Luan Rama: Elyar, poeti i dashurisë dhe i lirisë

(Me rastin e përvjetorit të vdekjes)

 

“Së shpejti do të jemi bashkë dhe meqë s’kemi humbur shijen e njëri-tjetrit, ne do t’i gëzojmë qeniet tona. Endërroj gjinjtë e tua, sytë e tua, seksin tënd të mrekullueshëm… Gala dorogaja”.
Nga një letër e Paul Eluard dërguar gruas së tij.
——-

Sapo kisha filluar studimet në vitin e parë të universitetit për gazetari, kur në bibliotekën kombëtare, duke kërkuar disa libra poetikë, të cilët më pëlqenin në veçanti, më ra në duar dhe një botim i «Pleiade» në frëngjisht me gjithë veprën e Paul Eluard, (Pol Elyarit). Për herë të parë pas disa poezive të botuara në shqip, të gjitha të karakterit revolucionar e luftarak, po zbuloja tek ky poet i madh i Francës poezi të periudhës surrealiste, tepër sensuale, të thella dhe universale. Shumë prej tyre ishin ilustruar me disa skica të shkëlqyera të fotografit dhe artistit amerikan dhe mikut të tij Man Ray, i cili jetonte atë kohë në Paris. Që atëherë, në sytë e mi Elyari kishte fituar dimensione të tjera dhe më shfaqej si figura më e madhe e poezisë franceze pas Rembosë, Bodlerit apo Apolinerit. Me Elyarin më afroi akoma më shumë botimi i vëllimit poetik Duart e lira, të përkthyer nga poetin ynë i shquar Dritëro Agolli dhe me një vështrim kritik në vënd të parathënies. Dukej se Agolli e kishte ndër poetët e tij të preferuar, ashtu siç dhe ishte për poetët e asaj gjenerate. Ai e cilësonte atë një nga poetët më të mëdhenj, aq sa për epokën e tij surrealiste, ai shikonte anën më pozitive të shkollës së surrealizmit. „Pol Elyari i donte njerëzit me një dashuri të pakufishme, me një dashuri të shqetësuar, – shkruante Agolli, duke shoqëruar vargjet e Elyarit:

„O vëllezërit e mi të humbur!
Unë shkoj drejt jetës, unë kam pamje njeriu,
Që të vërtetoj se bota
Eshtë bërë pas shtatit tim
Dhe unë s’jam vetëm,
Se mijra fytyra të mia shumojnë
Dritën time…“

Një piktakim tjetër me Elyarin, ishte ai i një viti më vonë, në marsin e vitin 1983, kur bashkë me miqtë e mi, regjisoren Xhanfize Keko dhe skenaristin Kiço Blushi, shkonim për të prezantuar kinematografinë shqiptare në Paris. Në bisedat me shoqërueset tona të ministrisë së Kulturës, të cilat çuditërisht, që të dyja quheshin Marie-Claire, ne iu folëm aq shumë për Pol Elyar, saqë ato na çuan ta vizitonim shtëpinë e tij, diku në Saint Denis e që tashmë ishte kthyer në një shtëpi-muze. Ishte një muze modest, por mjaft simpatik, gjithnjë plot njerëz, ku spikasnin fotografitë, dorëshkrimet e tij dhe ilustrimet e Picasso-s me pëllumbat e Paqes. Edhe varri i tij në “Père Lachaise” ishte i paqtë, gdhëndur me vargje dhe i vendosur pranë monumenteve të ngritur për luftëtarët e Rezistencës franceze, të vrarë në kampet naziste të përqëndrimit.
Vizioni poetik i Elyarit ishte DASHURIA dhe LIRIA; liria që ai e shkruante me gërmë të madhe në poezinë Liberté. Ishin humanizmi dhe paqja. Vargjet e tij J’ecris ton nom Liberté, (Shkruaj emrin tënd Liri), ishin vendosur dhe në hollin e madh të pallatit të Këshillit të Evropës, në Strasburg:

„Në fletoret e shkollës
Mbi bango dhe pemët
Mbi rërë dhe dëborë
Shkruaj emrin tënd Liri!“…

Kur Elyari vdiq, Picasso, një ndër miqtë më të afërt, ishte tek koka e tij. Ishte viti 1952. Elyari ishte ndër figurat më të mëdha të intelektualëve përparimtarë francezë dhe evropianë.

Eugène Grindel

Eugène Grindel ishte emri i vërtetë i Paul Eluard. Ai lindi në vitin 1895, në Saint Denis kryeqytetin mesjetar të Francës, i cili pas shekullit XII u zhvendos disa kilometra më tutje, në Paris, apo Lutece-in e vjetër. Ai lindi në një kohë kur ndërtohej kulla Eiffel. Që adoleshent u sëmur nga tuberkulozi, sëmundje kjo që do ta ndiqte gjithë jetën e tij. Shkrimet e para janë ato të viteve 1914 kur ishte në front dhe kur nga sanatoriumet pranë Davos në Zvicër, ai kishte njohur një ruse të bukur të quajtur Gala, apo Helena Diakonova. Ndoshta ishte dashuria dhe magjepsja pas kësaj vajze sensuale ajo që dhe e shtyu të bëhej poet dhe të hidhej në krahët e poezisë:

„Një qënie e vetme bëri të shkrihet dëbora e pastër
Bëri të çelin lulet mbi lëndinë
Dhe dielli të shpërthejë.“

Në vitin 1917, në kulmin e luftës, ai u kthye vetëm për tre ditë pranë familjes që të mund të martohej dhe pastaj të kthehej me urgjencë drejt frontit. Kështu filloi dhe një nga aventurat më të mëdha të dashurive të Pol Elyar: një himn i vërtetë poetik kushtuar dashurisë. Bashkë të dy, ata lexonin poezitë e Nerval, Baudelaire, Lautrémont apo Apollinaire.
Pikërisht pas lufte, në vitet 1918-1919, ai u njoh me një brez të ri poetësh e artistësh të tjerë, mes të cilëve me André Breton, Louis Aragon, Philippe Soupault apo Tristan Tzara, të cilët do të lançojnë shkollat e para moderniste dhe avanguardiste të fillimit të shekullit: Tzara që lançoi dadaizmin, (1916, ku Elyari ishte një nga pjestarët më aktivë) dhe Breton e Elyar që lançuan më pas surrealizmin, etj.
Elyari e donte shumë pikturën edhe pse vetë nuk pikturonte. Ishte kjo ndjesi që e lidhi ngushtë me piktorin Max Ernst dhe gruan e tij. Gala ishte një grua intelektuale, me shumë kulturë e moderne. Ajo nuk e kishte për gjë të pozonte dhe nudo para Max-it, me të cilin shpejt do të binte në dashuri. Por sidoqoftë Gala ishte një nga frymëzimet e mëdha të Elyarit, edhe pse ai e dinte se ajo e donte mikun e tij. Por dhe Elyari e çmonte shumë Max Ernst-in.

„Ajo është në këmbë mbi qepallat e mia
Dhe flokët e saj tek të miat janë
Ajo ka formën e duarve të mia
Ka ngjyrën e syve të mi
Ajo humbet në hijen time
Si një gur nëpër qiell/.

E dashur Gala…

Letrat e dashurisë që Elyari i dërgon Galas janë letra të bukura dhe një himn i vërtetë poetik, një kumt i bukur, edhe pse do të ishte një udhëtim që do të ndërpritej. Ato fillojnë që në ditët e para të njohjes së tyre në malet alpine të Zvicrës, dhe vazhdojnë gjer në pragun e luftës. Më 16 janar, 1930, ai i shkruante: „Po çmendem nga dëshira. Po vdes nga idea se do të takoj, se do të shoh dhe përqafoj. Dua që dora tënde, goja tënde, seksi yt, të mos e lënë seksin tim…Të shoh kudo. Të dua për vdekje. Gjithçka është e bukur te ty: sytë, goja, flokët e tua, seksi yt, duart e tua që nuk e lëshojnë më atë çka dridhet, atë hapësirë midis kofshëve të tua, supet e tua. Dehem kur mendoj çdo pjesë të trupit tënd…“ Më 15 prill, 1932, ai i shkruante sërrish: „Së shpejti do të jemi bashkë dhe meqë s’kemi humbur shijen e njëri-tjetrit, ne do t’i gëzojmë qeniet tona. Endërroj gjinjtë e tua, sytë e tua, seksin tënd të mrekullueshëm…“ „Gala dorogaja, (Gala e dashur, në rusisht), i shkruante Elyari me pasion. Ajo ishte për të një copë qiell i shndritshëm, një diell përvëlues, ëndërr e nderur, erë apo shi i nxehtë…
Letrat e tij të kujtojnë letrat sensuale të Apolinerit që u shkruante të dashurave të tij. Gala ishte gjithçka për të. Por dhe Elyari kishte dashuritë e tij kalimtare, siç ishte Alice, vajza e dramaturgut Carl Streheim, e cila meqë ishte shumë e bukur, ai e thërriste „Pomme“ (Mollë). Por shpejt, ai filloi ta ndjejë veten të braktisur nga Gala, edhe pse ajo ishte gjëja më e çmuar e tij.
Në vitin 1924, papritur ai u zhduk misteriozisht. Gala dhe miqtë e tij e kujtuan të vdekur diku, të humbur ashtu si gjysmë shekulli më parë, kur miqtë e Rembosë kishin kujtuar se ai kishte vdekur diku jashtë France, ndërkohë që Rembo ishte zhdukur mbi dhjetë vjet në brigjet e Arabisë, në Detin e Vdekur.
Por Elyari ishte gjallë, edhe pse në Paris flitej se poeti kishte vrarë veten. Shtatë muaj ai udhëtoi rreth botës. Kjo ishte ikja e tij, udhëtimi i poetit për të parë botra të tjera dhe për të mpiksur plagët e tij. Në fund, ai u bë i gjallë. Gala dhe Max Ernst shkuan ta marrin larg në Singapur për ta sjellë në Francë. Elyari rikthehej…
Pak vite më vonë, në shoqërinë e tyre hyri piktori i ri Salvador Dali, miku i Federico Lorca-s. Ishte Gala ajo që do t’i thoshte Elyarit se tashmë ajo donte Dalinë e „çmendur“ edhe pse ishte dhjetë vjet më i vogël. I tha qetësisht se „martesa e tyre nuk kishte më vlerë“.
Dali u vendos në shtëpinë e tyre dhe Elyar u detyrua të largohej miqësisht dhe pa zhurmë në apartamentin tjetër në Rue Fontaine, pranë sheshit Place Blanche. I sëmurë, i lodhur, dhe i vrarë nga kjo ndarje, Elyari shkruan poezitë e tij të dhimbjes dhe të melankolisë. Megjithatë, fotografinë nudo të Galas e mbante gjithnjë në kuletën e tij. Jo rrallë ai ua tregonte miqve të tij të afërt: Gala, me trupin e saj të bukur, lakuriq…

Revolucioni surrealist

Revolucioni rus, filozofia marksiste dhe lëvizja trockiste në atë kohë do të linin gjurmë në ndërgjegjen e intelektualëve dhe artistëve të rinj europianë. Në një atelier të Rue de Grenelle, një grup intelektualësh francezë do të shkruanin Manifestin e surrealizmit, i cili do të hapte një epokë më vete për artet e Europës së pas Luftës së Parë Botërore. Elyar, Breton dhe të tjerë fillojnë të botojnë revistën e njohur Revolucioni surrealist, ku ata shpalosin idetë e tyre novatore për artin, një art që shkëputej në mënyrë të zhurmshme nga tradita e mëparshme artistike. Bashkë me Bretonin dhe artistët e tjerë, ai donte të zbulonte subkoshiencën. Në këtë revistë do të botojnë veprat e tyre artistë që më pas do të hynin në historinë e artit botëror. Kur Elyari botoi numrin e parë të revistës Surrealizmi në shërbim të Revolucionit, bashkë me Bretonin, pikërisht atëherë ai gjeti me dashurinë e tij të dytë, vajzën ezmere dhe simpatike Maria Benz, apo Nusch, siç do ta quante ai, për të cilën që në fillim ai do t’i shkruante Galas: “Meqë jam vetëm dhe i braktisur, nuk do të ishte keq që ajo të ishte gruaja ime“.
Megjithatë imazhi i Galas ishte gjithnjë e fuqishme në botën dhe imagjinatën poetike të tij:

„Gruaja me të cilën kam jetuar/ Gruaja me të cilën jetoj/ gruaja me të cilën do jetoj/ Gjithnjë e njëjta/ Të duhet një pallto e kuqe/ Doreza të kuqe, një maskë e kuqe/ Dhe të mbathura të zeza/ Ja pse dua të të shoh lakuriq.“

Aq shumë e donte ai Galan, saqë atë ditë, kur Gala dhe Salvador Dali ishin në Spanjë në shtëpinë e Dalisë, Elyari kishte shkuar në krevatin e saj dhe ishte hedhur me dënesa. Kishte qarë aq shumë sa menjëherë e kishte zënë një krizë astme. Por megjithatë, shumë shpejt dhe Nusch do të hynte në zemrën e tij. Kjo vajzë nga Alsace, kishte qënë më parë akrobate e më pas modele e Picasso-s apo Man Ray-it, por dalëngadalë ai do të ngrinte obeliskun e saj poetik:

„Besim kristali/ Mes pasqyrash/ Natën sytë e tu humbën/ Për të pikëtakuar zgjimin e dëshirës…“

„Ajo vajzë që zbulova në përgjumje, – do të shkruante Elyar në librin e tij La Vie immediat, (Jeta menjëherë), – ishte si një yll i zi në harresën e ditës…i jepem, i dorëzohem realitetit të një pasqyre që nuk reflekton dukjen time. I dhënë pas dëshirave të saj. Më duket se jam prehë. Pa të djeshme, pa të nesërme. Kjo fytyrë e pastër, rifillon te unë. Gjithnjë, dita më e madhe e jetës time.“
Ai fillon ta dashurojë, ta dashurojë shumë, duke i kërkuar dhe vajzës së tij, Cecile, që ta donte dhe ajo, siç i shkruante dhe në një letër: „“Ti mund t’i shkruash një fjalë Nusch-it. Nëse më do, duaje dhe atë, pasi ajo ka qënë dhe është për mua një mbështetje e madhe. Pa të, jeta ime do të ishte e pamundur.“
Gjatë epokës surrealiste, Elyari do të bëjë të tijën moton e poetit Lautremont, i cili thoshte se „poezia shkruhet në ekip“, pra me të tjerë. Kështu, bashkë me Benjamin Peret, ai shkroi 152 poezi dashurie; me Bretonin shkroi vëllimet poetike Au defaut du silence dhe L’immaculé conception; me René Char dhe Breton botoi vëllimin poetik Relentir travaux. Tani Elyari banonte në 54, Rue Legendre, pranë Place de Clichy.
Ishte koha kur Hitleri kishte hipur në fuqi dhe kur qeveria franceze përzuri Trockin nga territori i saj. Më 1934, Elyari u martua me Nusch-in, edhe pse një ditë më parë ai i shkruante Galas: “Sidoqoftë çdo natë mendoj për ty“.
Elyari nuk shkoi në Luftën e Spanjës, meqë ishte mjaft i sëmurë. Në fakt, kur zhvillohej Lufta Civile, Elyari priste të shkonte në Brigadat Internacionale, siç e dëshmonte dhe një miku i tij i afërt, Louis Parrot, të cilit, Eyar i kishte shkruar: „Endërroj të nisem për tu vënë në shërbim të spanjollëve republikanë. Kur do ta formojmë një „Legjion të huaj?…“
Edhe pse nuk arriti të shkonte, Elyari pohonte se „Lufta e tij më e mirë ishte në fushën e poezisë“.„Në Spanjë luhet fati i botës“, – shkruante ai. Dhe poeti kishte të drejtë, sepse pas Spanjës, fashizmi dhe nazizmi do ta kthenin botën në rrënojë, duke mbjellur vdekjen ngado.

Poeti i Rezistencës

Pas vëllimeve të njohura poetike Capital de la Douleur, (Kryeqyteti i dhimbjes) dhe Mourir pour ne pas mourir, (Të vdesësh që të mos vdesësh), në vitet 30’ Elyari botoi dhe disa vëllime të tjera poetike si Jeta menjëherë, (1932), Trëndafili publik, (1934), Sytë pjellorë dhe më 1938, vëllimin Kursi natyror, ku është dhe një nga poezitë e famshme të tij Fitorja e Guernica-s, (e frymëzuar nga tabloja me të njëjtën titull të Picasso-s). Kur Gjermania naziste sulmoi Francën, Elyar sapo ishte mobilizuar si leitnant dhe me kompaninë e tij u tërhoq drejt jugut, në Carcassone. Më pas, bashkë me Nusch ai erdhi në Paris. U vendosën në shtëpinë e nënës së tij në 35, Rue de la Chapelle dhe menjëherë u angazhua me „Frontin Kombëtar të Shkrimtarëve“. Shumë shpejt kërkoi të rifutej në Partinë Komuniste dhe drejtoi një revistë klandestine të titulluar L’Eternelle revue, (Revista e përjetshme). Gjatë kësaj periudhe lufte, ai do të bëhej një nga poetët më të mëdhenj të Rezistencës franceze. Në mënyrë klandestine ai arriti të botojë dhe vëllimin Poezia dhe e Vërteta, e cila përfshinte dhe poemën e famshme Liria, të cilën avionët anglezë e shpërndanin nga qielli mbi fushat dhe malet e Francës:

„Mbi imazhet e praruara/ Mbi armët e luftëtarëve/ Mbi kurorën e mbretërve/ Shkruaj emrin tënd Liri!“…“Mbi gjithë faqet e lexuara/ Mbi gjithë faqet e bardha/ Mbi gur, mbi gjak, mbi letër apo hi/ Shkruaj emrin tënd Liri!“

Dhe poezia Kurajo, (1942), ishte një nga më të njohurat e asaj kohe:

“Parisi ka ftohtë, Parisi ka uri/ Parisi nuk ha më gështenja në rrugë… – shkruante ai dhe më pas vazhdonte:

“Një rreze ndizet në venat tona/ Drita jonë rivjen/ Më të mirët mes nesh janë vrarë për ne/ Dhe ja ku gjaku i tyre rigjen zëmrën tonë/ Dhe përsëri mëngjesi është një mëngjes parizian/ Eshtë çasti i çlirimit/ Hapësira e pranverës që po lind“…

Çlirimi i Francës e gjeti Elyarin si një nga poetët më të dashur dhe më popullor të francezëve bashkë me Louis Aragon, mikun e ngushtë të tij. Të dy ishin të afërt me aventurën komuniste dhe internacionalizmin. Poema Liria ishte kthyer në një lloj himni ndërkombëtar dhe kishte pushtuar shpirtrat e botës së etur për liri. Ai kishte qënë kronisti i dhimbjes dhe i kurajos. Kur Parisi u çlirua, Elyari shkroi:

„Në mes të muajit gusht ne harrojmë dimrin,
Siç harrojmë mirësjelljen e fitimtarëve,
Përshëndetjet e tyre të mjerimit dhe vdekjes,
Ne harrojmë dimrin siç harrojmë turpin,
Në mes të muajit gusht ne hamë municionet tona,
Me arsye, dhe arsyeja është urrejtja jonë…

Poeti i Rezistencës ftohej ngado nëpër konferencat e botës. Më 28 nëntor të vitit 1946, gjatë një qëndrimi në Zvicër, një telefonatë e njoftoi për vdekjen e papritur të Nusch-it, gruas së tij, nga një „kongjestion pulmonar“. Ato ditë ajo kishte shkuar për të ndihmuar nënën e tij të sëmurë, pa e imagjinuar se po shkonte kaq papritur nga kjo botë. Plot dhimbje, ato ditë ai shkruante:

„Viti njëmijënëntëqindedyzetegjashtë
Ne nuk do të plakemi bashkë
Ja dhe një ditë më shumë: koha kaloi cakun e vet
Dashuria ime e lehtë ka marrë peshën e një lutjeje“…

Kjo vdekje e trishtoi aq shumë sa një moment ai mendoi të vriste dhe veten. Dukej sikur i kishte ndërprerë marrëdhëniet me botën e të gjallëve. Madje ai i kishte deklaruar Aragonit se „dëshpërimi mund t’i shkaktojë mohimin e poezisë“, pra të hiqte dorë nga poezia, ndërsa Man Ray-it i kishte shkruar: „Do të të shkruaj përsëri kur të filloj të ndjej dëshirën e jetës“.

„Në trupin tim janë rrënojat e dashurisë
Dhe vdekja ime me petkun dhe jakën e përgjakur është“…

Por bota e thërriste poetin e lirisë, poetin e dashurisë dhe të Paqes. Një botë e re që rilindëte nga gërmadhat e luftës. Edhe pse luftrat ende nuk kishin mbaruar, imazhi i Nusch-it ndërkohë nuk i shqitej nga sytë:

„Ka partizanë me ngjyrën e gjakut të Spanjës/ Ka partizanë me ngjyrën e qiellit të Greqisë/ Buka, gjaku, qielli dhe e drejta për të shpresuar / Ti që të dua gjithnjë, ti që më krijove/ Këndoje duke ëndërruar lumturinë mbi tokë/ Endërroje të ishe e lirë dhe unë po të ndjek pas…“

Në qershor të po atij viti, ai botoi Poema politike dhe në një konferencë internacionale në Meksiko, ai do të takonte dashurinë e tij të tretë: Dominique-n. Ishte ajo që do ta risillte atë përsëri në jetën e gëzuar, në lëmin e poezisë, siç do ta lexojmë dhe në poezinë e tij E dashuruara:

„Ajo i ka gjithnjë sytë e hapura/ Sy që s’më lënë të flë/ Endrrat e saj në mes të ditës/ Bëjnë të avullojnë diejtë/ Ato më bëjnë të qesh, të qaj e të qesh/ Të flas dhe kur s’kam asgjë për të thënë“.

Nga Tirana në Gramoz

Shumë e shumë vite më parë Elyari kishte dëgjuar për Shqipërinë. Në një letër që i shkruante vajzës së tij Cecile (Sesilja), në pranverën e vitit 1939, ai i fliste për pushtimin e Shqipërisë nga Italia fashiste dhe se ai ishte i pranishëm në Shqipëri, një fakt ky i panjohur më parë nga shqiptarët. Në prill të vitit 1948, ai u ftua në Wroclau të Polonisë, për Kongresin Botëror të Intelektualëve të Paqes, bashkë me Picasso-n, Seghers, I. J. Curie, etj. Picasso foli atje në mbrojtje të Nerudës së persekutuar. Në maj të atij viti Elyari shkoi në Greqi, në Athinë dhe Selanik, ku u prit me entusiazëm, sidomos nga demokratët, studentët e forcat e majta të Athinës. Në letrën që i dërgonte vajzës së tij, ai shkruante: “Bëra një udhëtim të mrekullueshëm në Greqinë e lirë. Po jetoj një epokë të jetës sime. Në Athinë recituan poezitë e mia. Ishte një manifestim për paqen botërore”.
Më 1949, rrugës për në Pragë, atë e shoqëroi një nga figurat e njohura të së majtës franceze, Ives Farge. Kësaj rradhe misioni i tij ishte një mision i fshehtë. Pak njerëz e dinin. Në atë kohë në Shqipëri, shumë pak intelektualë e njihnin madhështinë e figurës së Elyarit. Një nga këta ishte shkrimtari, poeti dhe eseisti ynë i shquar Dhimitër Shuteriqi, i cili e kishte pritur dhe shoqëruar Elyarin në Tiranë, e që më pas kishin marrë udhën drejt Bilishtit.
Që kur ishte student në universitetin e Grenoblës, Shuteriqi kishte njohur Yves Farge, kur ai drejtonte gazetën La depeche dauphinoise. Ky ishte dhe shkaku që ishte pikërisht ai që do t’i priste ata në Tiranë. Në kujtimet e tij, Shuteriqi kujtonte ato ditë kur Elyari i kishte dhuruar disa libra me poezi, të cilat ai i kishte lexuar për gjithë natën. «Natën, – kujtonte Shuteriqi, – Elyari kishte dëshirë të shëtiste vetëm. Duke parë qiellin, një mbrëmje ai i kishte thënë: «Kurrë nuk kam parë një qiell kaq të qartë. E megjithatë furtuna po shkatërron gjithçka rreth vendit tuaj. Qielli i përngjan qiellit…”
Në librin Paul Eluard, un frère voyant, (Pol Elyar, një vëlla profet), Jean Charles Gateau shkruante: “Më 26 maj 1949, një avion e çoi Elyarin në Pragë. Që andej, një tjetër avion e mori atë dhe Ives Farge, drejt Jugosllavisë, tashmë e armiqësuar me Shqipërinë e kuqe të Enver Hoxhës. Objektivi i tyre ishin partizanët grekë të gjeneralit Markos në frontin greko-shqiptar, në veri të Pindit, krahinë e Gramozit dhe e malit Verno. Nga Tirana, një kamion i vjetër „Fiat“ i çoi vizitorët në qytezën e Bilishtit. Që andej ata e kaluan kufirin me një xhips dhe me nga një çantë shpine, ku brënda ai kishte futur libra me poezi…Partizanët i pritën dhe i përqafuan në shtëpitë mbi liqenin e Prespës. U ofruan raki. Pastaj ca të rinj i shoqëruan të hipur mbi mushka përgjatë përrenjve nëpër pyje, rrëpira, qafa e gërxhe të «Greqisë së lirë». Po të mos kishte të shtëna topi që dëgjoheshin herë pas here, ky udhëtim do t’i ngjante një eskursioni kampistësh të gëzuar».
«Po bëj një udhëtim të mrekullueshëm në «Greqinë e lirë», – do të shkruante Elyari ato ditë. – Luftëtarët dhe luftëtaret janë të mbushura gjithë shpresë e kurajo…Natën e kaluar 4.000 fshatarë e ushtarë me mitroloza përjetonin triumfin e tyre. U lexuan poemën time Athina. Ishte një miting për paqen botërore. Të gjithë kërcenin, këndonin. Këndonin gjatë gjithë kohës.”
Dhe në vazhdim, dora e Elyarit kishte shkruar një poezi:

“Nëse Greqia do të çlirohej / Nga armiqtë e gjithë njerëzimit/ Nëse nakra do ishte e xhveshur/ Nga burgu i guackës së saj/ Nga qefini i saj opak e gri/ Nëse ngjyra do të tregonte gjinjtë e saj/ Nëse do të luanim bashkë të njëjtën lojë/ Njeriu do të gjente frymën e vetvetes”…

Mali i Gramozit ngrihej hijerëndë e madhështor në sytë e poetit francez, mal që disa muaj më vonë, në gusht të 1949, do të përgjakej dhe me gjakun e ushtarëve shqiptarë. Në kthim të udhëtimit të tij, në qershor, mes të tjerave, ai do të shkruante dhe poezinë me titull Mali i Gramozit:

“Mali i Gramozit është i ashpër / Por njerëzit e zbusin atë/ Barbarët ne i vrasim / Për të shkurtuar errësirën dhe natën tonë/ Më budallenj se vetë baruti i topave / Armiqtë tanë nuk e njohin forcën tonë/ Ata nuk e njohin njeriun / As pushtetin e tij fisnik/ Zëmrat tona zbusin dhe gurin.”

Në një fotografi të botuar në atë kohë në shtypin francez, rrëzë një peme duket Elyari, me një kapuç bariu në kokë, duke iu drejtuar me megafon ushtarëve të qeverisë greke që ta linin luftën vëllavrasëse. 200 megafonë shpërndanin njëherësh thirrjet e tij: “Bij të Greqisë, ju drejtohem juve, fshatarë, puntorë, intelektualë, juve që ju kanë detyruar t’i shërbeni ushtrisë qeveritare…Unë jam një dëshmitar i shtyrë vetëm nga e vërteta dhe pasioni për Paqen. Një luftë vllavrasëse si kjo e juaja, është nga luftrat më mizore, nga e cila përfitojnë veç ata që e udhëheqin atë.”
Të nesërmen, ai takoi nënat dhe të vejat e partizanëve të vrarë, një moment mjaft prekës që ai do ta përshkruajë më vonë përmes vargjeve të tij të dhimbëshme si në poezitë Lutja e vejushave dhe nënave, etj. “Ne malin Gramoz, – shkruan Dominique Eludes, – ata janë të pranishëm në fitoret e një ushtrije adoleshente. Ata shohin vajza 25 vjeçare që hidhen në sulm”. “Më 1 qershor 1949, – tregonte Ives Farge, – ne ndezëm zjarr me dru pishe në shtëpinë e një fshatari grek. Elyari zbrazi çantën e përgatitur me aq kujdes në Tiranë.”
Poezitë që dëshmojnë për këto ditë janë prekëse dhe humane. Në poezinë Qivuri i Dhimos, (Le Cercueil de Dimos), duke parë luftëtarin që po vdiste nga plagët, ndër të tjera ai shkruante:

«Dhe zogjtë do të kalojnë/ Edhe bilbilat e pyllit/ Vajzat e bukura do të vijnë gjithashtu / Dhe do të thonë: «Mirëdita Dhimo».

Në një tjetër ditë ai takohet me kapitenin Jotis, i cili nga plagët e mëdha është në prag të vdekjes. Por Jotis do të shijojë trimërisht dhe ditën e fundit të tij:

«Po ngrihem, ndihmomëni të ulem/ Dua të pi një verë të ëmbël/ Dua verë që të dehem/ Verë që të këndoj më mirë/ Këngët e mia janë të dhimbëshme…»

Pas kthimit nga Shqipëria dhe Greqia e përfshirë në flakët e luftës vëllavrasëse, zëmra e poetit ishte e revoltuar nga tragjedia e këtij populli. Por poezitë më të bukura ishin ato kushtuar komunistëve dhe luftëtarëve të Rezistencës, Asteris dhe Janopulos, të ekzekutuar nga qeveria greke një vit më parë. Në qershor, ai botoi përmbledhjen kushtuar Greqisë Për të mos qënë vetëm apo Grèce, ma rose de raison, (Greqi, trëndafili im i së drejtës).
Nga udhëtimi i shkurtër në Tiranë, veç kujtimeve të Dhimiter Shuteriqit, kanë mbetur dhe disa vargje e një fotografi e asaj kohe, ku Elyari ka dalë në Tiranë. Shumë më vonë, në vëllimin poetik Duart e lira, Dritëro Agolli do na përcillte në shqip dhe vjershën Të bërtasësh, ku Elyar këndonte:

«E di se nën mburojat e armiqësisë/ Valojnë e ziejnë dhe në zemër hyjnë/ Pranvera, vera, vjeshta, dimri,/ Dhe njerëzit dhe yjet,/ Nga gëzimi dridhen duke njohur/ Të ngrohtën afërsi»…

Një tjetër shqiptar e bëri atë mikun e tij. Ky ishte piktori Ibrahim Kodra, për të cilin Elyari do të shkruante: «Kodra, ky primitiv i një qytetërimi të ri».

Zhgënjimi

Pol Elyar vdiq i ri, por prodhimtaria e tij poetike ishte e madhe, duke e vendosur atë si një nga poetët më të mëdhenj të shekullit të vet. Vëllimet e tij poetike u përkthyen në shumë gjuhë të botës, siç u përkthyen ato dekada me rradhë dhe në letrat shqipe, të botuara në disa vëllime, ashtu siç u përkthye dhe Zhak Prever apo Lui Aragon. Në vitin 1952, prej disa vitesh Elyari banonte në periferi të Parisit, në Charenton. Dhe ai filloi të zhgënjehej nga ajo kohë kur fillonte një tjetër luftë: një «Luftë e Ftohtë»! Dhe populli ishte i përçarë. Ideologjitë kishin zbritur në fushën e betejës. Por ai e ndjente veten të lodhur. Sëmundja e gjatë e kishte drobitur trupin e tij. Në 25 tetor të atij viti, Elyarit i duhej të shkonte për të prezantuar disa botime të reja të tij, por ai e ndjeu se e kishte të pamundur. Atëherë ai u kërkoi miqve të tij aktorë, Iv Montan, Zherar Filip dhe Simon Sinjore që ta përfaqësonin atë në këtë veprimtari.
Por ditët për të bëheshin gjithnjë e më të vështira. Poeti dukej se e ndjen fundin e tij. Më 18 nëntor të atij viti, në mëngjes, një krizë e fortë zëmre bëri që zëmra e tij të pushojë së rrahuri. Nga frika e protestave të mëdha, qeveria nuk e shpalli ditë zije kombëtare dhe nuk i lejoi njerëzit të ndiqnin në kortezh trupin e tij, siç kishte ndodhur me pararendësit e mëdhenj të poetit, Viktor Hygo dhe Pol Valeri… Sidoqoftë turma e madhe popullore nuk mungoi të mblidhej në varrezat e Père Lachaise për të përshendetur për herë të fundit poetin e preferuar të tij, të shtrirë atje, përballë «Murit të Komunarëve», luftëtarëve të pushkatuar të Komunës së Parisit. «Këtë ditë, gjithë bota ishte në zi», – do të shkruante poeti tjetër Robert Sabatier.
Edhe pas vdekjes së tij, poezia e Elyarit mbeti një nga poezitë më të fuqishme të shekullit XX, një poezi me një evolucion të veçantë, duke kaluar nga dadaizmi e surrealizmi dhe duke u kthyer në poezinë e angazhuar. Por edhe e angazhuar ajo tingëllonte tepër njerëzore, humane, e brishtë, pasi Elyari ishte tokësor e jetësor dhe fjalët e tij ishin njeri, qiell, dhé, erë, bukë apo gjak, dashuri dhe ëndërr… Aty ishte metafora e fuqishme e tij, brënda njeriut dhe dhimbjes së tij. Eshtë ngjizja e një bote të ëndërruar. Ja pse poezitë e tij tingëllojnë sot aq të ndjera, të pështjellin dhe të marrin me vete në një udhëtim jo të zakontë:

“Çdo hidhërim ka një dritare të hapur
Një dritare të ndezur
Ka një ëndërr që lind
Ka një dëshirë që pret të përmbushet
Ka një uri që pret të shuhet
Ka një zemër fisnike
Ka dhe një dorë të zgjatur
Ka dhe dy sy në pritje
Ka dhe një jetë që hyn në një jetë…
Edhe një buzëqeshje.”

Po, Pol Elyar ishte një jetë që hyri në jetët tona.