth raportit të fesë me lëvizjet politike ose të rolit të saj për konsolidimin ose zhbërjen identitare. Në krijimin e kësaj klime jo të favorshme për diskutime konstruktive dhe të argumentuara kanë ndikuar shumë faktorë, por tre prej tyre duhet ndarë si më relevantët. I pari është faktori autentik, pra faktori shqiptar i Kosovës, i cili deri vonë nuk e vendosi fenë në kuadër të asnjë zhvillimi identitar, por më shumë e konsideroi si trashëgimi historike, ndonjëherë edhe si fatkeqësia e saj më e madhe. Më pas vjen faktori Serbi, Jugosllavi, ose faktori sllav, i cili çështjen fetare në Kosovë e ka deformuar ndjeshëm, duke e instrumentalizuar atë për problemet e pazgjidhura politike dhe të statusit të Kosovës. Dhe, i treti, faktori i Shqipëri komuniste, ose diktatoriale, e cila dogmatizmin e vet të kundrimit të çështjes së fesë, duke e shndërruar në nacional-komunizëm, e zgjeroi edhe në Kosovë.

Pra, si u sollën me fenë vetë shqiptarët e Kosovës dhe si e trajtuan atë përgjatë historisë së tyre më të re? Sikundër e kemi thënë edhe më herët, shkalla e islamizimit të popullsisë së Kosovës, që me pushtimet e para osmane ishte tepër e lartë, dhe në periudhat e mëvonshme Kosova, si vilajet i Perandorisë, paraqitet si njëra ndër zonat më të turqizuara, më të orientalizuara të Ballkanit. Për këtë arsye, që herët Kosova njohu një emancipim pothuajse integral otoman, por, për pasojë, ishte pothuajse e përjashtuar nga lëvizjet kulturore shqiptare, veçmas të atyre të Rilindjes Kombëtare. Substancën shqiptare të Kosovës, gjatë histories së vonë, e lënduan së tepërmi luftërat e pareshtura, asimilimi dhe shkombëtarizimi, dhe, si rrjedhojë, shpërnguljet për në Turqi ose në viset e tjera të Perandorisë.

Në këtë aspekt, krijohet situatë jotipike për shqiptarët e Kosovës pas largimit të Turqisë nga Ballkani dhe pas krijimit të shtetit shqiptar: pikërisht atëherë fillon një process i ri i shkombëtarizimit të tyre dhe i mbitheksimit të identitetit fetar në dëm të identitetit kombëtar. Brenda një kohe të shkurtër shqiptarët e Kosovës bëhen turq dhe si turq ose u krijohen favore, ose dëbohen me dhunë për Turqi. Paradoksi: edhe përkundër shkallës së lartë të islamizimit dhe të orientalizimit, kosovarët paraqiten me identitet kombëtar më të qëndrueshëm në fund të shekullit XIX se në gjysmën e parë të shekullit XX. Shembull: Prizreni deri në ditët e sotme konsiderohet si qendër e frymës orientale në Kosovë dhe e minoritetit turk. Duket se i tillë është bërë në kohë krejt të vona, në gjysmën e dytë të shekullit XX, sepse në fund të shekullit XIX (1894), shkrimtari serb Branisllav Nushiq, i cili nuk manifeston ndonjë konsideratë ndaj shqiptarëve, në librin e udhëpërshkrimeve “Nga Kosova deri në detin e kaltër” thotë shprehimisht se Prizreni, përveç pakicës serbe dhe arumune, shumicën dërmuese të popullsisë e ka shqiptare dhe se turq “nuk ka më shumë se dhjetë deri pesëmbëdhjetë shtëpi”. Situata do të ndryshojë rrënjësisht pas vitit 1913. Mbretëria jugosllave e favorizon shndërrimin e shqiptarëve në turq dhe më pas dëbimin e tyre për Turqi. Megjithatë, për shkak të këtyre shpërnguljeve, më 1948 Kosova numëron gjithsej 1.315 turq, ndërsa pesë vjet më vonë regjistrohen 259.535 pjesëtarë të kësaj kombësie.

Por, realisht, a duhet lidhur çështjen e fesë islame në Kosovë me minoritetin turk, pavarësisht se në çfarë numri ishte ky minoritet dhe si u manipulua politikisht nga ish- Jugosllavia? Po, sepse ai do të përbëjë bërthamën e frymës orientale, të ruajtjes së statusit identifikues komb-fe ose anasjelltas. Më anë tjetër, ky minoritet do të jetë kontingjent pararendës për shpërnguljet në Turqi, për intensifikimin e marrëdhënieve Jugosllavi-Turqi dhe për kompensimin e shpejtë të identitetit kombëtar të munguar ose të rrezikuar me identitetin fetar. E identifikuar me ikonografinë fetare, gjatë gjysmës së dytë të shekullit XX, Turqia do të jetë e pranishme në Kosovë po aq sa Shqipëria: gjysmëhëna dhe ylli i flamurit turk, simbole të minoritetit turk në Kosovë, do të vihen në minaren e secilës xhami në Kosovë dhe Maqedoni, në porta oborresh dhe në gurë varresh, në qëndisma vajzash dhe në prikë nusesh, në ceremony martesash dhe synetish, në lindje dhe vdekje. Duke qenë fe, turqizma në Kosovë gradualisht u bë kombësi.

Gjatë gjithë shekullit XX, identiteti fetar në Kosovë do të zhvillojë betejë të ashpër me identitetin kombëtar, duke u përpjekur ta zëvendësojë ose ta kompensojë atë. Kjo betejë ka marrë konotacione të ndryshme, është transformuar, por vazhdon ende, edhe sot e kësaj dite. Në të shkuarën, kjo rrethanë nuk fliste për një harmoni ndërmjet këtyre dy identiteteve, por për një kundërshtim të njëri-tjetrit, deri në përjashtim. Identiteti turk ishte në harmoni me fenë islame në Kosovë, ndërsa identiteti shqiptar ishte në kundërshtim me të. Mbeti çështje e hapur edhe sot e kësaj dite se si mund të përafroheshin këto dy identitete, identiteti shqiptar dhe identiteti fetar mysliman, pa e cenuar njëri-tjetrin, pa i hyrë në hak njëri-tjetrin, pa e dëmtuar asnjërin. Përse të mos ndodhte kjo, përse në Kosovë kjo të duket e pamundur, kur tashmë nuk duket e pamundur as për një Turqi europiane?

Mbase duket e pamundur për shkak të qëndrimit të Kosovës në kapërcyell, në tehun e ndarjes së civilizimeve, ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit, aty ku ende zhvillohet një betejë, gjë që nuk është rast me Turqinë. Ajo është civilizim lindor, oriental, i konsoliduar dhe pranimi i saj në Europë nuk është çështje nëse Turqia do të ndryshojë kahen e vet civilizuese (e vetmja lëvizje e saj mund të ndodhë ndërmjet sekularizmit dhe fundamentalizmit), por do të jetë sprovë për shkallën e tolerancës europiane, respektivisht e gatishmërisë së Europës konservative për t’u përfshirë në procesin kontradiktor të globalizimit. Me Kosovën çështja qëndron ndryshe. Kosova ende qëndron në një barkë që luhatet, madje edhe ndryshe nga Shqipëria, e cila tashmë ka bërë një hap vendimtar drejt Perëndimit. Kosova nuk po arrin të përkufizohet qartë, për shkak të historisë, për shkak të fesë, për shkak të identitetit të dyzuar, për shkak të paragjykimeve të vjetra dhe dilemave të reja, të cilat, asnjëra syresh, nuk arritën të bëhen mbisunduese, as si civilizim, as kulturë, as si politikë, as si identitet.

Dua të bëj këtu një retrospektivë, ndoshta pak të papërshtatshme, por për mua të domosdoshme, dhe të kthehem në vitet, kur për herë të parë e kam parë Kosovën, saktësisht në shtatorin e vitit 1971. Ajo që më ka bërë përshtypje, ka qenë shkalla e lartë e islamizmit dhe orientalizmit, që për mua, atëbotë, nuk kishte ndonjë dallim të madh. Unë isha lindur në Krajë, ku të dukej vetja sikur je i përfshirë në një ritual të përjetshëm paganizmi. Më anë tjetër, muranat e një kishe të vjetër i kishim pak përtej oborrit të shtëpisë, ndërsa im atë shkonte një herë në javë në xhami, në të cilën xhumanë e falnin tre veta: hoxha, ai dhe një Xhaferi, kushëriri ynë, të cilit gruaja i kishte lindur vetëm vajza dhe prandaj shkonte në xhami, nuk dinte të falej, por vetëm lutej për një djalë. Pastaj kisha kryer gjimnazin në Ulqin, ku atëbotë kishte një përzierje të madhe identitetesh fetare dhe kombëtare: kishte katolikë shqiptarë që ishin bërë gjysmë-malazezë, kishte myslimanë shqiptarë që ishin bërë gjysmë-boshnjakë ose tamam boshnjakë, që për ne nuk kishin ndonjë dallim nga malazezët, sepse flitnin serbisht; por, mbi të gjitha, urrenim ulqinakët që flitnin shqip e serbisht përzier, kurse shkruanin vetëm serbisht, me një fjalë, që ishin në rrugë të shkombëtarizimit dhe humbjes së identitetit.

Në Kosovë, në dukje të parë, çështja nuk ishte kaq e ngatërruar. Megjithatë, ajo që më ka mbetur në mendje ishte pasioni i madh i njerëzve për fenë, numri i madh i atyre që agjëronin, përfshirë edhe kolegët e mi studentë, të cilët ditën e Bajramit iknin të gjithë nga fakulteti dhe nga konviktet. Referencat fetare në gjuhën e komunikimit të përditshëm ishin tepër të dendura, enorme: në çdo të dytën fjali të bashkëbiseduesit do të përmendej Allahu ose Kurani (Musafi). Gjithandej Kosovës dëgjoje emra fëmijësh të vegjël Naser, Arafat, së voni edhe Gadaf, që reflektonin një pietet të paparë ndaj raporteve të Titos me këta liderë arabë, ndonëse ndonjëri syresh, si Naseri bie fjala, dihej se ishte antishqiptar i tërbuar. Më anë tjetër, qëndrimi ndaj katolikëve, aq të paktë sa ishin në Kosovë, në përgjithësi ishte refuzues dhe ndryshonte rrënjësisht nga qëndrimi që mbahej ndaj tyre në anët tona. Ne bashkëjetonim me katolikët, ndërsa në Kosovë ende duhej të bisedohej për tolerancë elementare. Në katundet tona diheshin familjet me ndarje fetare, “të ndamë zjarmit”, siç thuhej, por që ende jetonin nën një kulm. Në Kosovë shumë vonë pata mësuar për të ashtuquajturit laramanë, që në të vërtetë ishin katolikë klandestinë, me shfaqje të jashtme myslimane dhe me jetë familjare katolike, krejtësisht të mbyllur. E kam pasur shumë të vështirë ta kuptoj këtë fenomen, sepse atëbotë nuk ma kapte mendja se ky “katolicizëm klandestin”, gjithsesi I rrallë, i referohej ambientit fanatik të Kosovës myslimane.

Në të vërtetë, siç e kam kuptuar më vonë, laramanët në Kosovë nuk janë aspak të tillë, por janë katolikë, të cilët prej kohësh nuk kanë gjetur ambient të përshtatshëm shoqëror që të shfaqen me fenë e tyre të vërtetë. E tillë ishte Kosova e fillimit të viteve ’70, që sapo kishte kaluar stadin e parë të emancipimit. Pikërisht këtu, në këtë kohë dhe në këtë fazë të emancipimit, ndërhyri Shqipëria. Kosova jashtëzakonisht konservative, e zhytur e tëra në ambientin e saj anadollak, tani kishte marrë pak arsimim kombëtar, i cili shpejt avancoi dhe e la dy hapa prapa fanatizmin fetar. Sikundër e kemi thënë, idetë e rilindësve do të gjejnë përshtatje të gjerë në Kosovë dhe do të absorbohen në mënyrë të mrekullueshme, me një shpejtësi të madhe. Por, këto ide nacional-romantike, sikundër është e ditur, në Kosovë fillojnë të depërtojnë bashkë me ideologjinë marksiste-leniniste të Enver Hoxhës dhe të krejt Shqipërisë komuniste. Aty feja është e anatemuar, quhet e dëmshme për kombin, më pas ndalet plotësisht. Kosova çuditërisht krijoi një lloj aftësie të përvetësimit selektiv të këtyre ideve: e donte nacional-komunizmin e Enverit, por e donte edhe pronën private; i mbështeste idetë e Enverit, por për fenë dhe besimin i ruante konsideratat tradicionale. Kjo ndodhte me shtresat më të gjera të popullsisë. Atëherë, nga korpusi i ideve për fenë, të cilat filluan të vinin në Kosovë perms propagandës dhe përmes literaturës, kosovarët e emancipuar filluan të merrnin atë që mund të ishte më e mira për rrethanat e tyre: nuk morën ateizmin, që e propagandonte Enveri, por morën indiferencën fetare, që ndonjëherë mund të ishte ateizëm i kamufluar, ndërsa here të tjera teizëm gjithashtu i fshehur. Kjo indiferencë fetare i krijonte hapësirë Kosovës që të emancipohej më shpejt, por njëkohësisht ne shpëtonte edhe nga zhveshja morale, të cilin e sjell me vete ateizmi në një shoqëri të paemancipuar.

 

Mënjanimi i fesë nga identiteti

 

Viti 1981 edhe në punë të fesë shënon një kthesë në Kosovë: nga ky vit dhe prapa, edhe në këtë çështje të Kosovës serish zë të përzihet Jugosllavia, respektivisht Serbia, duke e deformuar atë në masë të ndjeshme. Tashmë e kemi të njohur se zhbërja e elementit shqiptar në Kosovë, në Jugosllavi, por edhe më gjerë kishte zënë një vend të rëndësishëm në programin nacional serb. Njëra nga format e zhbërjes së identitetit kombëtar të shqiptarëve ishte favorizimi i fesë, respektivisht i krijimit të hapësirës së lire dhe stimulimit të saj në dëm të identitetit kombëtar.

Shqiptarët në përgjithësi, por shqiptarët e Kosovës në veçanti, nuk e kishin të harmonizuar interesin kombëtar me identitetin fetar, kështu që Serbia përgjatë gjithë shekullit XX gjeti mënyrë që përmes fesë ta dëmtonte interesin kombëtar të shqiptarëve. Pasi bëri prej tyre muhamedanë, turq, islamikë dhe nxiti shpërnguljen e tyre, radha ishte të hidhte në lojë kartën e fundit: fundamentalizmin islamik, për të cilin bota ende nuk kishte dëgjuar tamam, por Europa tashmë kishte krijuar një ndjeshmëri, qoftë edhe si preventivë të largët.

Sapo ndodhën demonstratat e vitit 1981, në televizionin shtetëror të Jugosllavisë dhe në mediet e shkruara gjithandej këtij shteti të madh u shfaqën pamje të vendbanimeve të Kosovës me minare, xhamia dhe hoxhë, pra një ambient tipik oriental. Që andej këto pamje u bartën shumë shpejt në mediet botërore, për të cilat të qenit shqiptar që kërkon të drejta kombëtare u ngatërrua shumë shpejt me të qenit mysliman që kërkon të drejta fetare. Sapo ndodhte diçka në Kosovë, ose pa ndodhur fare, pra me shkas dhe pa shkas, pamjet që duhej të ilustronin rrëfimin, komentin ose reportazhin ishin të gatshme: minarja, xhamia, hoxha. Me një propagandë intensive, ne periudhën pas vitit 1981 e deri në luftën e vitit 1999, Serbia në mënyrë permanente u përpoq të deformonte identitetin e shqiptarëve të Kosovës, ta mbitheksonte te qenit e tyre myslimanë, madje duke hedhur edhe teza për lidhje të ngushta të lëvizjes nacionaliste shqiptare me fundamentalizmin islamik. Kjo propagandë bëri që në Kosovë njerëzit të ndiheshin shumë keq, veçmas klasa politike dhe intelektualët në përgjithësi.

Ishte një propagandë shumë e trilluar, por tepër e vështirë që të demantohej. Vështirësia kishte të bënte me faktin se kosovarët, në masë të madhe, ishin myslimanë nga trashëgimia, se një numër syresh praktikonte ritet fetare myslimane, por në çështje kombëtare ata ishin thellësish mbifetarë. Kjo nuk akceptohej lehtë nga opinioni europian, madje as nga kancelaritë politike dhe diplomatike. Kosovarët nuk patën rrugë tjetër, përveç se të futeshin në një betejë jotipike identitare me qëllime të pastra politike: të zmbrapsnin Serbinë me propagandën e saj agresive, duke sakrifikuar në këtë e sipër një dialog fetar normal dhe një diskutim përmbajtësor për fenë. Kosova kishte frikë ta hapte temën e fesë. Kosova nuk ishte e përgatitur ta hapte temën e fesë. Kosova i bishtnonte temës së fesë. Kosova kishte frikë nga keqkuptimet rreth fesë. Kosova filloi t’i shikonte me refuzim të gjitha manifestimet fetare myslimane. Kosova filloi ta konsideronte si fatkeqësi përkatësinë e saj me shumicë myslimane. Kosova, e detyruar nga propaganda serbe dhe nga keqkuptimet e botës, filloi të kërkonte zgjidhje të panatyrshme për kohën e sotme, pra, t’i rikthehej një procesi, i cili për botën mbarë ishte tashmë proces i mbyllur, një proces historik që vështirë kthehej prapa. Nuk bëhej fjalë për ridimensionimin e fesë, bëhej fjalë për refuzimin e saj në emër të një ideali politik. Nja dhjetë mijë të rinj, që shkonin në oborrin e vogël të Kishës së Shën Ndout në lagjen “Ulpiana” të Prishtinës natën e Krishtlindjeve, nuk shkonin për të konfirmuar konvertimin e tyre eventual në katolicizëm, siç mund të jetë marrë gabimisht nga administratorët e kishës, por thjesht për një refuzim kategorik të imazhit të politizuar mysliman, respektivisht për ndërtimin e një imazhi tashmë të lënduar perëndimor.

Natyrisht që ky ishte një deformim, ishte një dhunë që ushtrohej mbi vetëdijen e të rinjve të Kosovës. Ata nuk kishin përse instrumentalizoheshin deri në këtë shkallë dhe kjo nuk kishte të bënte me bindjen e tyre, por më shumë me nacionalizmin kosovar, i cili ishte konfuz në manifestimin e tij të jashtëm: nuk i kishte caktuar prioritetet, por tërhiqej “për hunde” nga propaganda serbe dhe nga refuzimi arrogant i Europës. Ishte ky refuzim njëshekullor, që pikërisht Europa ua kishte bërë shqiptarëve dhe një pjesë e inteligjencies së saj tashmë e kishte krijuar bindjen se, meqë Europa nuk ndryshonte qëndrim, duhej që shqiptarët t’I përshtateshin paragjykimeve të saj. Që në fillim të shekullit XX, i brengosur me zhvillimet e pafavorshme në Europë rreth shqiptarëve, Konica u propozonte bashkëkombësve të vet të konvertoheshin në të krishterë. Kjo ide u përvijua gjatë tërë shekullit XX ndër një numër intelektualësh shqiptarë, të cilët, për shkak të ndjeshmërisë, nuk e artikuluan krejt qartë, por e menduan më shumë se një herë. Kosova e viteve ’90, e përballur me dhunën serbe dhe me indiferencën perëndimore, pothuajse u fut në një klimë të tillë, e nxitur edhe nga pikëpamjet konfuze të liderit të saj, Ibrahim Rugovës. Natyrisht që kjo ishte një lëvizje johistorike, e tillë që më vonë do të sillte pasoja të pashmangshme për Kosovën. Në vitet ’90, për shkak të nacionalizmit, ose më mirë thënë të kundërvënies ndaj Serbisë, më shumë se gjysmën e Kosovës mund ta bëje katolike, nëse dikush shprehimisht e vendoste një kusht të tillë për t’u çliruar nga Serbia. Kjo nuk diskutohej. Po pastaj çfarë do të bëje me këta njerëz, ku do ta çoje katolicizmin e tyre të trilluar, çfarë zgjidhje mund të ofroje?

Ky ishte një deformimet, ishte një gjendje e përkohshme dhe njëkohësisht e panatyrshme në identitetin fetar të Kosovës. Po të kishte lider me vizion politik, në aventurën e fesë Kosova nuk kishte përse të hynte, sepse është një terren dhe një klimë, ku zakonisht mbjell shi e korr furtunë. Në këtë ngushticë nuk kishte përse tregonte shpirtngushtësi as Perëndimi, sepse shqiptarët, veçmas pas vitit 1990, i kishin përcaktuar qartë kahet e lëvizjes së tyre politike dhe civilizuese. Dyshimi nuk kishte bazë tjetër, përveç propagandës serbe dhe skepticizmit cinik europian, respektivisht fundamentalizmit të krishterë, i cili as që merrej me dilemat fetare të shqiptarëve, por zhvillonte teoritë e veta paragjykuese dhe recidiviste. Në të vërtetë, ky paragjykim, njësoj si propaganda serbe, gjente një mbështetje në pamjen e jashtme të Kosovës, e cila në disa pika pa mëdyshje që krijonte asociacion oriental; sikundër edhe në faktin historik, të pamundur që të ndryshohet, se mbi 98% e shqiptarëve të Kosovës ishin të përkatësisë fetare myslimane. Në këtë kohë, dukej se në Perëndim të paktë ishin ata që fenë në Kosovë e trajtonin në nivel historik, pra vetëm si një e kaluar historike, e cila mund të kishte disa refleksione aktuale, por nuk përcaktonte identitetin e kosovarëve. Historikisht shumica e kosovarëve ishin të besimit mysliman dhe ata nuk mund ta mohonin këtë, por aktualisht shumica syresh me sukses të jashtëzakonshëm e kishin mënjanuar fenë nga përbërësit identitarë, ta zëmë, ndryshe nga myslimanët e Bosnjës, të cilët fenë e kishin bërë esencë të identitetit. Shqiptarët e Kosovës, për një kohë fare të shkurtër, gjatë periudhës së vetëdijesimit të përgjithshëm (vitet ’60-’70 e më tej) kishin ç’orientalizuar pothuajse në tërësi emrat individualë, duke kultivuar gati me fanatizëm burimin e tyre iliro-shqiptar, ndonjëherë, madje, duke bërë edhe tejkalime të papërshtatshme gjuhësore dhe onomastike. Ata, gjithashtu, në njëfarë mase, ishin përpjekur ose vetvetishëm kishin ndryshuar mënyrën e jetës. Ata tashmë kishin futur në jetën e tyre pothuajse në tërësi manire evropiane dhe vetëm në disa përbërës zakonor kishin ruajtur elemente të trashëgimisë orientale.

Të gjitha këto kosovarët i bënë pa ndihmën e pushtetit, ose, thënë më mirë, duke pasur kundër vetes shtetin e fuqishëm, i cili tashmë botërisht ishte i interesuar që procesi i deorientalizimit të shqiptarëve të mbetur nën sundimin e tij ose të ndërpritej, ose të ngadalësohej sa më shumë. Nga programi nacional serb orientalizmi tashmë ishte identifikuar si rrezikues potencial i identitetit shqiptar, krahas faktit që ai ishte terren i përshtatshëm për mbajtjen e shqiptarëve në injorancë të thellë, pra larg procesit të emancipimit dhe të vetëdijesimit kombëtar. Sikundër që tashmë e kemi shpjeguar, procesi i ç’orientalizimit të shqiptarëve të Kosovës dhe Maqedonisë (pra, të ish-vilajetit të Kosovës) as që kishte filluar ndonjëherë. Përkundrazi, përgjatë gjithë kohës së sundimit të Jugosllavisë mbretërore dhe Jugosllavisë komuniste, ai ishte stimuluar në të gjitha format që të avanconte sa më shumë, ose së paku të mbetej i konservuar. Në të vërtetë, ashtu sikundër e kemi shpjeguar tashmë, në krahasim me viset e Shqipërisë londineze, për shkak të pozitës gjeografike dhe të faktorëve të tjerë historiko-politikë, ish-vilajeti i Kosovës mund të thuhet se kishte përjetuar një shkallë më të lartë të islamizimit dhe orientalizimit. Por nuk ishte vetëm ky faktor që iu dha pamje të ndryshme këtyre viseve nga pjesa tjetër e Ballkanit Perëndimor dhe Europës Juglindore. Në fillim të shekullit XX pamje orientale kishte një pjesë e madhe e Greqisë dhe Bullgarisë, Serbia jugore dhe tërë Maqedonia dhe Shqipëria, pastaj Sanxhaku dhe pjesa më e madhe e Bosnjës. Në të gjitha këto vende, pas daljes nga Turqia, paralelisht me konsolidimin e shtetit, filloi një proces i shpejtë i deorientalizimit, ose i europianizimit. Është kjo koha, kur Konica i mësonte shqiptarët e Shqipërisë si të visheshin dhe si të silleshin, në mënyrë që të kishin pamje sa më të kultivuar europiane. Me shqiptarët e ish-vilajetit të Kosovës ndodhi krejtësisht ndryshe. Të përfshirë në mbretërinë jugosllave, tek ata ndodhën procese krejtësisht të kundërta me çdo proces normal: u shkëputën lidhjet me Shqipërinë, u ndërpre komunikimi i ndërvetshëm, u ndal procesi I emancipimit, i vetëdijesimit kombëtar. E vetmja gjë që iu la në dispozicion ishte feja. Madje edhe organizmi politik i shqiptarëve në mbretërinë jugosllave për një kohë u lejua të bëhej mbi baza fetare. Pas Luftës së Dytë Botërore vazhdoi pothuajse i njëjti avaz: shqiptarëve u jepeshin me pikatore të gjitha të drejtat e tjera, vetëm në punë të fesë të drejtat I kishin me bollëk.

 

Feja dhe identiteti kosovar

 

Kjo nuk do të thotë aspak se gjatë kësaj periudhe të profilizimit identitar të shqiptarëve të Kosovës feja luajti gjithnjë rol negativ. Përkundrazi. Ajo i kishte momentet e saj të ndritshme, varësisht nga rrethanat dhe konteksti i ngjarjeve. Para Luftës së Dytë Botërore xhamitë ishin i vetmi vend ku mund të mësohej fshehurazi shkrim-lexim shqip dhe këtë e bënë një numër hoxhallarësh. Prandaj, nuk qenë të paktë hoxhallarët që u persekutuan nga pushteti, u përndoqën dhe u burgosën si nacionalistë. Një numër syresh u përfshin edhe në ngjarjet politike të kohës, duke shfrytëzuar fenë dhe ndikimin fetar për t’iu kundërvënë pushtetit komunist dhe ripushtimit të Kosovës nga Serbia dhe Jugosllavia. Emrat e këtyre hoxhallarëve edhe sot përmenden me respekt të madh në Kosovë. Më vonë, në vitet e autonomisë dhe pas saj, ndodhi edhe një reformë e madhe brenda vetë institucioneve të fesë islame, që pastaj u përhap në krejt botën shqiptare: një pjesë e mirë e shërbesave fetare filluan të bëheshin në gjuhën shqipe, gjë që nuk kishte ndodhur më parë, përfshirë këtu edhe përkthimin e literaturës së nevojshme për këtë qëllim.

Krahas kësaj, përgjatë viteve ’90, bashkësitë fetare islame iu bashkëngjiten rezistencës së përgjithshme popullore dhe dhanë një kontribut të jashtëzakonshëm në përballimin situatave të rënda. Në plot raste ato u bënë mbështetja kryesore për përballimin e gjendjes së rëndë ekonomike dhe sociale. Mbi të gjitha, në këtë kohë liderët e fesë islame të Kosovës japin deklarata të mrekullueshme, të cilat mund të konsiderohen model i tolerancës dhe bashkëjetesës fetare. Janë deklarata të emancipuara, civilizuese, që reflektojnë angazhim thellësisht kombëtar. Edhe në Maqedoni, ku vepronte një kler mysliman më konservativ dhe ku praktikat e pushtetit për gati një shekull e kishin përdorur fenë për ta lënë popullin shqiptar në injorancë të thellë, pra edhe atje përgjatë viteve ’90, prijësit fetarë dhe xhemati në përgjithësi u përfshi në një lëvizje pozitive, gjithsesi më e kufizuar se në Kosovë dhe më pak emancipuese se në Kosovë.

Megjithatë, përfshirja e fesë në politikë dhe në proceset kombëtare, do të krijojë pasoja jo të vogla për Kosovën dhe për zhvillimet vijuese. Në vetë radhët e bashkësisë fetare islame do të shtohet numri i atyre prijësve fetarë, të cilëve do t’u rriten ambiciet për rol më të madh të fesë në shoqërinë kosovare. Përafrimi politik i dy hapësirave shqiptare, i Maqedonisë dhe i Kosovës, në fazën e parë, në vitet ’90, do të reflektohet në reformimin dhe emancipimin fetar të shqiptarëve të Maqedonisë. Por, me ndryshimet politike që ndodhën në Kosovë dhe në Maqedoni pas vitit 2000, përfshirë edhe zhvillimet në planin global të viteve të fundit, një pjesë e komunitetit të fesë islame të Maqedonisë do të bëhet gjenerator i konservatorizmit fetar në Kosovë dhe në mbarë hapësirën shqiptare. Derisa emancipimi i përgjithshëm i shqiptarëve të Maqedonisë gjithnjë ka shkuar dhe vazhdon të shkojë me vështirësi të mëdha, duke mos u profilizuar asnjëherë si një lëvizje kulturore me orientim kombëtar, një lëvizje tjetër kulturore me karakter krejtësisht fetar ka marrë një zhvillim të jashtëzakonshëm. Dhe, derisa integrimet e tjera ndërmjet shqiptarëve të Kosovës dhe të Maqedonisë, veçmas ato kulturore, shkojnë me pengesa të mëdha, integrimi fetar tashmë ka marrë hov të madh dhe ai konsiston në krijimin e një tregu unik të propagandës fetare, të këmbimit të ideve, të komunikimit intensiv etj. Për shkak të trashëgimisë së tyre fetare thellësisht të pareformuar; për shkak të një ambienti tradicionalisht të përshtatshëm për fuqizimin e institucioneve fetare myslimane; si dhe për shkak të politikave konsistente dhe të pandryshuara të shtetit të Maqedonisë kundër emancipimit kombëtar të shqiptarëve, te shqiptarët e Maqedonisë, më saktë te liderët fetarë të kësaj bashkësie si dhe tek eksponentët e saj me numër gjithsesi më të madh, tashmë është përvijuar qartë ideja se kjo bashkësi myslimane mund të marrë rolin e liderit shpirtëror te shqiptarët e fesë islame të krejt hapësirës shqiptare. Për arsye të njohura, ndikimi i kësaj bashkësie fetare ka filluar të ndjehet jashtëzakonisht shumë qoftë në Kosovë, qoftë në Shqipëri.

Por, më anë tjetër, politizimi i fesë, ose përdorimi i saj për qëllime politike, pat reperkusionet e veta negative në Kosovë edhe në një plan tjetër: te raportet fetare ndërmjet komunitetit fetar mysliman dhe atij katolik. Klima e homogjenizimit kombëtar, e krijuar në vitet ’90, ndër të tjera, përfshinte me vete edhe nxitjen e apostrofuar më lart, se shqiptarët, veçmas shqiptarët e Kosovës, nëse kërkojnë mbështetjen e Perëndimit për t’u çliruar nga Serbia, duhet patjetër të riprofilizohen në çështje të fesë, pra duhej nëse jo të bëheshin katolikë, atëherë së paku të anojnë nga katolicizmi. Kjo ide e hershme ndër shqiptarët, sikur e thamë, ndonjëherë gjeti mbështetës edhe në mendimin e avancuar politik, i cili realisht më këtë aventurë identitare nuk u nis nga ndonjë analizë e gjendjes reale, por më shumë si një reagim emocional kundrejt refuzimit cinik të Europës ndaj shqiptarëve. Në Kosovën e viteve ’90 kjo frymë nuk solli me vete ndonjë reagim nga pala tjetër, pra nga komuniteti fetar mysliman, sepse homogjenizimi kombëtar ishte pika ku përputheshin të gjitha interesat dhe ndaheshin të gjitha mosmarrëveshjet dhe keqkuptimet. Ndërhyrja e bashkësisë ndërkombëtare, bombardimet e NATO-s mbi Serbinë, me një fjalë çlirimi i Kosovës nga Perëndimi deri vonë shumë refuzues, duhej të krijonte një klimë, ta themi kushtimisht, në mbështetje të katolicizmit dhe të krishterimit në përgjithësi. Duket se këtë e kishin menduar disa eksponentë të katolicizmit të ri në Kosovë, të cilët, të trimëruar nga situata e krijuar, por më shumë nga mosdija e tyre, filluan një kapardisje katolike, e cila nuk i shkonte as kohës as vendit, e aq më pak mund të ishte qëndrim i kishës dhe i hierarkisë së saj.

Ndodhi, pra, që disa eksponentë të kësaj feje, përfshirë këtu edhe disa përfaqësues lokalë të kishës, gjatë kësaj kohe patën paraqitje publike agresive, duke krijuar kështu një atmosferë provokuese për palën tjetër, gjë që nuk kishte ndodhur asnjëherë më parë me bashkësinë katolike të Kosovës. Ata, duke shfrytëzuar rrethanat, kërkuan të vendosnin në Kosovë një supremaci historike, duke u imponuar para shqiptarëve të Kosovës, por edhe në botën shqiptare në përgjithësi, si krahu më i qëndrueshëm dhe më i avancuar patriotik i kombit. Më anë tjetër, po për qëllime të këtilla meskine, u keqpërdor edhe figura e Nënë Terezës, e cila në Kosovë tashmë kishte filluar të nderohej nga të gjithë si shenjtore. Ndërsa çelësi i krejt kësaj situate ishte vendimi për të nderuar një katedrale në qendër të Prishtinës, vendim ky arrogant dhe i pamatur, i cili tashmë ka lënë pasoja të padiskutueshme në situatën fetare në Kosovë.

Që nga fillimi unë e kam bërë publik kundërshtimin tim për ndërtimin e katedrales në qendër të Prishtinës dhe për këtë kam marrë kundërshtime të ashpra dhe fyerje nga eksponentët e bashkësisë katolike të Kosovës dhe më gjerë, përfshirë këtu edhe një numër miqsh të mi të hershëm nga ky komunitet, sikundër që, në anën tjetër, kam marrë lëvdata po kaq fyese nga eksponentët e komunitetit mysliman. Unë kam thënë se vendimi për të ndërtuar katedrale në qendër të Prishtinës ishte politikisht i gabuar dhe në pikëpamje fetare i paqëndrueshëm. Ndërkaq, sa i përket imazhit ndërkombëtar, Kosova tani nuk kishte përse të demonstronte dhunshëm një katolicizëm të panatyrshëm, sepse bashkësia ndërkombëtare tashmë e kishte marrë krejt informacionin e nevojshëm për Kosovën dhe recidivat e vjetra sekush mund t’i ruante për shkak të paragjykimeve ose dashaligësisë, por jo për shkak të keqinformimit. Ndërsa në paragjykime dhe dashaligësi rreth Kosovës, një katedrale e bërë si marketing nuk do të ndryshonte gjë. Marketingu ishte krejt politik dhe i tejdukshëm, dhe secili që e njeh sadopak historinë e Kosovës, me 98% të popullsisë të përkatësisë fetare myslimane, do ta ketë të vështirë ta pranojë një rirreshtim të saj në identitet fetar të krishterë.

Këtë propagandë të panatyrshme, të instrumentalizuar dhe mosbesuese Kosova nuk kishte përse ta bënte tani, kur informacioni për të kishte përmasa planetare. Kundrejt kësaj, ndërtimi i një katedraleje katolike në qendër të Prishtinës ishte një vendim politik i Ibrahim Rugovës, pasioni i të cilit për Kosovën me orientim perëndimor u keqpërdor nga krerët e kishës, duke e nxjerrë pothuajse nga shtrati i vdekjes liderin e sëmurë, për të vënë gurin e themelit të katedrales, me nguti, para se ai të ikte përgjithmonë nga kjo botë. As Kosova, as kisha katolike nuk kishte përse të binte në një grackë të këtillë, sepse mbështetësit e idesë së katedrales duhej ta kishin parasysh se ajo, më shumë se të krijonte imazh pozitiv për Kosovën, do të ishte një gjenerator i përhershëm i fundamentalizmit islamik. Nuk vonoi dhe reagimi i fanatikëve myslimanë erdhi i ashpër: sapo katedralja u fut nën kulm, nëpër Prishtinë u panë grafite, përmes të cilëve u bëhej ftesë myslimanëve që të shkonin të faleshin në katedrale, që domethënë ta kthenin atë në xhami, veprim ky që nuk është i panjohur nga tradita e kësaj feje. Për të qenë e keqja edhe më e madhe, këto grafite nuk shprehnin vetëm mllef fetar, por tregonin edhe për një realitet të deformuar: më një anë, besimtarët myslimanë në Prishtinë nuk kishin hapësira të mjaftueshme nëpër xhamia dhe faleshin në parkingje, në rrugë e gjetiu; më anë tjetër, për numrin e katolikëve në Prishtinë edhe kisha e vogël e Shna Ndout në lagjen “Ulpiana” ishte tepër e madhe. Mbi të gjitha, duke bërë këtë veprim të imponuar politikisht, kisha katolike kishte rënë në të njëjtën grackë si kisha serbe, e cila me forcën e vendimit politik të Milosheviqit kishte lënë po në qendër të Prishtinës, në kompleksin universitar, një godinë betoni, si monument të shtypjes dhe jotolerancës.

Pra, çuditërisht në këtë rast kisha katolike dhe mbështetësit e idesë së katedrales në qendër të Prishtinës patën nevojë që dikush t’i mbronte nga vetja e tyre, njësoj siç vazhdon të ketë nevojë Nëna Terezë të mbrohet nga adhuruesit e saj. Edhe figura e saj në Kosovë u përpoq të përdorej për një marketing politiko-fetar, por me këtë nuk u arrit gjë tjetër, përveç se t’i bëhej një dëm vetë shenjtores së madhe dhe të nxiteshin mërmëritje nën zë për teprimet rreth saj. Është e njohur se vetë Nëna Terezë ka qenë kundër përdorimit politik të figurës së saj. Nga frika se mund t’i keqpërdorej emri, ajo vetë, që më 1993, me një letër që ia vuri në dispozicion zyrës së Kosovës në Tiranë, kërkoi të mbyllej Shoqata humanitare “Nëna Terezë” në Prishtinë, me shpjegimin se emri i saj nuk mund të përdorej për mbledhje fondesh dhe gjëra të këtilla, sepse ishte kundër rregullave të rendit që përfaqësonte ajo. Me këtë letër ka qenë e njoftuar me kohë edhe udhëheqja e shoqatës në Prishtinë, e cila natyrisht që e ka heshtur këtë fakt. Përveç kësaj, Nëna Terezë nuk ka bërë ndonjë prononcim politik publik rreth Kosovës, pavarësisht se ka qenë e njohur me rrethanat e krijuara. Ajo kishte vizituar Jugosllavinë, në këtë kuadër edhe Kosovën, që në kohën e Titos, pasi kishte marrë Çmimin Nobel, por asgjëkund nuk mund të gjendet ndonjë deklaratë e saj për shqiptarët, ose për Kosovën.

Pse i themi të gjitha këto? Sepse balancat fetare në Kosovë nuk janë të përshtatshme dhe ndaj tyre duhet të sillemi me kujdes dhe në mënyrë të përgjegjshme. Kosova tashmë nuk mund t’i krijojë vetes imazh europian duke proklamuar katolicizmin, madje as tolerancën fetare, sepse në një vend ku shumica dërmuese e popullsisë është e një besimi fetar, në këtë rast myslimanë, toleranca nuk ushtrohet, ajo sanksionohet, në mënyrë që të mbrohet pakica dhe të mos diskriminohet ajo. Që të funksionojë si shtet europian, Kosova ka nevojë të ndërtojë dhe të proklamojë sekularizmin dhe laicitetin e institucioneve. Më anë tjetër, po me kaq kujdes duhet të sillemi edhe ndaj identitetit, kombëtar apo fetar qoftë ai, sepse çdo e çarë eventuale në identitetin kombëtar, në rrethanat e Kosovës, doemos që krijon hapësirë për manipulim me identitetin fetar. Tashmë është e njohur, katërçipërisht e vërtetuar, se çdo identitet i paqëndrueshëm në një mënyrë është aleat i fundamentalizmit. Ndryshe nga identiteti shqiptar që është tradicional, stabël dhe i konsoliduar në të gjitha pikëpamjet, identiteti kosovar është identitet i luhatshëm, identitet në lëvizje, i cili krijon hapësirë për një garë të re identitetesh. Kjo garë, në rrethanat e Kosovës, nuk do të zhvillohet asnjëherë ndërmjet identitetit shqiptar dhe atij kosovar, sepse ata nuk janë të barabartë, por do të zhvillohet ndërmjet identitetit shqiptar dhe “derivateve” të deformuara, përfshirë këtu edhe fundamentalizmin islamik. Ndoshta pa e kuptuar as vetë, mbështetësit e identitetit kosovar janë futur në garë me islamistët, të cilët tashmë kanë parë tek është krijuar një hapësirë e përshtatshme për ëndrrën e tyre të një republike islamike shqiptare, ose të një kombi të ri mysliman ngjashëm me atë të Bosnjës, ku do të përfshiheshin shqiptarët e Kosovës, të Maqedonisë dhe të Luginës së Preshevës.

Me një fjalë, duke qenë identitet i paqëndrueshëm, identiteti kosovar me kohë ka krijuar “rrjedhje” brenda vetë substancës shqiptare, duke përbërë një masë të përshtatshme për zhbërje dhe asimilim. Për shkak të historisë; për shkak frymës së fuqishme orientale, e cila për një kohë të gjatë i ka dominuar hapësirat e ish-vilajetit të Kosovës; për shkak të qëndrimit në pragun e fërkimit të vazhdueshëm me sllavët armiqësisht të disponuar ndaj shqiptarëve; për shkak të rrethanave bashkëkohore botërore, të cilat favorizojnë islamizimin radikal dhe fundamentalizmin; për shkak të institucioneve të brishta të shtetit të Kosovës dhe të mungesës së lojalitetit të shtetit të Maqedonisë ndaj shqiptarëve; për shkak të zgjidhjeve jo të përshtatshme që ka ofruar bashkësia ndërkombëtare për rregullimin kushtetues të Kosovës dhe të raporteve të saj inferiore ndaj Serbisë; për shkak të qeverisjes së keqe dhe të mungesës së perspektivës në të gjitha “shtetet” shqiptare; për shkak të vonesave ndonjëherë të paarsyeshme në integrimet europiane të rajonit dhe të shqiptarëve në përgjithësi; pra, për shkak të këtyre rrethanave, identiteti i paqëndrueshëm dhe i luhatshëm kosovar bëhet mbështetës ose krah i fortë i lëvizjeve identitare jotipike, të cilat nga një përkatësi fetare si trashëgimi historike, ku realisht bën pjesë edhe përkatësia fetare e shqiptarëve të Kosovës, bëjnë përkatësi fetare aktive, vepruese, mobile, e cila kërkon ndryshimin e botës sipas parametrave të radikalizmit islamik. Vetëm një identitet i qëndrueshëm kombëtar, në këtë rast identiteti shqiptar (dhe jo një identitet në lëvizje, i paqëndrueshëm dhe i luhatshëm, siç është identiteti kosovar), mund t’i bëjë ballë kësaj situate dhe të nxjerrë përfundime të favorshme për botën shqiptare.

 

Përdorimi politik i fesë

 

Ndërkohë, faktori fetar shqiptar i Kosovës disa tema nuk ka dashur t’i hapë asnjëherë, por edhe nëse i ka diskutuar kohëve të fundit, është përpjekur ta bëjë këtë disi fshehtas, larg syve të opinionit, ose pa përfshirjen e medies. Diskutimet janë mbajtur dhe vazhdojnë të mbahen nëpër tribuna të mbyllura, shpesh brenda xhamive, pa pjesëmarrjen e atyre që mund të mendojnë ndryshe. Por edhe nëse këto diskutime janë mbajtur në vende publike, janë frekuentuar nga numër i kufizuar intelektualësh, kryesisht të tillë, të cilët në ambientin kulturor të Kosovës janë të njohur si mbështetës të fesë dhe të Kosovës si shtet islamik. Në këto diskutime me palën kundërshtare polemizohet në mungesë, polemizohet në atmosferën e euforisë fetare, pa u kushtuar vëmendje argumenteve. Disa nga ligjëruesit në këto tribuna paguhen jashtëzakonisht mirë, veçmas në Maqedoni dhe veçmas nëse vijnë nga provenienca intelektuale. Në dukje të parë ata hapin tema të ndjeshme, siç janë raportet e islamit me botën bashkëkohore, pastaj çështje të fesë dhe të globalizmit, apo raportet e fesë me kombin, me shtetin, me historinë, me kulturën kombëtare etj. Mirëpo, shumica e ligjëruesve që marrin pjesë në këto tribuna, para se t’ia nisin fjalës, bëjnë një “dovë” të tipit “bismilahu-rrahmani-rrahim”, që vetvetiu diskutimin e fut në kodet dhe fetishet tepër të kufizuara të religjionit. Më pastaj në ato tribuna mund të fliten gjëra vërtet të rëndësishme, që duhet të jenë në vëmendje të opinionit, siç është arsimimi fetar, marrëdhëniet e shtetit me fenë etj., por të gjitha këto janë të intonuara në atë formë, që të jenë të pranueshme vetëm për njërën palë dhe vetëm për ata që përbëjnë praninë më të madhe. Problemi më i madh këtu është mercenarizmi. Nuk janë të paktë ata që këto tribuna i keqpërdorin për përfitime materiale, madje duke I modifikuar idetë e tyre sipas nivelit të auditorit dhe sipas interesave të “donatorëve”, të cilët shpesh dinë të jenë me burime të dyshimta financiare.

Por nuk është ky problemi i vërtetë fetar i Kosovës. Problemi qëndron në ndërtimin e dy botëve të ndara, të cilat nuk komunikojnë mjaftueshëm me njëra-tjetrën, ose disi fshihen nga njëra-tjetra, sepse duket sikur asnjëra palë nuk është e interesuar të ballafaqohet me tjetrën, duke krijuar kështu një paqe të rrejshme, ose duke pritur që kalimi i kohës vetvetiu t’i nxjerrë në udhë të mbarë disa gjëra. Apo është edhe diçka tjetër: Kosova laike e konsideron të panevojshëm dhe të simplifikuar një ballafaqim të mundshëm me Kosovën religjioze, pikërisht tani, madje as dje, as pardje, as nesër, sepse ky vend ka pasur, vazhdon të ketë dhe do të ketë probleme më urgjente se ç’janë problemet e fesë. Më anë tjetër, Kosova religjioze, pjesa fanatike e saj, sheh zhvillime dhe tendenca që shkojnë në favor të saj, qoftë në planin lokal, qoftë në atë global dhe tani për tani duket sikur është e interesuar të qëndrojë në pritje, për t’u ballafaquar një ditë me tërë forcën me pjesën laike të Kosovës. Këto dy botë të ndara hë për hë bashkëjetojnë në Kosovë, pa një komunikim të ndërvetshëm, pa një ballafaqim jokonfliktual, të civilizuar. Në të vërtetë duhet ta pranojmë se në krahun religjioz të Kosovës gjithnjë ka funksionuar dhe vazhdon të funksionojë një rrymë e moderuar, e cili aktualisht shfaqet si amortizator i shkëlqyer i radikalizmit fetar, pse jo edhe i fundamentalizmit ekstrem. Ky krah i moderuar përfshin pjesën më të madhe të Bashkësisë së Fesë Islame të Kosovës, strukturat e saj udhëheqëse dhe numrin më të madh të imamëve nëpër xhamitë e shumta, por edhe shtresën më të qëndrueshme të besimtarëve.

Besimtarët tradicionalë të Kosovës, pavarësisht se në shumë pika kanë qenë konservativë, me kohë kanë adaptuar praktika fetare liberale, të ngjashme me ato që janë aplikuar në Turqinë pas periudhës së Ataturkut. Më anë tjetër, Jugosllavia socialiste për një kohë relativisht të gjatë e kishte parim themelor të jetës fetare ndarjen e fesë nga shteti. Kosovarët besimtarë edhe nga ajo praktikë mësuan se përmes xhamisë dhe namazit ishte e rrezikshme të përziheshin në punët e shtetit dhe se ceremonitë fetare nuk u referoheshin punëve shoqërore, por vetëm atyre shpirtërore: mëkatit, sevapit, moralit, amshimit, xhenetit, xhehenemit etj. Natyrisht, kjo nuk i pengoi që një numër hoxhallarësh në Kosovë, të tillë që fillimisht morën arsimim të qëndrueshëm kombëtar, në periudha të caktuara të zhvillonin me xhematin edhe aktivitet politik, në radhë të parë patriotik. Disa syresh madje u gjenden në konflikt të drejtpërdrejtë me pushtetin, u survejuan, u burgosën dhe u dënuan me shumë vite burg. Por kishte edhe nga krahu tjetër, hoxhallarë spiunë dhe provokatorë, të cilët u bënë krah i pushtetit dhe e ndihmuan atë në aplikimin e masave represive dhe shkombëtarizuese.

Pse po e theksojmë, pra, këtë realitet fetar në Kosovë? Për ta bërë të qartë se praktikat e institucioneve fetare, por edhe të besimtarëve, shkonin në drejtim të një diversiteti të natyrshëm brenda një tërësie megjithatë kompakte dhe homogjene. Ndoshta çarjet e para në radhët e besimtarëve dhe prijësve fetarë ndodhën pikërisht atëherë, kur tubimet fetare dhe ceremonitë e këtilla u pa se mund të shfrytëzoheshin edhe për punë politike. Çfarë ndodhi pastaj? Në fund të viteve ’60 dhe përgjatë viteve ’70 në institucionet fetare të Kosovës u kultivua patriotizmi shqiptar, herë racional herë folklorik, i tillë çfarë ishte edhe gjetiu. Në vitet e mëpastajme, përgjatë viteve ’80, institucionet fetare, nga njëra anë u gjenden nën trysninë e pushtetit për të aplikuar procesin e diferencimit, ndërsa në anën tjetër, nën trysninë e nacionalistëve, për t’iu kundërvënë pushtetit dhe politikave të tij. Fundi i viteve ’80 dhe vitet ’90 janë të njohura si periudhë e homogjenizimit të madh të popullsisë së Kosovës. Institucionet fetare dhe praktikat e fesë u futën edhe në këtë pështjellim, për të dale në fillim të shekullit XXI si institucione me një lloj biografie politike kombëtare. Si e këtillë, feja islame vetvetiu u bë disi e pëlqyeshme dhe në këtë periudhë nuk paraqiti ndonjë pengesë për emancipimin kombëtar dhe për realizimin e projekteve madhore politike. Liderët fetarë të Kosovës, myslimanë dhe katolikë, ishin pjesë e proceseve më të rëndësishme nëpër të cilat po kalonte Kosova.

Por pikërisht këtu lindi një problem, i cili më vonë do të ketë reperkusione të tjera: feja, veçmas feja islame, e cila gjithnjë ishte konsideruar konservative, por po ashtu e padëmshme për aspiratat politike të komunitetit, përnjëherësh u gjend e hapur ndaj frekuencave politike. Është e vërtetë se politikën në institucionet e fesë islame në Kosovë e futi patriotizmi shqiptar dhe euforia e tij gjithëpërfshirëse. Por tani që Kosova u bë, që realiteti në Kosovë kërkonte qasje tjetër politike, çfarë do të bënte feja dhe institucionet e saj me inercinë e fituar politike? Së pari, do të braktisë patriotizmin, në burimet e të cilit ishte ushqyer deri atëherë dhe, natyrisht, do të ndjekë zhvillimet globale, të cilat ndryshuan shpejt dhe që deri atëherë feja islame në Kosovë nuk i kishte ndjekur. Pra, shtrohet nevoja për një ridimensionim të fesë në Kosovë dhe ky bëhet në kushtet e një pështjellimi të madh politik, në të cilin u fut Kosova pas vitit 1999. Kosova shqiptare ishte një mit, ishte një shenjtëri. Sapo u prek ky mit dhe kjo shenjtëri, gjithandej u shfaq një krizë e jashtëzakonshme e identitetit, në të cilën u përfshi edhe feja, në këtë rast feja islame.

Po në këtë kohë, brenda vetë komunitetit fetar mysliman të Kosovës u shfaqen diversitete ideore dhe ideologjike. Në të vërtetë, në strukturat organizative dhe në masën e besimtarëve u diferencuan qartë dy rryma, njëra tradicionale, siç e thamë, stabile, me fenë islame si traditë e respektueshme dhe përbërës i konstalacionit shpirtëror të besimtarëve; ndërsa tjetra rrymë fanatike, fundamentaliste, vehabiste, me përfshirje besimtarësh të moshave të reja, që fenë nuk e quan më traditë të respektueshme dhe as përbërës shpirtëror, por përkushtim ideologjik dhe angazhim funksional politik. Në Kosovë u bë ndarja e qartë e këtyre kontingjenteve të besimtarëve dhe, ndonëse shërbesat fetare i kryejnë në të njëjtin vend, armiqësia dhe refuzimi reciprok nuk duket se do të tejkalohen shpejt. Militantizmi fanatik, që e karakterizon numrin relativisht të vogël të vehabistëve të rinj, ndonëse ka një shfaqje të jashtme tepër agresive, duket se ende nuk ka gjetur terren të përshtatshëm dhe të mjaftueshëm në Kosovë, e cila, në pikëpamje fetare ende balancon mirë me një traditë tashmë të shtresuar dhe stabile të tolerancës ekumenike.

Në të vërtetë, paraqitja e vehabizmit në Kosovë nuk ka asnjë lidhje me ndonjë traditë fundamentaliste, sepse fenë islame në Kosovë në radhë të parë e “reformoi”, nacionalizmi shqiptar, shumë vjet përpara se të shfaqeshin format e para të krizave të identitetit në mesin e islamistëve ballkanas. Ose, thënë më mirë, e përshtati me rrethanat kosovare, me rrethanat shqiptare. Gjithashtu, ndonjë lidhje ndërmjet luftës së UÇK-së dhe vehabizmit nuk u gjend, edhe përkundër përpjekjeve të pareshtura të Serbisë që luftës në Kosovë t’i japë edhe karakter fetar, karakter të konfliktit të civilizimeve etj. Ndryshe nga lufta në Bosnjë, lufta në Kosovë, as në fillimet as në zhvillimet e saj, nuk e pat asnjë të vetmin element fetar, sepse në këtë luftë përballeshin dy identitete tashmë të konsoliduara, të qëndrueshme, për interesa të pastra kombëtare: identiteti shqiptar dhe ai serb. Në Bosnjë identiteti boshnjak ishte I pakonsoliduar, ishte identitet gjysmë fetar, gjysmë kombëtar dhe prandaj ai krijoi hapësirë për infiltrimin e rrymimeve fetare. Shqiptarët e Kosovës që e bënë luftën nuk kishin asnjë dilemë të këtillë. Madje një numër syresh, për shkak të ndikimit nga ideologjia marksiste-leniniste e Enver Hoxhës mund të ishin ateistë, por në asnjë rrethanë nuk mund të ishin fundamentalistë islamikë. Masivizimi i UÇK-së mund të ketë çuar në radhët e luftëtarëve edhe besimtarë të zakonshëm, por as të tillët, kurrë, nuk e deklaruan, dhe besoj as e kanë pasur në mendje, se luftën e bënë për qëllime fetare. Për shqiptarët, Kosova nuk ishte fe, ishte vetëm komb. Lufta nuk bëhej për liri fetare, bëhej për liri kombëtare. Për serbët lufta në Kosovë ishte komb dhe fe përzier, për shqiptarët nuk ishte e tillë në asnjë rrethanë. Atëherë, si u krijua, pra, hapësira që në Kosovë të gjejë vend radikalizmi fetar mysliman? Nëse jo radikalizmi, atëherë si ndodhi që feja në këtë periudhë, pas vitit 1999 e prapa, të gjejë hapësirë më të madhe, shtrirje, përkrahje, në një mënyrë të bëhet objekt diskutimi, madje në disa raste pjesë e identitetit të kosovarit, nëse jo tamam pjesë e identitetit, një preokupim i tij gjithsesi? Realisht, pas luftës, pas vendosjes nën protektorat ndërkombëtar, madje së voni edhe pas pavarësisë, Kosovës i hapej perspektivë tjetër, perspektivë europiane, perëndimore, atë që e kishte ëndërruar prej kohësh dhe jo perspektivë islamike, orientale.

Në Kosovë zbarkoi NATO-ja me një ushtri të jashtëzakonshme perëndimore; zbarkoi UNMIK-u me një përbërje heterogjene kombëtare dhe civilizuese, por gjithsesi elitare në raport me vendet prej nga vinin; zbarkoi Bashkimi Europian që mbahej fort pas “shtyllës” ekonomike, sikundër edhe OSBE-ja që u mor me marrëdhëniet ndërmjet komuniteteve. Pra, marrë në përgjithësi, ishte një konstalacion europerëndimor, i cili në pikëpamje fetare dhe civilizuese duhej ta çlironte Kosovën nga brengat eventuale, madje duhej t’i ndihte të hiqte paragjykimet e vjetra recidiviste, t’i ndihte të hiqte damkosjet eventuale të propagandës serbe. Mirënjohja ndaj Perëndimit ishte e thellë dhe, sipas logjikës së gjërave, nëse deri atëherë në Kosovë kishte pasur skepticizëm europian ose skepticizëm perëndimor, madje edhe skepticizëm fetar, tani gjërat ishin kristalisht të pastra: Perëndimi i krishterë kishte ndërhyrë në Kosovë në mbrojtje të popullit të saj me shumicë myslimane, në mbrojtje të shqiptarëve të përbuzur dhe, pavarësisht se ajo quhej ndërhyrje humanitare, ajo ishte ndërhyrje e pastër politike.

Si ndodhi, pra, që pikërisht në këtë kohë dhe në këto rrethana Kosova u desh të përballej me një rritje të islamizmit, madje edhe të një radikalizmi fetar mysliman, që nuk ishte parë ndonjëherë tjetër në këtë vend? Nuk është për të besuar se Kosova tani kishte arsye të bëhej më religjioze, pra, që shpëtimin nga zhbërja përfundimtare ta lidhte me proveniencën qiellore dhe falënderimin ndaj Zotit ta manifestonte me shtimin e besimit. Jo, nuk ishte kështu.

Kosovarët, përkundrazi, u treguan shumë pragmatikë: ngarendën dhe u kthyen në shtëpitë e tyre, shumica me entuziazëm patriotik, por disa edhe me pasionin e grabitjes së pronës së të tjerëve, e disa edhe me domosdonë e mbrojtjes së saj. Kosovarët, në të vërtetë, as pas vitit 1999 dhe as më vonë nuk u bënë më besimtarë nga ç’kishin qenë më parë, dhe as islamistë jo që jo, e aq më pak fundamentalistë. Por, megjithatë, diçka ndryshoi në qenien e tyre, jo te të gjithë, por te një numri syresh gjithsesi: disa ndryshuan praktikën e ushtrimit të fesë, të dytët kërkuan kompensim për krizën e identitetit, kurse disa të tjerë te besimi fetar kërkuan strehë shpirtërore nga pësimet e mëdha të luftës. Numri i këtyre të fundit gjithsesi është i vogël, madje me kalimin e kohës të tillët adaptohen në një besim fetar krejt të veçantë, i cili është shumë i përshpirtshëm dhe jashtëzakonisht human. Ata, me këtë rast, nuk përbëjnë objekt shqyrtimi. Pak më gjatë do të ndalemi te dy fenomenet e tjera që shoqërojnë fenë dhe besimin fetar në shoqërinë kosovare: te format e manifestimit të jashtëm të besimit fetar dhe te kriza e identitetit.

 

Mercenarizmi fetar

 

Praktikat e ushtrimit të besimit fetar në Kosovë për një kohë të gjatë kanë mbetur të pandryshuara: namazi, njësoj si vetë besimi, ka qenë çështje krejtësisht individuale. Të reklamohesh se je besimtar, se shkon në xhami, se fal pesë vaktet nuk ka qenë praktikë e mëhershme, ndoshta edhe për shkak se në periudhën e komunizmit, pavarësisht se feja nuk ka qenë e ndaluar në ish-Jugosllavi, nuk quheshin të preferuar të pushtetit dhe të partisë ata që fenë e praktikonin në mënyrë aktive. Së këndejmi ndoshta ka mbetur edhe njëlloj fshehtësie, ose mënjanimi nga shfaqjet publike të atyre që ushtrojnë praktikat e besimit fetar. Më anë tjetër, struktura e besimtarëve myslimanë në Kosovë tradicionalisht ka mbetur e pandryshuar dhe ajo përbëhej kryesisht nga njerëzit e moshuar, në zonat rurale nga pleq që nuk bënin më për punët e fushës, ndërsa në zonat urbane nga shtresa e zejtarëve, gjithnjë të moshuar dhe gjithnjë pa arsimim themelor, e aq më pak të avancuar. Burrat me shkollim superior që shkonin në xhami ishin të paktë, ndërsa intelektualët një raritet i vërtetë. Përveç kësaj, në dukjen e jashtme besimtarët dhe ata që ushtronin praktikat fetare nuk dalloheshin nga të tjerët, pra nuk kishin ndonjë shenjë të veçantë. Në periudhën e hershme, pas Luftës së Dytë Botërore, bashkë me luftën kundër analfabetizmit, ishte bërë luftë edhe kundër ferexhesë, kështu që në periudhën e emancipimit të shpejtë të kosovarëve vështirë që gjeje ndonjë grua me ferexhe. Por veshja tradicionale e “mbulimit” të grave ishte ruajtur, një mbulim që nuk nënkuptonte mbulimin e fytyrës, vetëm mbulimin e trupit dhe shaminë e kokës. Kjo nuk quhej veshje fetare. Ajo tashmë ishte kthyer në një veshje tradicionale për gratë që kishin braktisur veshjen folklorike, ndonëse pas valës së emancipimit që përfshiu Kosovën e viteve ’70-‘80 edhe numri i tyre kishte rënë ndjeshëm. Nga vitet ’80 filluan të shfaqeshin edhe burrat me fesin e haxhillëkut, së pari në Maqedoni dhe më pastaj edhe në Kosovë. Në të vërtetë, shkuarja në haxhillëk ishte një praktikë e hershme në Kosovë (më 1971, haxhinjtë sollën linë e madhe nga Meka), por identifikimi publik i atyre që bëheshin të tillë nuk ishte një praktikë e hershme.

Në fund të viteve ’80 dhe në fillim të viteve ’90 rënia e komunizmit do të sjellë me vete edhe rënien e një sistemi vlerash, çfarëdo që kishte qenë ai dhe sado i deformuar që mund të kishte qenë. Edhe në çështje të fesë u krijua njëlloj kaosi, sepse lëvizjet politike patën refleksion të drejtpërdrejtë edhe në konstalacionin fetar individual dhe kolektiv. Keqësimi i gjendjes materiale të popullsisë së Kosovës, por jo vetëm kjo, do të sjellë si rrjedhojë lindjen e patriotizmit mercenar, pra të një patriotizmi të tillë që konvertohet pa vështirësi në përfitim material.

Homogjenizmi i popullsisë mbi bazën e idesë kombëtare krijoi një ambient të përshtatshëm për lindjen e deformimeve të mëdha, që ndonjëherë shkuan deri në çorodi morale. I kësaj kohe është edhe mercenarizmi fetar, i cili u shfaq në fillim si pasojë e varfërisë dhe të rrënimit të të gjitha skemave sociale, ndërsa më vonë edhe si mënyrë për përfitime, por edhe për zgjerimin e rrethit të besimtarëve, respektivisht të praktikuesve të fesë. Bashkësitë fetare, për shkak të lehtësive që kishin kundruall pushtetit dhe policies serbe, për një kohë të shkurtër u bënë donatorët dhe mbajtësit kryesorë të varfanjakëve të shumtë anë e kënd Kosovës. Shoqatës humanitare “Nëna Terezë”, e cila kishte status legal dhe gëzonte mbështetjen e kishës katolike dhe të një numri të konsiderueshëm aktivistësh laikë, shumë shpejt iu bashkëngjitën të tjera shoqata, disa syresh me tingëllim turko-mysliman, të cilat nuk e kishin emrin kumbues siç kishte “Nëna Terezë”, por që bënin një punë të heshtur humanitare gjithandej Kosovës. Po atëherë filloi të përflitej se disa nga këto shoqata, bashkë me aktivitetin humanitar, zhvillonin edhe aktivitet fetar herë legal, herë gjysmë legal, ose fare të fshehtë dhe që konsistonte në tërheqjen dhe futjen e nevojtarëve në skemat e tyre të praktikuesve të fesë, kundrejt një pagese simbolike. Burimi i financimit të këtyre shoqatave nuk ishte shumë i qartë, por atëbotë të gjithë konsideronin se situata sociale ishte më emergjente se sa përkujdesja për këtë anë të çështjes. Një skemë të tillë ndihmash e kam parë vetë në Shqipëri në vitet ’90, për studentët kosovarë, por asnjëherë nuk kam dyshuar se prapa kësaj ndihme mund të fshihej një dredhi fetare.

Pas luftës së vitit 1999 situata me mercenarizmin fetar në Kosovë përnjëherësh bëhet dramatike: shoqata të shumta humanitare me parashenjë fetare ia mësyjnë Kosovës nga të gjitha anët, nga Lindja dhe Perëndimi. Nevojat e popullsisë ishin të mëdha, por njëkohësisht edhe mundësitë për t’i manipuluar nevojtarët ishin të pakufishme. Pak nga pak, me kalimin e situatës emergjente, nga skena tërhiqen nevojtarët e vërtetë dhe tani mbesin që të duken dhe të zhvillojnë aktivitet përfituesit e llojllojshëm, të cilët me njërën dorë ofrojnë benificione të ndryshme, kryesisht para, ndërsa me dorën tjetër regjistrojnë përfituesit në shoqata që nuk kuptohet se çfarë janë. Është gabim të mendohet se veprime të këtilla në Kosovën e pasluftës kanë bërë vetëm shoqatat vehabiste, islamiste, ose vetëm të tilla që vinin nga Arabia Saudite, Kuvajti, Bahreini etj. Nuk ishin më të pakta as shoqatat e sekteve perëndimore, të krishtera, katolike, evangjeliste, baptiste etj., të cilat krijuan rrethet e tyre të mercenarëve dhe të simpatizantëve, duke u mbështetur kryesisht në para, në donacione. Sikundër që është e njohur, këto shoqata dhe fondacione duket sikur nuk e kanë parësor besimin, respektivisht shtimin e numrit të atyre që rrugën e Zotit e gjejnë përmes mënyrës së tyre të ushtrimit të fesë, por më shumë te një dukje e jashtme, te një shfaqje publike, me një fjalë te një marketingu fetar, i cili në rastin e disa shoqatave islamike manifestohet përmes shamisë së kokës te vajzat dhe gratë dhe mjekrave të gjata dhe veshjeve jotipike për djemtë dhe burrat. Burimet e financimit dhe mercenarizmi janë problemet kryesore të kësaj pamjeje fundamentaliste, e cila nga Maqedonia ka filluar të zgjerohet dukshëm edhe në Kosovë. Burimet e financimit kryesisht janë të jashtme dhe sot vështirë kontrollohen në një sistem botëror të qarkullimit të parasë, por ajo që brengos më së shumti është gatishmëria mercenare e kosovarëve për t’i përvetësuar këto praktika fetare, kundrejt një pagese konkrete ose kundrejt një statusi më të mirë ekonomik. Duket se edhe në këto rrethana të reja çuditërisht u ngjall prirja e vjetër shqiptare që identitetin fetar ta shesin ose ta blejnë për dy aspra.

Por a është vetëm e jashtme prania më e madhe e ikonografisë fetare në Kosovë, e numrit të atyre që praktikojnë fenë, e frekuentuesve të tempujve fetarë, pra, përgjithësisht të atyre që quhen besimtarë të rinj? A është e shoqëruar kjo jashtësi me një lëvizje të brendshme, ta quajmë shpirtërore, me një ndryshim esencial në konstalacionin mental të njeriut të Kosovës, i cili, sipas asaj që shihet nga jashtë, tani beson në Zot më shumë se ç’ka besuar ndonjëherë më parë? Një përgjigje e saktë në këtë pyetje është e vështirë, sepse nuk mund të bëhet një ndarje e prerë dhe një identifikim i qartë se kush e praktikon fenë si nevojë shpirtërore, pra kush është religjioz në të gjithë përbërësit e tij mendor dhe shpirtëror, apo kush e ushtron fenë me të tjera motive, përfshirë edhe mercenarizmin. Por, pavarësisht nga dilemat e këtilla, shtimi i numrit të besimtarëve në Kosovë pas vitit 1999 është evident dhe kjo nuk mund të shpjegohet me asnjë parametër tjetër, përveç se me krizën e identitetit. Pra, Kosova gjatë këtyre viteve ka përjetuar, ndër të tjera, edhe krizën e vetëdijes për përkatësi.

Pas luftës, njerëzit në Kosovë duket se kanë ndjerë paqëndrueshmëri identitare, kanë ndjerë mungesë plotënie identitare dhe, me kohë, sikur kanë filluar të kërkojnë kompensim për mungesën. Por çfarë në të vërtetë iu mungon shqiptarëve të Kosovës, që tani duhet t’i kthehen fesë, çfarë duan të kompensojnë me këtë? Pse tani duhet të ndihen sikur iu mungon diçka, sikur kërkojnë diçka që nuk do ta gjejnë në pragmatizmin jetësor, por e kërkojnë në misticizëm? Cilat janë ato dilema që i mundojnë? Pse një numër më i madh kosovarësh tani kërkojnë strehë te Zoti më shumë se ç’e kanë bërë ndonjëherë më parë? Cilat janë problemet e tyre, e bëjnë këtë për shkak të pamundësisë gnoseologjike për të dhënë përgjigje në pyetjet e gjithmonshme për jetën dhe vdekjen, për amshimin, për universin, apo kanë të pazgjidhura shumë çështje pragmatike, krejtësisht tokësore, të cilat i kanë aq të ngatërruara, sa nuk kanë shpresë se mund t’i zgjidhin ndryshe, përveç se me besimin në Zot…?

Përsëri nuk mund të gjejmë një përgjigje plotësisht të saktë, por duket se lufta e fundit ka ndryshuar shumëçka në jetën e njerëzve në Kosovë. Ka ndryshuar, ndër të tjera, edhe filozofinë e jetës, nëse e kanë pasur një të tillë; ka ndryshuar perceptimin e tyre për moralin, i cili nuk është më statik; ka ndryshuar perceptimin e tyre për jetën tokësore dhe jetën e amshueshme; madje edhe për kombin, për shtetin, për lirinë, për të gjitha. Idealet, të cilat dikur i jepnin kuptim jetës, i bënin njerëzit të shpresonin dhe të ëndërronin, tani nuk kanë ndonjë domethënie, ose përbëjnë zhgënjimin më të madh dhe më të rëndë. Kosova e ka pasur kohën e ëndrrave të mëdha, të cilat tashmë janë zhbërë. Njerëzit kanë shpresuar se me lirinë do t’i zgjidhin të gjitha problemet jetësore, por ajo liri nuk u dha asgjë në krahasim me atë që kishin ëndërruar. Kosova, për të cilën u flijuan djem dhe vajza të mrekullueshme, tani është një emër vendi pa shumë vlerë. Kosovën nuk e do më njeri. Ajo është një gënjeshtër e madhe. Gënjeshtër e madhe është edhe liria, gënjeshtër e madhe është edhe kombi, gënjeshtër e madhe është edhe atdheu, shteti, edhe pavarësia. Vetëm një kuptim ka mbetur i paprekur, e ajo është providenca qiellore, është Zoti. Çdo gjë tjetër ka humbur vlerë…

Se feja në këtë rast është pjesë e krizës, pjesë e krizës së moralit, pjesë e krizës së identitetit dhe jo rrugë e daljes prej saj, e dëshmon edhe një fakt tjetër: Kosova kurrë nuk ka pasur kaq besimtarë, nuk ka pasur kurrë më shumë njerëz që agjërojnë, nuk ka pasur kurrë më shumë njerëz që falin pesë vaktet, nuk ka pasur kurrë më shumë njerëz që shkojnë në xhami, nuk ka pasur kurrë më shumë vajza dhe gra të reja të mbuluara, nuk ka pasur kurrë më shumë burra dhe djem të rinj me veshje jotipike; por njëkohësisht nuk ka pasur kurrë më shumë amoralitet dhe kaq mungesë vlerash njerëzore, kaq shumë prirje kriminale dhe kaq shumë shfytyrim njerëzor, kaq shumë erozion të brendshëm dhe kaq shumë degradim kolektiv dhe individual. Nuk ka pasur kurrë kaq shumë krim, drogë, prostitucion, trafikim, gënjeshtra, hajni, korrupsion, imoralitet, hipokrizi, gjë që, sipas një logjike elementare, bie në kundërshtim të thellë me frymën e përshpirtshme që kultivon secila fe dhe secili besim fetar. Nëse feja nuk është një katalizator i moralit kolektiv dhe individual, atëherë për çfarë shërben ajo? Kjo kundërshti e brendshme, e cila jeton në qenien e kosovarit që një kohë të gjatë, e bën atë të vështirë për një definicion sociologjik, por një prè fare të lehtë për deformime të llojllojshme. Vetëm një identitet i qëndrueshëm mund ta ndalë këtë erosion pothuajse shkatërrues.

Një brengë më vete përbën fakti se lëvizjet fetare në Kosovë, qofshin islamiste qofshin të krishtera, janë klandestine dhe funksionojnë jashtë rregullave institucionale dhe larg syve të opinionit të gjerë. Ato shprehen me rivalitet njëra kundrejt tjetrës, po aq sa rivalitetin e shprehin kundrejt institucioneve të shtetit, të cilin e shohin të lehtë për ta manipuluar, meqë bëhet fjalë për një shtet të ri dhe të paqëndrueshëm. Derisa Kosova të mos stabilizohet në të gjitha pikëpamjet, grupet religjioze do të përpiqen të krijojnë hapësirë sa më të gjerë dhe status sa më të favorshëm për veten e tyre, në shoqërinë kosovare dhe në shtetin ri të Kosovës, duke përdorur dhe duke i shfrytëzuar të gjitha rrugët, legale ose ilegale. Një Kosovë e pastabilizuar, me qeverisje të keqe dhe me institucione të paqëndrueshme; një shtet me shtetasit e zhgënjyer dhe me kriza të mëdha sociale; njësoj sikundër edhe një identitet i paqëndrueshëm komunitar dhe individual; të gjitha këto përbëjnë terren të përshtatshëm për depërtimin e rrymave radikale fetare, përfshirë këtu edhe fundamentalizmin si manifestim jashtësor i një konfuzioni brenda qenies shpirtërore të kosovarit, tashmë i traumatizuar nga shumësia e gjërave të mbetura në gjysmë të rrugës.