Ismail Kadare: Ndarja me nënën…
Fragment nga romani “Kukulla”
Në prill të vitit 1994, im vëlla na lajmëroi nga Tirana se nëna ishte duke dhënë shpirt.
U nisëm të dy me Helenën, me avionin e parë nga Parisi, me shpresë për ta gjetur ende gjallë. Në të vërtetë ishte ende në jetë, por nuk kuptonte asgjë. Ndodhej në koma, në apartamentin e emtës sime, në rrugën “Qemal Stafa”, ku e kishin çuar disa javë më parë, për ta pasur më mirë në kujdes.
Kushëriri im i parë, Besnik Dobi, njeriu që e kishte çuar në krahë gjer tek e motra, pasi më shpjegoi perse e kishte parapëlqyer atë mënyrë bartjeje, për një distance aq të shkurtër, nga Rruga e Dibrës te fillimi i “Qemal Stafes”, shtoi fjalët: Veç kësaj, ajo ishte tepër e lehtë.
Në përpjekje për të sqaruar diçka më tepër, ai përsëriti pak a shumë të njëjtën gjë: e pabesueshme, sa e lehtë ishte! Do të thosha prej letre.
Si një kukull prej letre.
S’isha i sigurt nëse fjalët e fundit ishin të tijat, apo isha une që i kisha menduar, por pata ndjesinë se nuk u habita fort. Thua se të gjitha ato që dëgjoja i dija ndërkaq.
Një skenë e njohur, e përsëritur shpeshherë në banesën tonë, kur vajzat tona loznin kukullash me nënën, më kaloi nëpër mend. E durueshme rrinte midis tyre ndërsa ato i vinin në flokë gjithfarë fjongosh e karficash, pa harruar të përsërisnin: “nënë, mos lëviz!”.
Helenës, merrej me mend që i vinte zor nga një pamje e tillë, por vajzat nuk bindeshin. Nëna s’thotë asgjë, përsërisnin. Asaj i pëlqen, ç’ke ti?
E lehtë. Shkallët prej druri të shtëpisë, zakonisht të ndjesh me, nuk kërcisnin kurrë nga e shkelura e saj. Sepse ashtu si hapat, çdo gjë e kishte të lehtë: veshjen, të folurën, psherëtimën.
Në lagje, e më pas në shkollë, kishim mësuar gjithë ato vjersha për nënën. Kishte gjithashtu vjersha, madje dhe një këngë për ata që s’kishin të tillë, ku fjalët pa nënë përsëriteshin në atë mënyrë që ta këpusnin shpirtin. Nuk dija ndonjë nga shokët e klasës që të mos kishte nënë, ose ndoshta kishte të tillë, por nuk e tregonin. Sipas një shokut tonë, të mos kishe nënë ishte turp, gjë që një tjetër, nga klasa B., e kundërshtonte ngaqë, sipas tij, turp ishte të mos kishe baba. Dy nga shoqet tona, Ylberja me Ela Labovitin, qeshnin me të dy, ngaqë, sipas tyre, jo vetëm ngatërronin fjalën “turp” me “mëshirë”, por nuk kuptonin asgjë nga ato që flisnin.
Sidoqoftë, puna e nënës nuk ishte kaq e thjeshtë, domethë në mjaftonte ta kishe, se të tjerat s’kishin rëndësi. Mund të këndoje gjithë ditën nënë e dashur, nëna ime, më e mira në botë, sa erë e mirë që të vjen, e trululu e tralala, e prapë të mos ishe i kënaqur. Disa, pavarësisht se nuk e thoshin, mërziteshin, ngaqë, në krahasim me të tjerët, nënat e tyre iu dukeshin jo fort të reja, për të mos thënë plaka. Por as kjo s’dukej ndonjë hata në krahasim me rastin e shkollës së lagjes fqinje, ku kishte jo një, por dy nëna të ndara nga burrat. Ose rasti i Pano X., që erdhi duke qarë, ngaqë, rrugës për në shkollë, dikush i kishte thënë “bir i kurvës”, dhe nuk u qetësua veçse kur Ylberja me Ela Labovitin i kishin shpjeguar se kjo s’do të thoshte asgjë dhe se ata që përdomin atë fjalë me “k” për nënat e të tjerëve, mund ta kishin vetë mizën nën kësulë.
Shumë shpejt do ta kapja se unë gjithashtu kisha një problem me nënën, por ai ishte tepër larg nga ato që përmenda. Kishte të bënte kryesisht me lehtësinë, me atë që më pas do të më dukej si ana prej letre apo prej gipsi e saj. Në fillim turbull, pastaj përherë e më qartë po kuptoja se ato që pothuajse nuk mungonin kurrë në vjershat dhe këngët për nënat: qumështi, gjiri, aroma, ngrohtësia e amësisë, s’e kisha lehtë t’i gjeja tek ime më.
S’ishte punë ftohtësie. Dhembshuria e saj ndihej që larg. Kujdesi gjithashtu. Mungesa ishte gjetkë dhe, siç do ta kuptoja më vonë, kishte të bënte me pengesën e shfaqjes, e kapërcimit të një pragu që, me sa dukej, ajo e kishte të pamundur.
Shkurt, qysh herët e kam ndier se nëna ime, më shumë se atyre të vjershave, i ngjante një lloj vizatimi apo skicimi, prej të cilit nuk dilte dot. Edhe bardhësia e fytyrës së saj, sidomos kur vinte sqafill, siç ia kishte mësuar Kako Pinoja, stolisësja e famshme e nuseve të Gjirokastrës, shtëpia e së cilës ishte pothuajse ngjitur me tonën, pra, edhe bardhësia e saj kishte ngrirjen dhe moskuptimin prej maske. Më pas, kur gjatë një udhëtimi në Japoni do të shihja për herë të parë një shfaqje të teatrit tabuki, bardhësia e fytyrave të aktoreve do të më dukej si diçka e njohur. Ishte e njëjta e fshehtë si ajo e nënës sime, një mister prej kukulle, por pa tmerr.
Në të njëjtin stil, si në filmat vizatimorë, ishin lotët e saj. Në shumicën e rasteve nuk e kisha kuptuar arsyen e tyre. Ashtu siç nuk e kuptoja dot se si ishte e mundur që vite me radhë nuk e kisha ndier kurrë të hynte a të dilte në tualet, thua se nuk shkonte kurrë atje.
Nënat janë qeniet më të vështira për t’u kuptuar, më thoshte gjatë një darke në Paris Andrei Voznjesenski. Ishim të ftuar të dy me Helenën tek Alain Bosquet, kur, midis të tjerash, e pyeta diçka për ca vargje të tij që kishin bërë bujë, të shkruara në trajtë gjysmë anagrami. Midis tyre ishte një varg ku fjala nënë, rusisht mat (shoqëruar me shenjën zbutëse), përsëritej tri herë: Matmatmüt, kurse herën e katërt ishte vetëm gjysma e saj ma, e cila në fund të vargut, duke u bashkuar me shkronjën “t” të mat (nënës) së fundit, jepte fjalën tma, që do të thoshte terr.
Voznjesenski në atë darkë ishte në gjendje të rëndë shpirtërore, çka m’u duk se ndikonte në shpjegimin e vargjeve. Ka qenë takimi im i parë dhe i fundit me të, kështu që nuk m’u dha rasti të sqaroja më pas se ç’donte të thoshte. Shpjegimi kishte të bënte pak a shumë me lidhjen midis sintagmave nënë dhe terr,sipas të cilave, njeriu dilte nga barku i nënës si nga terri, dhe ky ishte një qerthull i pafund matma, nënaterr, ku nëna, ashtu si terri, mbetej e pazbërthyeshme.
Ndërsa për lotët e nënës e kisha vështirë të gjeja shkakun, për mërzinë e saj ishte e kundërta. Shkakun e thoshte vetë, madje me një shprehje që, pasi e kisha dëgjuar gjithë frikë herën e parë, sa herë që e kujtoja vazhdonte të më ngjethte mishtë: “më ha shtëpia!”.
Shumë shpejt e mora vesh që kjo ishte shprehja më e zakonshme për të thënë se mërziteshe në shtëpi. Mirëpo kjo nuk më pengonte që, sipas një xanxe që më kishte kapur njëfarë kohe për të zhbiruar kuptimin e fjalëve, ta mundoja veten me përfytyrimin se sa e tmerrshm’e ishte kur shtëpisë ku banoje mund t’i shkrepej një ditë të të hante…
“Kukulla” e Kadaresë në italisht, një rrëfim për nënën dhe për veten
Në vitin 1994, Ismail Kadare niset nga Parisi për në Tiranë. E ëma është në prag të vdekjes dhe i vëllai e ka njoftuar me shpresën se do të mund të harrojë në kohë për lamtumirën e fundit. Gruaja është në koma dhe ndodhet në shtëpinë e së bijës që e ka nën kujdes. Një kushëri i Ismailit e shpuri atje në krahë, pasi ishte e lehtë, si prej letre. Një kukull letre, mendon Ismaili, ndërsa kupton se asgjë nuk ka ndryshuar.
”Kukulla” e Ismail Kadaresë – një nga tekstet më të bukura, më transparente, më të çuditshme në letërsinë botërore, është përkthyer në gjuhën italiane. “Bambola” është kthyer në gjuhën italiane nga Liljana Cuka Maksuti dhe botuar nga shtëpia botuese “La nave di Teseo”. E brendashkruar fillimisht në “Mëngjeset në kafe Rostand”, më pas “Kukulla” pati një jetë të vetën të pavarur dhe të suksesshme. Kadare e krahason të ëmën me një kukull, teksa kujton hapat e saj të lehtë në shkallët e drunjta të shtëpisë së madhe dhe të rëndë të Kadareve, lehtësinë e së folurës, bardhësinë e fytyrës, e cila mbeti e tillë deri në fund të jetës. Në tekstin e Kadaresë, “kukulla” vihet përballë së vjehrrës, një grua e rëndë dhe e zgjuar, që asokohe shpalli “izolimin” në shtëpi, siç e kërkonte zakoni, deri në fund të jetës. Ismail Kadare, atëherë një fëmijë, kujton “proceset” që ndodhnin në atë shtëpi. “Si gjithmonë, kur rrëfehet jeta e një njeriu, nuk flitet vetëm për të renditur njëra pas tjetrës episodet më domethënëse të ekzistencës së tij. Shpesh flitet, e ndoshta mbi të gjitha mbi atë që nuk mundet të thuhet. Nuk është e rastit që autori, duke reflektuar mbi aktivitetin e tij si shkrimtar, citon romane të pashkruar si më të mirët dhe se shtëpia e Gjirokastrës, shtëpia e madhe që trembte Kukullën – ‘shtëpia më ha’ – ka në brendësinë e saj,si organe në rrugë formimi ‘gati dhoma apo ende jo dhoma, si fetuse pa emra’. Ende vërdallë shtëpisë vërtitet figura e të atit të Kadaresë, i thirrur nga të gjithë si ‘Restauratori’ i madh sepse është gjithnjë i angazhuar me riparime, edhe pse me gjasë, siç thotë i biri, nuk bënte gjë tjetër, veçse kërkonte të restauronte autoritetin e tij. Duke folur për të ëmën, Kadare flet për veten, shkrimtarin e tij dhe historinë komplekse të Shqipërisë mes viteve 1930- 1990″, shkruan Giulia Coçhella.
The Guardian: ‘Kukulla’ e Ismail Kadaresë, një studim tërheqës i dashurisë së vështirë
10 janar 20202
Gazeta britanike ka vlerësuar pozitivisht veprën ”Kukulla” të autorit shqiptar Ismail Kadare, duke e cilësuar atë si një kujtim elegant, nostalgjik për një vendlindje të humbur prej kohësh. Vepra e përkthyer në gjuhën angleze do të publikohet më 23 janar. Autori shqiptar eksploron marrëdhëniet e tij me nënën dhe kujtimet e hidhura të shtëpisë së fëmijërisë. Romani autobiografik i Ismail Kadaresë mund të lexohet si një kujtim elegant, pak i hidhur, i prekur me nostalgji për një vendlindje që tani e ka humbur prej kohësh. Vendlindja e tij është qyteti shqiptar i Gjirokastrës dhe më saktësisht shtëpia e stërgjyshërve të prindërve të Kadaresë, një ndërtesë guri e ftohtë, por historike, që mban brenda saj dy gra të jetës së Kadaresë. Nga njëra anë, gjyshja e Kadaresë, një zonjë tradicionale, e cila nuk pranon të largohet nga vendi. Nga ana tjetër nëna e tij, e cila hyn në këtë ndërtesë si një nuse e re, e pambrojtur, duke pasur mbi supe të durojë sundimin e saj të vrazhdë të nënçmuar, duke pretenduar se “kjo shtëpi ju ha”. Autori këtu është në mes të një konflikti që është kryesisht i heshtur. Një adoleshent që rritet parakohe, duke shkruar një “roman” pas tjetrit duke shpallur gjenialitetin e tij fillestar. Ai madje dekoron secilën prej tyre me çmimin e vet në monedhën e vjetër, parakomuniste. Kukulla është plot me detaje imponuese të jetës në një Shqipëri, gjatë sundimit komunist të Enver Hoxhës nën mbështetjen e sovjetikëve. Një nga ngjarjet më të çuditshme, në vitin 1953, kur prezervativët mbërrijnë për herë të parë në farmaci: “Kishte udhëzime kontradiktore që i lejonin dhe ndalonin ato. Dyshohej se mund të ishin një provë për të identifikuar ndonjë dobësim të luftës së klasave pas vdekjes së Stalinit. Por më pas u kuptua se masa ishte me insistimin e Sovjetikëve dhe ishte e lidhur me të drejtat e grave (Rosa Luxemburg, etj), dhe pas disa hezitimeve nga komiteti i partisë se a duhet të këshilloheshin komunistët për të shmangur farmacinë dhe të linin ato copa prej llastiku në borgjezinë gjithnjë e më të shkatërruar, gjithçka u qetësua”. Kukulla është e pasur me prekje të tilla, së bashku me shumë shqetësime të njohura të Kadaresë, me rrënjët folklorike të jetës moderne, ose me absurditetin e politikës shqiptare.
—————————————————
Bernard Pivot: ‘Kukulla’ e Kadaresë, rrëfimi tej klisheve për nënën