Reshat Kripa: Shkallët e Ferrit (1)
Roman
KREU I PARË
PARA FURTUNËS
“Njerëzit që kurrë nuk e kanë njohur diktaturën dhe tiraninë e kanë të lehtë të jepen pas retorikës për lirinë, duke harruar fare realitetin e thjeshtë e të tmerrshëm të shtypjes së njimendtë atje ku ekziston përnjimend”.
Giovani Sartori: “Edhe njëherë për teorinë e demokracisë”.
I
Robert Krasta e kishte bërë zakon që në çdo përvjetor të prindërve të shkonte në varreza dhe të vendoste një tufë me lule mbi varrin e tyre. Vështronte fotografinë e stamposur në porcelan dhe fillonte bisedën me ta. Këtë zakon kishte kohë që e kishte bërë. Biseda sikur i qetësonte shpirtin. U tregonte për gjithçka kishte ndodhur në familje. Ndonjëherë, kur gjente vështirësi në ndonjë gjë, u kërkonte ndihmë atyre dhe i dukej sikur ata i përgjigjeshin. Ndoshta kjo mund të ishte ndonjë hamendje e tij, megjithatë ai e besonte. Kjo sikur e ngushullonte. E ndjente veten më të lehtësuar.
Aty pranë ndodheshin edhe dy varre të tjerë, fare të thjeshtë, vetëm me bordurat anësore që i vendoste ndërmarrja komunale dhe një pllakë granili në krye, ku ishin shënuar emrat e atyre që preheshin. Ishin varret e mikut të tij Agronit, së bashku me familjen e tij tragjike. Si mbaronte vizitën në varrin e prindërve, shkonte edhe te ai i mikut të tij.. Vendoste edhe atje një tufë me lule. Ishin lulet e vetme që zbukuronin ato varre. I pastronte nga bimët e këqia që mbinin dhe i lagte me ujë me një shishe që e sillte me vete. Kështu ishte zakoni. Nuk kishte kush tjetër ta bënte atë punë. Miku i tij nuk kishte lënë njeri, përveç një vëllai që e kishte braktisur nga frika e persekutimit. Ishin kohë të vështira. Ndiente një dhimbje për fatin e mikut. I dukej sikur kishte një boshllëk nga mungesa e tij. Miku i kishte lënë gjurmë të thella në ndërgjegje, gjurmë që zor se mund të shlyeshin ndonjë ditë.
Kështu veproi Roberti edhe atë ditë qershori, në përvjetorin e vdekjes së nënës dhe mikut të tij. Bleu dy buqeta të bukura lulesh dhe shkoi të kryente ritin e zakonshëm. U gjunjëzua në varrin e prindërve. Vendosi tufën e luleve dhe filloi bisedën me ta. Ndjente një mall të madh. Në rininë e tij kishte qenë një djalë çapkën me një shpirt rebel. I ndezur nga furitë*(në mitologi, xhinde që futeshin në shpirtin e njeriut dhe e xhindosnin) në moshë fare të njomë, ishte ngritur kundër sistemit dhe kishte përfunduar prapa hekurave të burgut. Prindërit nuk i ishin ndarë nëpër shkrepat dhe gërxhet ku e hodhi fati, deri sa e kthyen përsëri në gjirin e familjes. Këtë gjë ai nuk mund ta harronte.
Ndërsa vështronte fotografinë e tyre të stamposur në porcelan, i kujtohej kampi i Bulqizës, në shtatorin e vitit 1955. Kishin organizuar një mbrëmje përkujtimore për nder të tridhjetepesë vjetorit të Luftës së Vlorës. Në atë mbrëmje kishin recituar poezi kushtuar kësaj lufte nga autorë të burgosur. Për këtë i kishin dënuar tre muaj pa takim me familjen. Rastisi qënë atë periudhë t’i vinte e ëma. Autoritetet nuk e lejuan ta takonte. Nënës, pasi kishte udhëtuar për dy ditë, i duhej të udhëtonte dhe dy të tjera për t’u kthyer, për më tepër pa u takuar me të birin. Pasi u lirua nga burgu, prindërit nuk ia hodhën asnjëherë në sy atë ngjarje të hidhur të jetës së tij. As e qortuan, as i folën, përkundrazi i qëndruan fare pranë , sikur të mos kishte ndodhur gjë. Sjellja e tyre i dha të kuptojë se ishte kthyer në gjirin e familjes si më parë. Kjo bëri që të harronte vuajtjet që kishte kaluar.
Roberti u ngrit dhe u drejtua nga varret e mikut të tij. U habit jashtë mase kur pa se në vend të varreve tëthjeshtë, tani ngrihej një varrosh madhështor prej mermeri, poshtë të cilit preheshin eshtrat e pjestarëve të familjes së mikut. Mbi varrosh ngriheshin dy pllaka mermeri me mbishkrime. Në njerën prej tyre ishte shkruar:
BEXHET CANAJ 1900 – 1943
GJYLO CANAJ 1905 – 1985
Ndërsa në të dytën dallohej mbishkrimi:
AGRON CANAJ 1930 – 1987
LUMTURI CANAJ 1935 – 1975
IRIDA CANAJ 1959 – 1975
Në mes të pllakave, mbi emrat e tyre ishin vendosur dy fotografi të bukura porcelani. Në të parën ishin prindërit e Agronit, i ati me uniformën e ushtarakut mbretëror, ndërsa e ëma, një vajzë shumë e bukur. Në të dytën ishte fotografia e Agronit me Lumturinë dhe Iridën, që Roberti e kishte parë disa herë në shtëpinë e tyre. Kishin dalë një vit më parë se të ndodhte tragjedia. Ishte fotografia e tyre e fundit. Dukeshin si engjëj që fluturonin në parajse
Në mes të bazamentit të varroshit ishte shkruar epitafi i mëposhtëm:
NË JETË KËRKUAT GËZIM,
NJERËZIT JU KISHIN HARRUAR,
POR ZOTI ME PËRDËLLIM,
JU DHA LIRINË E AMËSHUAR!
Robert Krasta mbeti i çuditur para pamjes së atij varroshi. Para një viti ishin dy varre të thjeshtë. Kush e kishte ngritur? Po eshtrat e të atit kush i kishte hequr nga varrezat e dëshmorëve dhe i kishte sjellë këtu? Përse e kishte bërë një veprim të tillë? Këtyre pyetjeve nuk ishte në gjendje t’u kthente përgjigje. U gjunjëzua pranë tyre, vendosi buqetën e luleve dhe po shikonte fotografitë dhe epitafin.
– O Zot! Si e shkatërrove këtë familje fisnike? – tha me një dhimbje të thellë.– Si nuk të erdhi keq për ta?
– Ky varr ka shumë dilema, – dëgjoi një zë prapa tij. Ktheu kokën dhe pa specialistin që ndërtonte varroshet.
– Çfarë thatë? – pyeti Roberti.
– Thashë që ky varr ka shumë dilema
– E përse?
– Kam tridhjetë vjet që punoj në këtë profesion. Që nga dita kur vdiq Irida e vogël dhe pas saj Lumturia, në këtë varr nuk kam parë të vinte njeri, përveç nënë Gjylos dhe Agronit, pasi doli nga burgu. Me vdekjen e tyre ishe vetëm ti që i vizitoje këto varre. Mendoja se nuk kanë të afërm të tjerë. U çudita pa masë kur sivjet pashë të vëllanë që erdhi. Nuk e kisha parë herë tjetër. Solli eshtrat e të atit. Më porositi që të ndërtoja një varrosh madhështor. Ato lule që shikon aty dhe që kanë filluar të vyshken i ka sjellë ai ditën që mbaruam varroshin. Kjo është dilema e ime.
– Ajo dilemë është një histori dramatike që më mirë të mos e dëgjosh.
– Më mirë mos ma thuaj. Jam lodhur me të tilla histori. Tani më falni se dua të largohem. Duhet të punoj. Mirupafshim!
– Mirupafshim!
Specialisti i varrosheve u largua duke e lënë Robertin mjaft të habitur. Të vëllanë e Agronit e kishte takuar kur i kishte vdekur e ëma dhe kur ndërroi jetë ai vetë. Dy vëllezërit pothuajse nuk bëheshin fare. Skënderi, kështu quhej, kishte patur një punë të mirë. Ishte drejtor ndërmarrje dhe nga frika se mos e pushonin nga detyra, i preu mardhëniet me të vëllanë. Gjatë dhjetë viteve që ai bëri burg nuk i vajti asnjëherë, bile nuk guxonte të ndihmonte as të ëmën. Ky ishte paradoksi i kohës. Ditën që ajo vdiq shkoi në varrimin e saj dhe iku të nesërmen që pa gdhirë. Të gjitha këto bënë që Roberti të habitej me vendimin e tij për të ndërtuar një varrosh madhështor. Çfarë e kishte shtyrë?
Nuk foli më. Ai e dinte shkakun e dilemës që mundonte specialistin, por e ruante vetëm për veten. Agroni ia kishte lënë amanet që të mos ia tregonte kujt. Vështronte epitafin e shkruar aty dhe para syve i dilte ajo ngjarje e dhimbshme që kishte ndodhur para shtatëmbëdhjetë vitesh. Ishte një ngjarje e hidhur, nga ato që nuk harrohen lehtë dhe që ai e kishte mësuar nga goja e vetë Agronit. Kjo ngjarje i dilte tani para syve e gjallë ashtu siç kishte ndodhur.
II
Gushti atë ditë po mbaronte me shumë shira. Retë ngërtheheshin me njëra tjetrën dhe gjatë përplasjes lëshonin vetëtima verbuese që pasoheshin nga bubullima shurdhuese
– Shi vere, – tha një kalimtar që vraponte për t’i shpëtuar rrebeshit. – Njërën anë të gunës ta lag, kurse tjetrën jo.
– Vera tani na la shëndenë – tha një tjetër që priste të pushonte shiu nën strehën e një godine
Vera në të vërtetë kishte përfunduar, duke ia lëshuar vendin vjeshtës së mërzitshme dhe monotone. Rrugët ishin pothuajse të zbrazëta. Tek tuk të shihte syri ndonjë gaz 69-ësh*( makinë e vogë, tip veture, mbuluar me mushama) të lëvizte me ndonjë drejtor brenda. Shiu vazhdonte të binte duke dashur të sfidojë vapën e madhe që kishte sunduar për muaj me radhë.
– Mor po ky dashka të bëka kiametin! – foli me vete Rustemi, roja i zyrave të ndërmarrjes, duke qëndruar i mbyllur në dhomën e caktuar për të. Kur bënte kohë e mirë, dilte aty rrotull dhe çoku bisedonte me banorët që takonte rastësisht.
Kështu e kalonte kohën e shërbimit, duke biseduar dhe shpesh herë duke bërë ndonjë dorë domino me cilin të mundte. Kjo ishte e vetmja gjë që dinte të bënte ai fakir. Kishte zbritur nga një fshat i largët i vendosur midis dy maleve, ku arrat ishin si oazet në shkretëtirë. Në to mbillej vetëm thekër. Me këto dhe me disa bagëti që kishin, jetonin fshatarët. Për të mbijetuar shteti e kishte bashkuar këtë kooperativë me të tjera të zonës. Të gjitha këto formonin një kooperativë të bashkuar. Ishte pesëdhjetetetë vjeç. Në kohën e Luftës kishte qenë partizan, së bashku me të atin që kishte rënë në luftën për liri. Pas mbarimit të saj ishte bërë oficer. Por lumëmadhi kishte mbaruar vetëm shkollën fillore, kështu që në vitin 1949 e zhveshën nga ushtria. Megjithatë një favor e pati. Nuk e çuan më në fshat, kështu që shpëtoi nga kooperativa. Pasi kishte punuar nëpër punë të ndryshme, së fundi kishte ndonjë vit që punonte si roje. E fillonte shërbimin në orën katër pasdite dhe e linte më gjashtë të mëngjesit të nesërm.
Ndërkohë po zbriste nga shkallët inxhinier Agroni, një burrë mbi të dyzetat. Kishte studiuar në Sofje me rezultate të shkëlqyera Fillimisht ishte emëruar si inxhinier i thjeshtë, por më vonë, duke parë aftësitë e tij, e kishin emëruar kryeinxhinier të ndërmarrjes.
Përveç bullgarishtes, zotëronte edhe anglishten, frëngjishten dhe italishten. Kishte një trup të gjatë dhe shumë të rregullt. Një palë mustaqe i dërsinin mbi buzë. Sytë e zezë, flokët gjithashtu, balli i gjërë prej dijetari, i jepnin një hijeshi të madhe. Ishte njeri i sjellshëm dhe buzagaz. Punonjësit nuk e nxirrnin nga goja. Për të thuheshin fjalët më të mira. Megjithatë, ishin edhe disa zëra që pëshpërisnin se Agroni na paskësh disa çfaqje të huaja të ideologjisë borgjeze. Një nga këto, simbas tyre, paska qenë edhe leximi i shumë librave perëndimore në gjuhë të huaja, që ai i paskësh në shtëpi.
– Shumë u vonove sonte, shoku kryeinxhinier, – i foli Rustemi sa e pa.
– Në fakt kisha shumë punë. Pastaj ju e shikoni se ç’shi po bie. Ku të le ky i uruar të ecësh?
– Po, po vërtet, po bëhet kiameti. Eja rrimë një copë herë bashkë dhe bëjmë një barrë muhabet se mase pushon edhe shiu.
Agroni u mendua një copë herë dhe pasi vështroi edhe një herë përjashta, u fut në dhomën e rojes.
– A u lodhët, a u mërzitët ndopak, o xha Rustem?
– Si e thua atë fjalë more shoku kryeinxhinier, ku lodhet njeriu kur punon për të mirën e përgjithshme? Të na rrojë Partia dhe shoku Enver që na pruri këto ditë të mira, pa kush pyet për lodhjen tonë. Ja ti, a nuk qëndrove deri vonë sot?
– Keni të drejtë, është e vërtetë. Po çfarë do na thoni? Ç’keni dëgjuar të pëshpëritet rreth e rrotull. Ndonjë të re apo të vjetër.
Agroni e njihte karakterin e Rustemit. Ai e dinte se po ta gërvishte mund të nxirrte prej tij shumë gjëra. Ai ishte antar partie dhe me siguri mund të nxirrte prej tij ndonjë gjë që mund të ishte diskutuar në mbledhjen e organizatës së partisë. Ngjarjet e muajve të fundit shtynin të mësonte më tepër.
– Po ja, more shoku kryeinxhinier, – këtë shprehje ai e përdorte vazhdimisht, – si të të them. Mua më vjen keq për ty se je djalë i mirë dhe të duan të gjithë. Ndaj të këshilloj të ruhesh dhe të mos bisedosh me asnjëri.
Agroni e dëgjonte me vëmendje. Këto fjalë i dhanë të kuptojë se diçka kishte ndodhur.Donte ta ngacmonte më tej për të nxjerrë ndonjë gjë tjetër prej tij. Një gjë e tillë nuk ishte e vështirë, pasi naiviteti i Rustemit e bënte më të lehtë një gjë të tillë.
– Unë nuk bisedoj me njeri gjëra që nuk duhen biseduar, more xha Rustem! Në fund të fundit çfarë mund të bisedojë? Keni dëgjuar ndonjë gjë ju? Thomani se ju e dini që ne të dy jemi familje të Luftës Nacionalçlirimtare. Baballarët tanë janë vrarë në luftën për liri.
– Po ja, more shoku kryeinxhinier, para një jave në mbledhjen e organizatës bazë, nja dy shokë thanë disa gjëra që mua nuk më pëlqyen.
– E çfarë thanë?
– Thanë se ti lexoke literaturë kapitaliste në gjuhë të huaja dhe se gjoja këto të paskan helmuar ndërgjegjen. Thanë, gjithashtu, se shtëpinë e paske të mbushur me libra të tillë të ndaluar.
– Po tjetër?
Rustemi u mendua. Brenda tij po zhvillohej një luftë në se duhej t’ia thoshte apo jo Agronit të gjitha ato që kishte dëgjuar. Më së fundi vendosi.
– Folën edhe për ata dy shokët e tu, Stefanin dhe Gjergjin. Mua ata më duken djem shumë të mirtë. Thanë se rridhkan nga familje reaksionare dhe se ju pëshpëritkeni lart e poshtë për një ndryshim të sistemit. Të them të drejtën unë nuk i kuptoja të gjitha ato që flitnin ata, por që ishin kundra jush, këtë e kuptoja fare mirë.
– Po kush i thoshte këto fjalë?
– Më tepër Resuli me Ibrahimin. Kishte edhe disa të tjerë që i përkrahnin.Por aman, se mos u thuash gjë, se më merr në qafë. Do më akuzojnë se kam nxjerrë jashtë sekretin e partisë dhe më merr lumi pastaj. Unë po t’i them ty se më pëlqen dhe më vjen keq të të ndodhë gjë, se e di që prej teje nuk del gjë. Vërtet nuk kam shkollë, por të vërtetën e kuptoj fare mirë.
Resuli ishte normist, ndërsa Ibrahimi teknik në një nga objektet e ndërmarrjes. Me ta Agroni ishte ndeshur disa herë, pasi i kishte kapur në gabime në lidhje me zbatimin dhe normimin e punimeve të objektit. Ishin pothuajse fare të paaftë. Mirpo ata ishin komunistë, ndërsa Agroni jo. Kjo u jepte mundësinë atyre që mllefin e xhelozisë së tyre ta shprehnin në organizatën e partisë.
– Mos u bëni merak xha Rustem. Unë jam i heshtur si vdekja. Po sikur pushoi edhe shiu dhe po iki tashti. Mirupafshim dhe ta kaloni i qetë.
Mendoi se për sot kishte mësuar plot gjëra. Mori biçikletën që e mbante në korridorin poshtë dhe u nis duke menduar përsa i kishte thënë Rustemi. Fjalët e tij i dhanë të kuptojë se për deri sa problemi kishte shkuar në organizatën bazë të partisë, punët ishin komplikuar. Ndaj duhej menduar mirë si të vepronte. Mendoi të fliste me Stefanin e Gjergjin dhe t’ua shpjegonte se, prapa shpinës së tyre, një prapaskenë po përgatitej. Atyre u duhej treguar gjithçka kishte ndodhur deri në atë ditë. Deri më sot kishte heshtur pasi shpresonte se çështja do të mbyllej shpejt. Donte të mos i shqetësonte. Kurse me rrjedhën që kishin marrë ngjarjet, koha nuk priste më. Duhej biseduar sa më shpejt, më parë se çështja të merrte ndonjë rrugë tjetër.
III
Gjëma kishte filluar dy muaj më parë. Deri atë ditë kishte qenë një tip i shkujdesur. E pse të mos ishte? Vetë kryeinxhinier, gruaja drejtore shkolle, vajza nxënëse e shkëlqyer, nëna pensioniste. Të gjitha këto ia kushtonte të atit që kishte sakrifikuar jetën për këto ditë.
Në pasdite shkonte në klubin e shahut. Ishte pjesëmarrës i skuadrës përfaqësuese të qytetit. Duke ecur dëgjoi një zë që i foli:
– Agron, më prit se erdha.
Ktheu kokën dhe dalloi Stefanin. Edhe ai ishte pjesëtar i asaj skuadre. U takuan dhe u nisën drejt klubit, ku do të zhvillonin një simultane.
– Si shkove sot? – e pyeti Stefani.
– Si çdo ditë, plot me punë dhe telashe.
Traineri sa i pa u hoqi vërejtjen për vonesën, por ata iu përgjigjën se ishin penguar nga punët e shumta që kishin në zyrë. Shokët e tjerë kishin ardhur me kohë. Agroni ishte shahisti numur një i skuadrës. Ai do zhvillonte simultanen me shokët e tjerë. Nga dhjetë takime fitoi shtatë, dy dolën remi, ndërsa një e humbi, atë me shokun e tij Stefanin që nuk mbetej shumë prapa tij. Si mbaruan ndeshjet u nda me të dhe u nis për në shtëpi. Rrugës takoi rastësisht Petritin, kryetarin e degës së punëve të brendëshme. Ai udhëtonte me makinë. E ndaloi dhe zbriti.
– Sa mirë që ju takova, – i kishte thënë. – Ejani të pimë një kafe.
Hipën në makinë dhe u nisën. U futën në turizmin e qytetit. Kamarieri sa i pa iu drejtua:
– Urdhëroni këtej, shoku kryetar.
Hynë në një dhomë të veçantë, në mes të së cilës ishte një tavolinë e rrethuar nga katër kolltukë të rehatshëm.
– Dy kafe dhe dy uiski – porositi kryetari.
Kamarjeri pruri porosinë dhe u largua.
– Hajde gëzuar dhe suksese!
– Gëzuar!
– Si po shkoni me punë? A e keni realizuar planin?
– Patëm disa vështirësi, por ia dolëm. Pesëmujorin e realizuam 105 përqind.
– Po për kuadrin e ndërmarrjes çfarë opinioni keni? A janë të gjithë të përkushtuar?
– Besoj se po.
– Besoni? Mos vallë keni ndonjë dyshim?
– Jo.
– Dëgjoni Agron, ju jeni njeriu ynë. Partia te ju ka besim të plotë, ndaj iu ka ngarkuar atë detyrë. Por edhe ju duhet të jeni të kujdesshëm. Jo të gjithë kanë prejardhjen tuaj. Ne kemi disa të dhëna se aty punojnë edhe disa njerëz me përbërje jo të mirë. Ata ne duhet t’i survejojmë, t’i mbajmë nën kontroll.
– T’ju them të drejtën, unë nuk njoh asnjë të tillë.
– E di prandaj po ju flas. Fjalën e kam për ata dy inxhinierët që ju i keni shokë, Stefan Gjokën dhe Gjergji Panon.. Sipas të dhënave që kemi ne, i pari ka patur xhaxhanë të dënuar politikë, ndërsa gjyshi i Gjergjit është arratisur në Shtetet e Bashkuara të Amerikës së bashku me hordhitë e tradhtarëve në vitin 1944. Dikush i ndihmoi dhe mundën të mbarojnë universitetin. Kjo është punë tjetër, por kam dëgjuar se edhe sot diçka pëshpërisin poshtë e lartë dhe ju e dini që këto nuk janë gjëra të mira për vendin tonë, sidomos në konditat që ndodhemi sot.
Agronit iu duk sikur e kafshoi një gjarpër. Stefanin dhe Gjergjin i kishte shokë të ngushtë. Kishte biseduar me ta për gjithfarë problemesh, por asnjëherë për probleme politike. Iu duk sikur uiski që i kishte ofruar kryetari ishte farmak, sikur i kishin dhënë qëllimisht një gotë helm. Asnjëherë deri në atë ditë nuk kishte provuar një ndjenjë të tillë. Ai kishte një përceptim tjetër për shoqërinë. Ky përceptim ishte mbështetur në ndershmërinë dhe sinqeritetin. Kurse tani i kërkohej që të vinte një maskë, në mënyrë që ndryshe të shtirej dhe ndryshe të vepronte. Por a mund ta luante ai këtë rol? Një gjë e tillë binte në kundërshtim me karakterin e tij. U zu ngushtë dhe nuk dinte se si të përgjigjej.
– Ata janë vërtetë shokët e mi, – tha më në fund me një zë që dukej sikur nuk ishte i tij, – por asnjëherë nuk kam dëgjuar prej tyre ndonjë shprehje kundër pushtetit popullor.
Kryetari e vështroi njëherë në fytyrë dhe pastaj i tha me një ton ndryshe nga ai që kishte përdorur deri atëhere:
– Mirë mirë, po dëgjomëni edhe mua. Ata nuk janë budallenj që të flasin në syrin tuaj. Por ne duhet t’ua nxjerrim me çengel. Për këtë duhet të bashkëpunojmë së bashku. Megjithatë, le ta lemë për sonte këtë muhabet, pa do takohemi përsëri. Ejani të ikim se vajti vonë.
E shoqëroi me makinë deri në shtëpi. Rrugës nuk shkëmbyen asnjë fjalë. Pasi i uroi, si nëpër gojë, natën e mirë u largua. Agroni hyri në shtëpi, puthi të ëmën, përqafoi të shoqen, Lumturinë dhe iu drejtua së bijës pesëmbëdhjetëvjeçare:
– Si është Irida e babit?
Ajo vrapoi si flutur dhe e përqafoi.
– Babi kur do e marrësh lejen e zakonshme që të shkojmë në plazh?
– Më 1 gusht kam prenotuar një gabinë. Do shkojmë të katër dhe do kënaqemi.
Fjalët e kryetarit e kishin tronditur. Deri atë ditë kishte qenë i qetë. Punonte me përkushtim dhe ndjente kënaqësi nga puna e tij. Për të Stefani dhe Gjergji ishin njerëz shumë të mirë. Ishin të sjellshëm, punëtorë dhe korrektë me të gjithë. Nuk i kuptonte fjalët e kryetarit. Përse duhej të qëndronte larg tyre, kur ata ishin kuadro të mirë? Ai i kishte thënë se ishin me përbërje të keqe politike. Po pse duhej të përgjigjeshin nipërit për ato që kishin bërë xhaxhaj apo gjyshi? Për më tepër kryetari i kishte kërkuar për të bashkëpunuar për qëndrimin e tyre. Çfarë bashkëpunimi mund të bënte? Të bëhej spiun! Kjo pyetje sillej rrotull në mendjen e tij të turbulluar.
– Agron, nuk të shoh mirë sot, – i tha Lumtua kur u shtrinë në shtrat, – Çfarë të mundon? Fytyra e jote nuk është si herët e tjera. Folmë. Mos më fshih asgjë.
– Lumto, ty nuk të fsheh gjë. Do të të shpjegoj gjithçka. Jetën time, ose më mirë jetën tonë, e ka mbuluar një mjegull e errët.Një hije e zezë po sillet rrotull nesh. Ajo po përpiqet të na shpërfytyrojë. Si të veproj?Dua mendimin tënd.
– E çfarë hije mund të mbulojë një kryeinxhinier si ti, apo një drejtoreshë si unë? A nuk jemi familje dëshmori? Përse u vra babaj yt? A nuk u vra për këto ditë që ne gëzojmë sot?
– Po, e dashur, po. Por nuk qenka çdo gjë ashtu si mendon ti.
– Për besë, mos më mundo më tepër, më thuaj çfarë ka ndodhur?
– Takova kryetarin e degës. Më kërkoi të bashkëpunoja për survejimin e Stefanit dhe Gjergjit. Me pak fjalë të shndërrohem në një spiun ordiner.
– Të survejosh Stefanin dhe Gjergjin? Po çfarë kanë me ta? Ata janë njerëz të shkëlqyer. Ti më ke thënë se edhe me detyrën janë shumë të rregullt.
– Sipas kryetarit qenkan me përbërje të keqe politike dhe paskan filluar të pëshpërisin poshtë e lart kundër pushtetit popullor.
– Po ti që je shokë i ngushtë me ta, a ke dëgjuar ndonjë pëshpërimë të tillë?
– Asnjëherë.
– Po atëherë, kur nuk kanë biseduar me ty që të kanë shokë të ngushtë, me cilin do të guxonin të bisedonin?
– Nuk e di. Kam një turbullirë në kokë. Të them të drejtën nuk e kuptoj këtë politikën që po ndjek vendi ynë. Të gjithë shikohen si armiq. Po mbushen njëzet e nëntë vjet nga mbarimi i luftës dhe akoma flitet për patriotë dhe armiq. Me të gjithë shtetet e botës jemi prishur, a thua se vetëm ne paskemi patur të drejtë. Më duket vetja si një manekin që e komandojnë të tjerët. Ndërsa unë dua të jem i pavarur. Dua të kem mendimin tim dhe ta shpreh atë lirshëm, pa patur frikë se mos më dëgjon kush.
Qëndroi në heshtje për disa minuta, sikur do të merndohej se çfarë të thoshte. Turbullira që kishte në kokë ia ngatërronte mendimet. Fjalët e kryetarit të degës ia kishin prishur qetësinë e deri atëherëshme.
– Shiko se çfarë shkruan filozofi Izajah Berlin në librin e tij “Idetë filozofike të shekullit të njëzet“, botuar pesë vjet më parë, Këtë libër ma solli Beni që punon në ambasadën tonë atje.
U ngrit, shkoi tek etazheri dhe pasi mori librin filloi ta lexojë:
“Dëshira ime si njeri është që jeta ime dhe vendimet e mia të varen vetëm nga unë. Dëshëroj të urdhërohem vetëm nga vullneti im dhe askujt tjetër. Dëshëroj të jem subjekt dhe jo objekt, të udhëhiqem nga arsyeja ime, nga synimet e mia të ndërgjegjshme. Dëshiroj të jem dikushi dhe jo askushi. Të jem veprues, të marrë vendime dhe jo të vendosin të tjerët për mua. Të drejtojë vetveten dhe jo të jem nën veprimin e fuqive të jashtme natyrore apo njerëzore, si të isha send apo kafshë, apo në gjendjen e skllavit që nuk është në gjendje të luajë rolin e tij si qenie njerëzore”.
Mbylli librin dhe e vendosi përsëri në etazher.
– Agron, zgjohu nga ëndrrat, – foli Lumturia. – Zbrit në tokë. Ato që po thua ti ekzistojnë vetëm në përralla. Mos e torturo veten me fantazira të tilla.
– Dëgjo Lumto! Kam nevojë të flas, por përveçse me ty nuk guxoj me asnjë tjetër. As me Stefanin dhe Gjergjin. Dua të jem dikushi, por shoh se koha në të cilin jetojmë nuk të lejon. Ajo kërkon që të gjithë qytetarët të jenë askushi. Jam intelektual. Kam personalitetin tim, dinjitetin tim. Sot kërkojnë të më zhveshin nga të gjitha këto. Si t’ia bëjë?
– E kush kërkoka të të çveshi nga personaliteti yt?
– Çerberët *, (në mitologjinë greke qen me tre koka që ruan portat e ferrit) djajtë e kohës tonë. Ata nuk na lejojnë të jetojmë. Nuk mund të pranojë që të spiunojë shokët e mi më të mirë, vetëm e vetëm sepse ata paskan fatin e keq të rrjedhin nga një familje që paska patur mendime të kundërta me udhëheqësit e sotëm.
– Mjaft Agron se më tmerrove! Përse i kujton sot këto gjëra të tmerrshme? Të keqen Lumtua, t’u bëfsha kurban, mos i bisedo me asnjë, se do na ndodhë ndonjë hata.
– Mos u tremb Lumto! I kam aq mend për ta kuptuar këtë, por t’i thashë se nuk mund të duroja dot pa i çfaqur ndjenjat e mia.
Nuk folën më. Mbyllën dritën, por asnjerin nuk e zinte gjumi. Secili mendonte me vete se çfarë do të ndodhte në të ardhmen. Edhe Lumtua, edhe Agroni po mendonin se cilën rruge duhej të ndiqnin për të përballuar atë hije të frikshme që po u afrohej. Gjumi kishte fluturuar nga sytë e tyre.
– Lumto, mund të më bësh një çaj kamomil?
Agroni ndezi abazhurin dhe u ngrit ndenjur në shtrat.
– Mirë u kujtove, edhe unë kam nevojë të pi një çaj të tillë, – tha Lumtua duke u ngritur. – Ndoshta ai na qetëson.
I pinë çajet pa folur. Mendja e secilit prej tyre kishte fluturuar larg, në botën e padukshme të ankthit që ia bluante shpirtin dhimbshëm. Por zgjidhje nuk i jepnin dot. Së fundi Lumtua foli:
– Dëgjo Agron, mblidhe mendjen! Çdo gjë do të shkojë më së miri. E pse duhet të trembemi? Familje e luftës jemi. Arsimin e duhur e kemi. Në punë jemi model. Atëhere pse duhet të sjellim ndër mend gjëra që as nuk duhet t’i përfytyrojmë. Do të shohësh se çdo gjë do të shkojë si sahat. Eja të flemë tani se nesër do të shkojmë në punë që me mëngjes.
– Mirë thua grua, ke të drejtë.
U shtrinë dhe pasi kaloi një farë kohe i zuri gjumi, por krimbi i ankthit nuk rreshti së brejturi shpirtrat e tyre edhe në atë gjysmëgjumë të plagosur.
IV
– Babi shiko si notoj, a nuk jam kampione? – thërriste Irida, duke qeshur me të madhe.
– Po, bija e babit, ti je kampione e vërtetë. Eja Lumto, se çupa do të kërcejë nga trampolina.
Të dy bashkonin duart, Irida hipte në to dhe kërcente në det duke thërritur:
– A e bëra mirë?
– Po, shumë mirë.
– Ta bëjmë dhe një herë tjetër.
Kështu vazhdonin gjithë ditën në mes të gazit të vogëlushes që kishte një kënaqësi pranë prindërve të saj. Ata e shikonin me adhurim. Ajo ndiente një krenari të madhe. I ati ishte kryeinxhinier, ndërsa e ëma drejtore shkolle. Këto i jepnin një ndjenjë epërsie mbi shoqet e tjera. Ishte pikërisht kjo ndjenjë që e ekzaltonte më tepër.
Mbasi u lodhën duke notuar, dolën në rërë dhe u shtrinë nën hijen e çadrës. Në drekë u kthyen në shtëpi, ku nënë Gjyla kishte përgatitur një drekë të shijshme.
– Gjyshe, – i tha vajza me pastërtinë e zemrës së saj, – pse nuk erdhe të më shikoje? Isha një kampione e vërtetë.
– Ti je kampionia e nënës, moj bijë, – i tha gjyshja.
Irida ishte vajza e vetme e familjes Canaj. Agroni me Lumturinë ishin njohur rastësisht në Tiranë, në parkun Rinia. Ai sapo kishte mbaruar studimet dhe priste emërimin. Ajo vazhdonte universitetin e Tiranës në fakultetin e matematikës. Ishte në vitin e parë. U takuan rastësisht në park. Ajo diçka po kërkonte. Ai e pa dhe e pyeti:
– Ju ka humbur gjë?
– Unaza që më kishte dhuruar mami.
– E pse mërziteni, iu dhuroj unë një më të mirë.
Atë fjalë e tha pa vetëdije. As ai nuk e di se si i shpëtoi nga goja. Ajo u skuq pak dhe, duke e vështruar me dyshim, i tha:
– Falemnderit, po më mjafton ajo që më ka dhuruar mami.
U ulën të dy për ta kërkuar. Më në fund ai e gjeti prapa një kaçubeje dhe thirri:
– E gjeta, e gjeta!
– Falemnderit, jeni shumë i sjellshëm!
– Mund të njihemi? Agron Canaj.
– Lumturi Begonja.
– Shkojmë të hamë ndonjë akullore?
– Me kënaqësi, por do të paguaj unë. Mua më takon.
– Unë e thashë i pari ndaj më takon mua.
Qeshën të dy dhe u futën në një bar që ishte aty pranë. Ndejtën më shumë se dy orë. Këtu dialogu u përqëndrua në shijet e tyre estetike, për çudi biseda nuk kishte të mbaruar. Kur u ndanë ai i tha:
– Kam dëshirë t’iu takoj përsëri.
– Të djelën e ardhshme, në orën dhjetë, në të njëjtin vend.
Ai nuk u nis për në qytetin e tij. Një forcë e pakuptueshme e tërhiqte të qëndronte ende atje. Takoheshin dhe bisedonin me orë të tëra. Edhe ajo ndjente që ky i ri, i pashëm dhe i sjellshëm e tërhiqte. Një ndjenjë e çuditëshme kishte filluar të lindte në zemrën e saj. Pas katër javësh Agroni mori urdhërin e emërimit në ndërmarrjen elektrike të qytetit të tij. Duhej të nisej pa tjetër dhe të paraqitej në punë. Para ndarjes i tha:
– Lumto, ju dua! A do të bashkoni fatin tuaj me timin?
Ajo vetëm buzëqeshi dhe sytë e saj i thanë më shumë se “ po “.
Aty nën hijen e plepave të parkut shkëmbyen të puthurën e parë. Të nesërmen ai u nis për në qytetin e tij. Ajo e përcolli në stacionin e trenit.
– Mos më harroni! – i tha ai në çastin e ndarjes.
– Vetëm vdekja do të na ndajë! – desh t’i thoshte, por nuk foli. Dora e saj u shkri me dorën e tij.
Treni u nis dhe ai në dritare i dërgonte të puthurat. Pasi u diplomua ajo u martuan. E emëruan drejtore në shkollën e mesme të qytetit. Pas një viti u lindi vajza, Irida. Lindja ishte e vështirë. Një komplikacion bëri që ndërhyrja e mjekëve të ishte vendimtare. Fëmija lindi i shëndetshëm dhe nëna shpëtoi për mrekulli. Por mjekët i këshilluan që të mos tentonin të lindnin fëmijë të tjerë, se paraqiste rrezik për jetën e nënës. Kështu që Irida mbeti fëmija i vetëm i këtij çifti të ri
V
Mbrëmja po zbriste në qytet. Një fllad i lehtë fëshfërinte, duke freskuar mjedisin e përvëluar nga vapa e ditës së kaluar nën rrezet e nxehta të diellit. Agroni dhe Lumturia qëndronin në verandën e kabinës, duke soditur perëndimin e diellit që në atë moment po humbiste në anën tjetër të detit. Ishte me të vërtetë një pamje romantike. Disa metra më poshtë në rërë, Irida bisedonte me një moshataren e saj që e kishte njohur aty në plazh. I tregonin njëra-tjetrës ëndrrat e tyre. Nënë Gjyla ishte ulur në një karrike tjetër dhe po lexonte një libër.
– Mama, çfarë libri po lexon? – e pyeti Agroni.
Ajo nuk foli, por i tregoi kopertinën. Ai lexoi: “Intrigë dhe dashuri”.
– Të qenka kujtuar rinia sonte? – e ngacmoi Agroni.
– Eh, mor bir! Edhe unë kam qenë e re dikur.
E ëma ishte martuar sapo kishte mbaruar shkollën normale. Ishte një vajzë shumë e bukur, bukuri që binte në sy edhe tani që kishte hyrë në moshën e pleqërisë. Dy vjet pas martesës kishte lindur Skënderi dhe mbas dy vitesh të tjerë ai. Babaj tyre ishte intelektual me mendime përparimtare. Gjylon e trajtonte me dinjitet. Ajo ishte punësuar si mësuese në një shkollë të qytetit. Ai ushtarak i shquar. Kishte mbaruar studimet në Itali. Gjatë kohës së Mbretërisë kishte shërbyer në ushtrinë kombëtare. Pushtimin e Shqipërisë e kishte pritur me dhimbje. Ishte ndër të parët që u hodh në rradhët e Frontit Nacionalçlirimtar. Ishte komandant batalioni. Në çdo betejë, në ballë të saj. Kështu ishte edhe atë ditë të zezë, kur ra dëshmor.
Agroni nuk e ngacmoi më tej. Nuk donte t’i lëndonte më tepër plagën e humbjes së të shoqit, me të cilin kishte kaluar një jetë për t’u patur zili dhe prej të cilit ishte ndarë në moshën tridhjetetë vjeçare. Por kujtimet e kishin pushtuar tashmë mendjen e nënë Gjylos. Ajo vazhdonte të fliste:
-A e mban mend Sabriun, djalin e gjitonit tonë? U vranë të dy në një ditë pranë e pranë. Para se të jepte frymën e fundit, yt atë ia la amanet shokut të tij, Syrjaut, që të dy kufomat t’i sillnin në familje dhe t’i varrosnin përkrah njëri-tjetrit ashtu siç kishin luftuar dhe Syrjau e mbajti premtimin që i kishte dhënë tyt eti
Afroi karriken pranë asaj të të birit dhe, duke ulur zërin, tha me ngadalë;
– Syrjau nuk ishte në çetën e tij. Ai bëntë pjesë në atë të nacionalistëve. Në atë kohë nuk ishte hapur akoma vëllavrasja dhe të dy palët luftonin së bashku. Ndonjëherë yt atë vinte në shtëpi, për një natë, fshehurazi nga fashistët. Në këto net më fliste edhe për nacionalistët. Kishte respekt për ta. Në mënyrë të veçantë për komandantin e tyre. Edhe ai kishte studiuar në Itali, në akademinë ushtarake. Por më vonë këto marëdhënie u përmbysën dhe shqiptarët filluan të vrasin njëri-tjetrin. Yt atë nuk ishte më dhe më mirë që nuk i pa me sytë e tij këto gjëra se, me siguri, nuk do të ishte i një mendimi me veprime të tilla.
Pasi nxori një psherëtimë që i doli nga thellësia e shpirtit të saj vazhdoi:
– Pas çlirimit erdhën shokët e partisë dhe më kërkuan që ta hiqja trupin e babajt nga vendi ku ishte, pasi nuk mund të rrinin pranë e pranë një partizan me një nacionalist. Unë kisha amanetin e tij dhe nuk pranova. Megjithatë ata hoqën kufomën e Sabriut dhe sot e kësaj dite nuk e di ku e vendosën. Familjarët e të ndjerit nuk patën kurajon të kërkonin kufomën e tij. Mua nuk ma harruan këtë veprim. Kur u ndërtuan varrezat e dëshmorëve, tët atë nuk e vendosën atje. U ngrita dhe shkova në Tiranë tek shoku Enver. Nuk donin të më linin ta takoja. Por unë këmbëngula. E kisha vendosur. Është një histori më vete mënyra se si arrita të takohem me të. E pashë një ditë që po shkonte në këmbë për në zyrën e tij. I dola përpara. Rojet u munduan të më ndalonin. Ai i pa dhe thirri:
“Lejoheni”!
Ata u tërhoqën dhe unë e takova. Iu prezantova. E kishte njohur tim shoq. I tregova gjithçka. Më dëgjoi me vëmendje dhe urdhëroi që trupi i tij të vendosej në varrezat e dëshmorëve. Kështu u bë.
Heshti. Asnjë nuk po fliste. Mënyra se si ajo e tregoi i preku të dy. Nënë Gjyla e kuptoi efektin që kishin bërë fjalët e saj dhe e penduar tha:
– Edhe unë budallaqja, ku e gjeta sonte të tregoj këtë histori? Hajde tani na bëni ndonjë muhabet tjetër, se këtu kemi ardhur për t’u dëfryer dhe jo për të treguar dokrra të tilla.
Në atë kohë po kalonin aty Besniku me Mirën, dy komshijtë e gabinës pranë.
– Mirëmbrëma – thanë ata.
– Mirëmbrëma, urdhëroni të pimë diçka dhe të bisedojmë.
– Me kënaqësi.
U ulën në dy karriket që u serviri Lumtua. Nuk vonoi shumë dhe tavolina u mbush me gatime të ndryshme që ajo i përgatiti shpejt e shpejt. Agroni mori një shishe verë dhe duke e vendosur mbi tavolinë tha:
– Është verë Narte trevjeçare.
Biseda kalonte sa nga njëra temë në tjetrën. Ai ishte saldator, ndërsa ajo elektriçiste, por ishin të dy mjaft të përgatitur. Kishin dijeni të sakta për shumë tema që nuk i përkisnin nivelit të arsimimit të tyre. Mundoheshin të mos mbeteshin prapa miqve të tyre intelektual. Me siguri duhej të kishin lexuar shumë libra.
– Po fëmijët ku i keni? – pyeti Lumtua
Nuk mori përgjigje. Një heshtje pasoi fjalët e saj. Ajo u skuq se iu duk që kishte gabuar në atë pyetje. Po ku ta dinte se çfarë mund të kishte ndodhur? Kishin apo nuk kishin fëmijë?Më në fund
Besniku foli:
– Edhe ne si juve kemi vetëm një vajzë.
Përsëri heshtje. Dukej sikur ajo pyetje kishte prishur harmoninë e bisedës së deri atëhershme. Dukej sikur një diçka e padukshme, një hije e zezë kishte dalë para tyre për të penguar bisedën e lirë. Ndërkohë ishin gati në mbarimin e shishes së dytë të verës dhe natyrisht ajo kishte bërë efektin e saj. Pas një heshtje disi të gjatë, Besniku e theu atë:
– Më falni për këto që do u them. Ndoshta do të kishte qenë më mirë të mos kishim ardhur sonte këtu.
– Besnik! – foli Mira për t’i tërhequr vëmendjen.
– Mira më fal, por dua të jem i sinqertë me miqtë e rinj. Gjithmonë kam qenë i sinqertë në marëdhëniet me të tjerët dhe këtë natyrë nuk mund ta ndryshoj tani. Ndaj, o miq, dua t’iu them të vërtetën. Nuk e di nëse kjo e vërtetë do të ndikojë në marëdhëniet tona. Nuk e di nëse bëmë mirë që erdhëm sonte këtu.
Heshti për disa çaste. Edhe të tjerët nuk flisnin. Prisnin të dëgjonin se çfarë do të thoshte. Kush ishte ajo e fshehtë që ai do të tregonte? Askush nuk mund ta merte me mend, se cila ishte arsyeja e shprehur në ato fjalë.
– Me siguri ju rridhni nga një familje me prejardhje të luftës, – vazhdoi Besniku, ndaj ju kanë emëruar kryeinxhinier. Prandaj dua t’iu tregoj edhe un ë prejardhjen tonë. Nuk duam të jemi persona anonim që kërkojnë të fshihen pas të tjerëve. E pra ne i përkasim asaj që sot quhet shtresa e përmbysur. Unë rrjedh nga një familje e pasur tregëtare, apo borgjeze siç e quajnë sot. Im gjysh ka marrë pjesë në disa beteja të zhvilluara prej nacionalistëve së bashku me ato të Frontit Nacionalçlirimtar. Pastaj erdhi ndarja. Bashkëluftëtarët papritur u kthyen në armiq me njëri-tjetrin. U pushkatua në vitin 1945. Edhe im atë do kishte patur të njëjtin fat, por mundi të arratiset dhe mbylli sytë në dhe të huaj. Unë mbeta vetëm me nënën. Nuk dua të rrëfej jetën time se ajo nuk mund të përshkruhet. Munda të mësoj mjeshtrinë e saldatorit me të cilën jetoj. U martova me një vajzë po të shtresës time. Ajo e ka akoma të atin në burg. Lindëm vetëm një vajzë, ashtu si ju. Ajo u rrit, u bë grua. Dashuroi një djalë. Ai ishte biri i vetëm i një funksionari të lartë. Një gjë e tillë na bëri që të mos e shihnim me sy të mirë këtë lidhje. I druheshim ndonjë të papriture. Por vajza këmbënguli. I ati i djalit e ndaloi të birin të takonte vajzën. Por ata nuk u ndanë. Djali e kishte vendosur. Në fund babaj u detyrua të pranonte. Këtë e pagoi me uljen nga detyra. Por vuri një kusht, vajza nuk duhej të takohej më me ne. Kushti ishte shumë i rëndë, por u detyruam ta pranojmë. Vajza kishte mbetur shtatzanë. U martuan dhe që nga ajo ditë pothuajse nuk shihemi më. Kontakti i vetëm është ndonjë letër apo takim fshehurazi. Ka lindur djalë, por ne e njohim fare pak. Tani pyes veten: Përse të trajtohemi në këtë mënyrë? Nuk e di nëse mund të kemi faj ne për ato që kanë menduar apo bërë prindërit tanë. Mos vallë ata morën mendimin tonë që ishim akoma fëmijë? Dua edhe unë të studioj, por nuk më lejojnë. Dua të punoj i shpenguar, por përsëri nuk më lejojnë. Dua të jetoj i lirë, por edhe të jetoj nuk më lejojnë. Këtë llogjikë nuk arrij ta kuptoj. Përse? Përse? Përse?
Përse? Përse? Përse? Tingëllinin fort në veshët e Agronit. Mendimet e shprehura nga gjitoni, që nuk kishin më shumë se dhjetë ditë që ishin njohur, e kishin prekur thellë. Këto mendime i përplaseshin me ato që kishte shprehur e ëma pak më parë dhe nuk ishte në gjendje t’u kthente përgjigje. Por thellë në ndërgjegje ndjente se ata kishin të drejtë. Babaj i tij kishte luftuar krah për krah me një nacionalist. Ndoshta edhe me gjyshin e Besnikut. Ishte vrarë së bashku me një nacionalist. I kishin varrosur të dy njëri pranë tjetrit. Ishte trembëdhjetë vjeç kur iu vra babaj. I kujtoheshin fare mirë bisedat që bënte i ati kur kthehej fshehurazi në shtëpi.
– Dëgjoni or miq – u thoshte ai atyre që ishin rrotull, — Po vazhduam kështu fitorja është e sigurtë. Por kam dëgjuar disa pëshpëritje që nuk më pëlqejnë. Më vjen keq që këto pëshpëritje vijnë nga lart, nga tanët. Armën e rrëmbeva për atdheun se më thirri zëri i tij dhe jo për të qëlluar kundër patriotëve të mi që luftojnë përkrah meje.
Në ndërgjegjen e Agronit kishin filluar të jetonin dy njerëz. Njëri ishte i dukshëm. Ai ishte kryeinxhinieri por që duhej të ishte askushi, një njeri që nuk mendonte, nuk vendoste, por vepronte simbas udhëzimeve të eprorëve, ndërsa tjetri ishte një individ i padukshëm që jetonte brenda tij dhe e kundërshtonte, ia brente ndërgjegjen. Një dualizëm zhvillohej me vetveten.Kush nga të dy do ishte më i fortë? Kushdo të fitonte? Askërkush nuk mund të jepte përgjigje.Jetohej në një kohë të turbullt ku çdo gjë mund të ndodhte.Le të presim dhe të shohim se si do të rrjedhin ngjarjet.
VI
Dita e fundit e pushimeve. Në atë ditë qielli u mbulua nga disa re të zeza. Por shi nuk ra. Megjithatë nuk ishte ditë e përshtatëshme për t’u larë. Vendosën të dilnin dhe të vizitonin qytetin. Ishte hera e parë që vinin atje dhe natyrisht kishin shumë gjëra për të parë. Vizituan muzeun historik dhe atë etnologjik, qytetin antik dhe banesat e vjetra karakteristike që ngriheshin nëpër lagjet e vjetra. Së fundi u ulën në një bar lulishte që ndodhej në qendër të tij.
Kamarieri, një djalë i ri dhe shumë simpatik, iu drejtua me një buzëqeshje të ëmbël:
– Mirseardhët në lokalin tonë! Shijoni gatimet dhe do të mbeteni të kënaqur.
U zgjati menunë dhe po priste porosinë në qëndrim gatitu. Agroni e hapi dhe pasi e lexoi tha:
– Na sillni nga një makaronë dhe nga një biftek viçi me patate. Sillni edhe një pjatë të madhe me sallatë të përzier dhe një shishe verë. Mos harroni sillni dhe një shishe ujë gline.
Kamarieri u largua të kryente porosinë. Nuk vonoi dhe solli verën dhe ujin e glinës si dhe katër gota. I vendosi mbi tavolinë, hapi shishen e verës dhe filloi të mbushë gotat. Kur i erdhi rradha Iridës ajo tha:
– Jo, ujë gline.
Kamarieri hapi shishen dhe i mbushi gotën, pastaj iu drejtua të tjerëve:
– Dëshëroni dhe juve?
Agroni pohoi me kokë dhe ai ua mbushi pjesën e mbetur nga vera. Pastaj u largua të sillte porosinë tjetër.
– Qenka shumë djalë i edukuar, – tha Lumtua.
– Me siguri do ketë kryer shkollë. Atje ia mësojnë këto gjëra, – e përforcoi Agroni.
– Këta djemtë e sotëm i mësojnë të gjitha, – e plotësoi bisedën nënë Gjyla.
Vazhduan të hanë me qetësi duke biseduar me zë të ulët. Gjellët ishin me të vërtetë të shijshme.Kamarieri kishte patur të drejtë. Së fundi Agroni porositi:
– Tre kafe ekspres dhe një kasatë.
– Mua bëma turke me pak, – shtoi nënë Gjyla.
Ndërsa pinin kafetë, u afrua kamarieri, që i foli me zë të ulët:
– Ai shoku që është në atë tryezën atje, dëshëron të bisedojë me ju.
Agroni vështroi në drejtimin që i tregoi kamarieri. Në atë tryezë ishte vetëm një burrë rreth të pesëdhjetave. Iu duk si një fytyrë e njohur. U mendua për një çast. Iu kujtua se e kishte parë në qytetin e tij. Kohët e fundit ai i ishte çfaqur disa herë. I ishte dukur sikur e ndiqte si ndonjë hije nga prapa. Megjithatë vendosi të shkonte për të mësuar se ku qëllonte çekani.
– Më prisni këtu, se unë do shkoj të takohem me të.
Shkoi në tryezën e tij.
– Mirdita!
– Mirserdhe! Më fal se të prisha qetësinë familjare.
– Asgjë, sapo bëheshim gati për t’u ngritur.
– Nuk dua të të mbaj tepër. Po hyj drejt dhe në temë. Nga ty presim më shumë, por ti deri tani nuk po na jep asgjë.
Këto fjalë i treguan Agronit se ku qëllonte miku misterioz. Vendosi të hiqej sikur nuk kuptonte.
– Më falni po unë nuk ju njoh dhe nuk e di përse bëni fjalë?
– Ke të fala nga kryetar Petriti. Ai do të dijë nëse i ke kuptuar fjalët e tij që të tha.
– E çfarë mund të them unë kur nga mëngjesi në mbrëmje nuk mendoj tjetër veçse si të realizoj sa më mirë detyrat?
– Por mos harro shoku Agron, Partia të bëri kryeinxhinier dhe kjo detyrë duhet justifikuar.
– Unë mendoj se e kam justifikuar besimin e dhënë.
– Nuk është tamam ashtu, – personazhi enigmatik u hodh në ofensivë, – kush ishte miku që darkuat para tre ditësh?
– Komshiu që kemi me gabinë. Është nga klasa puntore, saldator, ndërsa e shoqja elektriçiste. Nuk besoj se ka ndonjë të keqe në këtë mes.
– Pse është nga klasa puntore dhe qenka njeri i besuar? Ai, o lum miku, është një gjarpër i fshehur që pret rastin të të pickojë. A e di se gjyshi i tij është vrarë nga Partia dhe babaj ia mbathi te imperializmi amerikan? Dhe ti djali i dëshmorit të luftës ha, pi dhe bënë llogje me një person të tillë. E vogël të duket kjo?
Sulmi kishte filluar. Bashkëbiseduesi, që nuk i tregoi as emrin, nuk dinte të fliste në shumës, siç e kërkonte etika e një intelektuali. Toni që përdorte ai, i dhanë të kuptojë Agronit se tashmë duhej të tregohej shumë i kujdesshëm për çdo veprim dhe për çdo fjalë që do të thoshte. Para vetes kishte një nga ata tipat, që ishin mësuar të flisnin nga pozitat e atij që ndodhet më lartë në hierarkinë administrative dhe që është mësuar vetëm të komandojë, ndonse niveli i tij është shumë më i ulët se ai i bashkëbiseduesit. Ishte para një bango-prove të rrezikshme. Megjithë tronditjen e pësuar, iu përgjigj i shpenguar:
– E ku ta di unë se ai qenka i tillë?
– Mirë, mirë, ngreu dhe ik tani se po të presin. Hap sytë për ato që të ka thënë kryetar Petriti dhe mos i hap telashe vetes.
Agroni u ngrit, i dha dorën dhe shkoi te tavolina e tij.
– Përse të donte? – e pyeti Lumtua.
– Eja të ikim, – tha pa iu përgjigjur pyetjes së bërë. Pagoi kamarierin dhe u larguan të heshtur.
Rrugës mendonte për skenën që i kishte ndodhur. Ndodhej para një udhëkryqi të madh Si t’ia bënte? Si të dilte nga kjo gjendje? Këto pyetje e torturonin. Deri para pak kohe kishte jetuar i qetë, pa telashe. Punonte me ndershmëri. Ishte edhe një shahist i mirë. Por ja, papritur dhe pakujtuar, dikush i kërkonte të kryente veprime kundër karakterit të tij. Ky dikush ishte një përfaqësues i shtetit, i atij shteti për të cilin kishte dhënë jetën i ati. I shtrëngoi krahun së shoqes në mënyrë domethënëse që të mos hapte gojën dhe nxitoi hapat.
Në mbrëmje, kur ranë të flenë, i tha me zë të ultë që të mos e dëgjonte e ëma:
– Ishte i dërguar i sigurimit të shtetit. E kishte dërguar kryetar Petriti. Ofensiva filloi. Le të përgatitemi për të pritur rrebeshin.
– Rrebeshin? Cilin rrebesh? Ne nuk kemi bërë asgjë. Përse të ndëshkohemi në këtë mënyrë?
– Mos u shqetëso! Edhe kjo do kalojë si të tjerat. Do gjejmë mënyrën si ta përballojmë. Do japin dhe do japin dhe pastaj do pushojnë. Punë e madhe, duhet të përgatitemi për këtë. Do të jemi më të qetë. Të paktën do të jemi dikushi.
Të nesërmen u nisën për në qytetin e tyre.
VII
Stefani me Gjergjin ishin dy inxhinierë të rinj. Kishin pesë vjet që kishin mbaruar studimet dhe ishin emëruar në atë qytet. Ishin kushërinj të dytë me njëri-tjetrin. Baballarët e tyre ishin djalë halle dhe djalë daje. Një kushëri tjetër me pozitë kishte ndërhyrë dhe atyre u kishte dalë e drejta e studimit. Të dy ishin beqarë. Prisnin të transferoheshin në qytetin e tyre dhe atje të lidhnin jetën me ndonjë vajzë të bukur. Ishin djem për së mbari. Universitetin e kishin përfunduar me rezultate të mira. Por ishte biografia ajo që i kishte prurë në këtë qytet. Ajo vazhdonte t’i ndiqte këmba këmbës. Kishin zënë një dhomë në një hotel beqarësh. Atje banonin. Megjithse kishin një diferencë moshe prej rreth pesëmbëdhjetë vjetësh me Agronin, ishin lidhur me të me një shoqëri të madhe.
Atë ditë, dy javë pasi ishte kthyer nga pushimet, u takuan në klubin e shahut. Kishin një takim miqësor me skuadrën e qytetit fqinj. Agroni nuk e ndjente veten mirë. Në kokë i silleshin vërdallë furitë, që e kthenin në një njeri pa shpresë. Kujtonte bisedën e fundit me Rustemin. Veten e ndjente të rrethuar nga një lukuni shushunjash, që kërkonin t’i pinin gjakun.
Në këtë gjendje u ul në tavolinën e takimit Ishte tavolina numër pesë. Përballë kishte shahistin më të mirë të skuadrës kundërshtare. Katër tavolinat e tjera i kishin mbaruar takimet. Rezultati ishte dy me dy. Fati i tij varej nga rezultati i tavolinës numër pesë. Pas pesëdhjetë e katër lëvizjesh Agroni u dorëzua. Skuadra e qytetit të tij e humbi takimin. Shkaku i kësaj humbje ishte ai.
Kur dolën përjashta Stefani i tha:
– Po ti ç’pate? Përse qe në një ditë aq të errët? Kundërshtari nuk ishte kushedi se çfarë.
– Sonte dilni nga unë se kam diçka për të biseduar – tha Agroni, pa e zgjatur më tepër.
Në mbrëmje ata shkuan në shtëpinë e tij. Ai i futi në dhomën e gjumit.
– Ju futa këtu se dua të bisedoj për një çështje që nuk dua ta marrë veshnëna me Iridën. Një re e zezë po vjen rrotull mbi kokat tona.
– Ç’do të thuash me këto fjalë? – pyeti Stefani.
– Mbrëmë dola vonë nga puna. Binte shi dhe ndenja me Rustemin duke biseduar. Ai më tha disa fjalë që nuk më pëlqyen.
– Çfarë ju tha? – pyeti Gjergji i paduruar.
– Në organizatën e partisë paskan biseduar për ne tre se gjoja paskemi mbeturina mikroborgjeze. Ata që na akuzonin ishin Resuli dhe Ibrahimi. Ju i njihni mirë të dy se sa vlejnë. Por ata kanë atë që ne nuk e kemi. Janë komunistë dhe u shkon fjala.
– Po pastaj? – vazhdoi përsëri Gjergji.
– Pastaj thanë se si ka mundësi që një kryeinxhinier si unë, me babanë dëshmor të luftës, të shoqërohet me dy persona që, sipas tyre, e paskan biografinë të keqe.
– Po tjetër gjë kishin thënë? – ndërhyri Stefani.
– Kishin thënë se ju rridhkeni nga familje të deklasuara dhe nuk u dashka patur besim. Unë një gjë të tillë e dija, pasi e kemi biseduar bashkë, por bëra sikur nuk kuptova gjë. Luajta rolin e budallait.
– E ç’do na bëjnë kur ne jemi në rregull? – foli Gjergji.
– Nuk është ashtu Gjergj, – vazhdoi Stefani. – Sot duhet të ruhesh më tepër nga e pabëra. Sa veta janë marrë në qafë të pafajshëm. Po çfarë thoshte Rustemi?
– Ai thoshte se kishte dëgjuar që ne gjoja nuk qenkemi të kënaqur me sistemin në vendin tonë. Për mua kjo nuk ka shumë rëndësi. Por dua t’ju lajmëroj për diçka tjetër shumë më të rëndësishme dhe dua edhe mendimin tuaj për këtë.
Lumtua hyri me tabakanë me filxhanët e kafesë. I morën dhe filluan t’i pinë duke u menduar.
-Lumto, rri dhe ti të bisedojmë. Mund të na japësh ndonjë mendim. Para dy muajsh më takoi Petriti, kryetari i degës. Më propozoi të bëhesha bashkëpuntor i sigurimit të shtetit. Më ngarkoi t’ju survejoja edhe juve. Që nga ajo ditë më ndjek një individ i panjohur. Më takoi kur isha me pushime dhe më kërcënoi. Gjatë këtyre takimeve unë luajta rolin e atij që nuk kupton. Përpiqesha të ndrroja bisedë. Tani kërkoj mendimin tuaj për këtë çështje.
Një heshtje pasoi fjalët e tij. Të katër po mendoheshin të gjenin përgjigjen e asaj që kishte kërkuar Agroni. Por një gjë e këtillë ishte shumë e vështirë.
-Jetojmë në kohën e absurdit, – filloi Stefani. – Individi kërkon të mendojë dhe veprojë i lirë, pa i rënë askujt në qafë, por nuk mundet. Vijnë të tjerët dhe të kërkojnë të mendosh dhe veprosh ashtu siç duan ata, paçka se mund të jenë njerëz fare të rëndomtë, pa personalitet. Ti duhet t’u nënshtrohesh atyre, t’i himnizosh, t’i ngresh lart në qiell, me pak fjalë të kthehesh në një servil i ndyrë dhe pa moral. Kjo është tablloja e shoqërisë së sotme.
– Po morali? – pyeti Gjergji.
– Morali? Cili moral? Ai i Resulit dhe Ibrahimit? Morali i vetëm i tyre është nënshtrimi, xhelozia e verbër dhe servilizmi i paskrupull. Ky është morali sundues në shoqërinë tone, – përfundoi Stefani.
– Duhet të qeshësh kur nuk të qeshet, – ndërhyri Agroni, – të pranosh absurdin kur logjika nuk ta pranon, të duartrokasësh kur flet eprori yt, pavarësisht në se fjalët që thotë janë qiqra në hell. Të harrosh se duhet të kesh dinjitet. Të zhvishesh nga çdo formë e ndjenjave njerëzore. Ky është “njeriu i ri” që po ndërtohet në vendin tonë. Ai është spiuni i ndyrë që kërkon t’i bëjë gropën shokut të tij më të ngushtë. Është djali që spiunon babanë apo vëllai vëllanë. Spiunllëku, servilizmi dhe hipokrizia mbretërojnë sot në sjelljen e shqiptarëve.
Lumtua që deri atëhere kishte qëndruar në heshtje, ndërhyri dhe me një zë të dridhur foli:
– Para dy ditësh më takoi sekretarja e partisë së shkollës. Filloi të më fliste me një ton të atillë sikur të ishte ajo drejtore e shkollës dhe jo unë. Ky është një paradoks i kohës sonë. Siç thotë populli, bëhet bishti më i madh se sqepari. Toni me të cilin më foli nuk më pëlqeu. Nënkuptimi i fjalëve të saj ishte që unë të hiqja dorë nga detyra e drejtores së shkollës. Punët po shkojnë drejt atij përfundimi.
– Me sa duket edhe unë drejt asaj po vete, – vazhdoi Agroni, – mos do ishte më mirë të jepnim dorëheqjen? Të gjenim ndonjë arsye për këtë.
– Jo, jo unë nuk jam dakord me këtë, — vazhdoi Lumtua. – Një gjë e tillë do u jepte një argument më shumë për të menduar se ne e ndjejmë veten fajtorë, ndaj japim dorëheqjen.
– Lumtua ka të drejtë, – e përforcoi mendimin Stefani. – Ne duhet të vazhdojmë kështu si deri tani. Nuk duhet t’u lemë të kuptojnë se jemi të tronditur nga zhvillimi i ngjarjeve. Të hiqemi sikur nuk ka ndodhur asgjë. Shoqërinë tonë ta vazhdojmë kështu si sot. Edhe me të tjerët të sillemi sikur nuk ka ndodhur asgjë. Në mënyrë të veçantë duhet të kemi kujdes me Resulin dhe Ibrahimin. Pastaj këtu jemi dhe bisedojmë.
– Në fund të fundit çfarë do të na ndodhë? Le të mendojmë se do na pushojnë nga puna. Do gjejmë ndonjë punë tjetër dhe do të jetojmë, – foli Gjergji.
– Atëherë kështu do ta lëmë, – përfundoi Agroni. – Ju faleminderit shumë se më qetësuat.
– Edhe te ne, – thanë të dy të rinjtë njëherazi.
U ndanë. Kur dolën një hije lëvizi prapa tyre. Ishte një hije pinzare. Ajo kishte kohë që i ndiqte. Stefani me Gjergjin e panë, por bënë sikur nuk e vunë re. Ikën qetësisht deri sa mbritën në dhomën e tyre, duke biseduar dhe qeshur me zë të lartë, të shkujdesur. Kush i shikonte kujtonte se kishte të bënte me dy të rinj që kishin pirë pak si tepër dhe fluturonin në botën e ëndrrave.
VIII
Një ditë postjeri solli një letër të çuditshme. Vinte nga Italia. E dërgonte administratori i gazetës së përjavëshme “ Domenica del Corriere”. Midis të tjerave ai shkruante:
“Morëm letrën tuaj brenda së cilës dërgonit 500 lireta. Por meqenëse në të nuk shkruanit përse i dërgoni këto të holla, po ua rikthejmë“.
Në zarfin e letrës ishte emri dhe adresa e plotë e Agrpnit. Ishte gjithashtu edhe adresa e gazetës. Brenda bashkë me letrën ishin edhe 500 lireta. Agroni u habit së tepërmi. Nuk kishte shkruar asnjë letër dhe nuk kishte dërguar të holla për ndonjë gjë. Por letra vinte nga Italia. Mendoi se mos i kishte dërguar në emrin e tij Beni që vazhdonte në ambasadë. E mori në telefon dhe e pyeti. Ai i tha se nuk kishte dërguar gjë.
– Me siguri kjo është lojë e sigurimit të shtetit, – i tha Lumtos.
– Deri këtu të kenë arritur?
– Ata janë në gjendje të bëjnë gjithçka. Do t’i përdorin të gjitha gjërat. Por ne do ua plasim bombën në dorën e tyre.
– Si do të veprosh?
– Nesër do të shkoj në degë dhe do ta denoncoj letrën që më ka ardhur.
– Mos është më mirë t’i rrish larg asaj dere?
– Jo, do të shkoj. Është përplasja ime e parë me ta. Do u them se dikush më ka provokuar duke më dërguar këtë letër.
Të nesërmen shkoi atje. Kërkoi operativ Ilian. E njihte. Ai mbulonte ndërmarrjen e tij. E futën brenda dhe e dërguan në zyrën e tij. Ai u ngrit dhe duke buzëqeshur i tha
– Mirserdhe shoku Agron, kam kohë që ju pres.
– T’ju them të drejtën nuk e kuptoj se përse më prisni, por unë kam ardhur për një çështje vetiake.
– Çfarë çështje?
– Dikush po më provokon dhe dua ta di kush është.
Agroni nxorri letrën dhe i tha:
– Lexojeni dhe më jepni mendimin tuaj.
Ilia e mori dhe filloi ta vështrojë. Italisht nuk dinte. Duke ia rikthyer i tha:
– Lexojeni ju, unë nuk di italisht.
Agroni e lexoi dhe pasi e mbaroi tha:
– Unë nuk kam dërguar asnjë letër apo të holla. Atëhere kush i ka dërguar ato? Se dikush duhet ta ketë bërë atë. Ata nuk shkruajnë kot. Kush e ka bërë këtë lojë në kurrizin tim. Këtë kërkoj të zgjidhni ju.
Ilia qëndronte pa folur. Nuk gjente dot fjalë për t’u përgjigjur. Agroni e vuri re dhe vazhdoi më tutje:
– Unë kërkoj të më vihet në vend dinjiteti. Kush e përdor emrin tim për të tilla lojra?
– Çfarë keni menduar të bëni?
– Do t’u shkruaj se nuk u kam dërguar asnjë letër dhe asnjë monedhë.
– Shumë mirë do të bëni.
– Por kërkoj që edhe ju të lëvizni dhe të gjeni fajtorin e vërtetë. Tani më falni.Më duhet të largohem se kam shumë punë. Mirupafshim!
U nis të largohej, por ai e ndaloi:
– Prisni, prisni. Të bisedojmë pak për problemet tona.
– E çfarë mund të bisedojmë?
– Po ja shoku Agron. Ju jeni njeriu ynë, bir dëshmori. Jeni edhe kryeinxhinier I ndërmarrjes. Kemi disa të dhëna se në ndërmarrje keni disa njerëz të dyshimtë.
– T’ju them të vërtetën unë nuk njoh njerëz të tiillë.
– Fjalën e kam për ata dy inxhinierët që shoqëroheni juve, si dhe për disa të tjerë. Sikurse u ka thënë edhe kryetari ata i përkasin asaj shtrese që na ka luftuar me pushkë në krah. Sipas të dhënave që kemi ata diçka po përgatisin.
– Unë nuk kam dëgjuar asgjë. Ne nuk flasim asnjëherë për probleme që bien ndesh me vijën e partisë.
– Por a e dini përbërjen familjare të tyre?
– Ç’më duhet mua ta di? Mua më intereson puna dhe qëndrimi që mbajnë. Kjo më mjafton.
– E ke gabim. Ti duhet të thellohesh, duhet të jesh shumë vigjilent. Mos harro! Lufta e klasave është forca lëvizëse e shoqërisë socialiste. Pa luftë klase rrezikohet i gjithë sistemi ynë.
Papritur kishte filluar të fliste në njejës.
– Kur qenkan të tillë, si mundën të mbarojnë universitetin? Këtu duhet të ketë ndonjë keqkuptim, – tha Agroni.
– Nuk ka asnjë keqkuptim. Nëse një herë me manovrat e tyre ose nga mendje-lehtësia e ndonjë funksionari, mundën të mbarojnë universitetin, kjo nuk do të thotë që ne të mos i survejojmë dhe të mos i demaskojmë po të jetë nevoja.
– Po pse t’i demaskojmë? Unë kam shoqëri prej pesë vjetësh me ta. Kurrë nuk kam dëgjuar ndonjë llaf kundër pushtetit popullor prej tyre.
– Megjithatë, të tjerët flasin ndryshe.
– E kush qenkan këta?
– Kjo nuk ka rëndësi. E rëndësishme është që ata që i akuzojnë janë persona të ndërgjegjshëm dhe besnikë ndaj mësimeve të partisë dhe shokut Enver. Ndonjë ditë mund t’i mësosh edhe emrat e tyre.
– Mos vallë unë nuk qenkam i tillë?
– Nuk e kam fjalën aty. Por ti duhet të jesh më aktiv. T’i mbash sytë hapur dhe të mos biesh pre e dredhive të tyre të pabesa. Kjo nuk vlen vetëm për ata. Ti duhet të shohësh më gjërë. Je kryeinxhinier. Horizonti yt është më i largët.
– Pastaj?
– Duhet të bashkëpunosh më ngushtë me ne për të nderuar emrin tënd.
– Nuk e kuptoj se ç’doni të thoni.
– Ta shpjegoj unë.
Mori makinën e shkrimit, shtypi një shkresë dhe ia dorëzoi.
– Lexoje dhe më kthe përgjigje.
Agroni e mori dhe lexoi:
DEKLARATË
Unë i nënshkruari Agron Canaj, deklaroj se jam i gatshëm të bashkëpunoj me organet e sigurimit të shtetit për zbulimin e armiqve të partisë dhe pushtetit popullor. Deklaroj se do të denoncoj çdo lloj shprehje të deklaruar nga njerëz antipushtet që bie ndesh me normat e moralit tonë socialist dhe që dëmton të ardhmen e atdheut tonë, e fituar me gjakun e dëshmorëve tanë.
Deklaroj se këtë dëshmi e kam bërë me ndërgjegje të plotë, pa asnjë shtrëngim nga ana e autoriteteve përgjegjëse dhe e konsideroj si një detyrë patriotike për çdo shqiptar të ndershëm.
Nënshkruar.
Agroni ndjeu një neveri të thellë për atë deklaratë. I dukej sikur i digjte dorën. Por një neveri më të madhe ndjente për personin që ia serviri, Ilian, atë individ që kërkonte të detyronte një intelektual të kthehej në një njeri pa parime. Për një çast mendoi t’ia përplaste në fytyrë dhe të ikte, por e mbajti veten. U kujtua se një gjë e tillë mund t’i kushtonte shtrenjtë. Mendoi se këtu duhej përdorur diplomacia. Ndaj nuk foli, por bëri sikur po lexonte për së dyti atë deklaratë.
– Nënshkruajeni, – i tha Ilia.
– Unë mendoj se për të punuar për partinë dhe atdheun nuk është nevoja të nënshkruash deklarata të tilla. Ne çdo ditë ia kemi kushtuar atyre. Për to punojmë, realizojmë plane, ndërtojmë Shqipërinë socialiste.
– Mjaft më me këto deklamime. Këtu nuk jemi në mbledhje të kolektivit. Je përpara organeve të sigurimit të shtetit dhe duhet të mendohesh mirë para se të flasësh. Mos na shit dokra
Toni i Ilias tashmë kishte ndërruar.Fytyra i kishte ndryshuar ngjyrë.Nuk ishte më ai bashkëbiseduesi i mëparshëm. Kishte marë pamjen e tij të vërtetë, atë të njeriut që me çdo mjet kërkon të realizohet ajo që thotë ai. Para nuk i qëndronte më ai biri i dëshmorit të atdheut. Ai ishte shndërruar në një armik të popullit. Këtij armiku i duhej treguar vendi.
– Dëgjo shoku kryeinxhinier, do ta nënshkruash apo jo? Vetëm të paralajmëroj se në të kundërt do kemi të tjera biseda për të bërë bashkë.
– Shoku Ilia, unë i qëndroj mendimit të parë se nuk është e nevojshme të nënshkruaj një deklaratë të tillë. Shpresoj të mos më keqkuptoni.Kjo është fjala ime e fundit.
Vendosmëria e Agronit e stepi Ilian. Nuk ishte mësuar ta kundërshtonin në raste të tilla. E ndjente veten të fyer nga krenaria e këtij njeriu. I skuqur flakë në fytyrë i tha
– Po të lë dy javë kohë të mendohesh, Kur të vish përsëri duhet ta kesh mendjen në kokë. Tani ik!
Agroni u largua. Në shtëpi i tregoi gjithçka Lumtos. Ajo u trondit tepër, por nuk e tregoi veten.
– Vepruat shumë mirë që ia bëtë të qartë. Nuk besoj të guxojë më t’ju bjerë në qafë.
Të nesërmen gjeti rastin dhe e bisedoi me Stefanin dhe Gjergjin. Mbasi e diskutuan me gjakftohtësi, në fund arritën në përfundim me mendimin që kishte shprehur Lumtua. Kjo gjë e qetësoi disi.
IX
Pas dy javësh hetues Ilia e thirri përsëri. Kërcënimet ishin më të forta. Letrat ishin hapur plotësisht. Para Agronit ishin hapur dy alternativa. Ose duhej të pranonte të bashkëpunonte, ose duhej të merrte parasysh pasojat që do të vinin, ndoshta edhe burgosjen. Kjo e fundit e trondiste. Në shtëpi kishte tri femra. Një vëlla i vetëm Skënderi, ndodhej larg në një qytet tjetër.
– Bëni si të doni, – i tha operativit kur po largohej. – Unë jam i pafajshëm dhe i ndershëm. Karakteri im nuk mund të ndryshojë në këtë moshë që jam tani.
Kur doli në koridor iu duk sikur pa kryetarin e degës që hyri në zyrën e tij. Kërkoi të takohej me të. Donte t’i shpjegonte gjithçka. Shpresonte të gjente mbështetje te ai. I tha një polici se donte ta takonte. Ai iu përgjigj:
– Prisni këtu.
Hyri në zyrë dhe pas disa çastesh u kthye.
– Kryetari nuk mund t’ju presë pasi është i zënë me një mbledhje të rëndësishme.
– Kur mund të vij ta takojë?
– Nuk e di. Plani i punës së tij është shumë i ngarkuar dhe nuk e di nëse do ketë kohë për t’ju pritur. Por ju drejtohuni te operativ Ilia. Ai merret me këto probleme.
– Ju faleminderit, por me shokun Ilia i zgjidha problemet, – tha me ironi Agroni.
Doli në rrugë dhe po ecte pa e patur mendjen se ku shkonte. Kërcënimet e Ilias dhe sidomos mospërfillja e kryetarit e kishin zhgënjyer. Ku vajti ajo mirësjellja e tij dhe fjalët e matura të thëna disa muaj më parë, kur kishin pirë kafe së bashku? Qëndrimi i tij i sotshëm nuk ishte një shenjë e mirë. Koka i ziente. Tëmthat i rihnin me forcë. Hidhte sytë rreth e qark. Kërkonte të takonte ndonjë të njohur, me të cilin mund të bisedonte. Ndoshta Stefanin apo Gjergjin. Ndoshta edhe Lumton. Ajo ishte njeriu i vetëm që mund ta ndihmonte në këtë situatë. Vetëm ajo mund të qetësonte plagët e zemrës që kishte marrë. Para syve pa një godinë dy katëshe. Në hyrje të saj ishte një tabelë e madhe:
MUZEU HISTORIK
Hyri brenda. Aty ishte edhe i ati. Edhe ai kishte qenë komandant batalioni në kohën e luftës. Edhe ai kishte rënë në këtë luftë. Vizitoi pavionin e dëshmorëve të rrethit. Filloi të shohë fotografitë e tyre të vendosura në mur. Ndaloi para njerës. Ishte portreti i një burri të pashëm, i veshur me uniformë ushtarake. Mbi buzë i nxinin një palë mustaqe që ia shtonin më tepër hijeshinë. Ishte i ati. Për herë të parë konstatoi se i ngjante atij. I gjatë si ai, mustaqet po ashtu, ballin të gjërë që tregonte zgjuarësi. U habit me veten që nuk e kishte konstatuar këtë më parë. Poshtë portretit qëndronin një uniformë ushtarake angleze dhe një revolver tip “beretta”. Mbi xhaketën e uniformës, në pjesën e kraharorit, dukeshin tre gjurma plumbash. Një njollë gjaku rrethonte gjurmat e tyre. Në një karton ishte shkruar me një shkrim të goditur:
Këto sende i përkasin dëshmorit të LuftësNacionalçlirimtare, komandantit trim të batalionit partizan, Bexhet Canaj, rënë më 12 korrik 1943 duke luftuar trimërisht me hordhitë fashiste dhe tradhtarët e vendit.
Vështronte portretin e të atit dhe nga sytë i rrodhën dy pika lot. Sa do të donte ta kishte pranë në atë çast kaq të vështirë. Ta pyeste, të këshillohej me të. Por ai e vështronte nga porteti dhe nuk fliste. Agroni donte të dëgjonte zërin e tij. Kurrë në jetë nuk e kishte patur një dëshirë të tillë. Ky ishte një rast i veçantë. Vështronte fotografinë dhe për një çast iu duk sikur ai i tha – Ndiq rrugën time or bir dhe do dalësh në jetë. – Para syve i dilte i ati i atyre viteve. Kishte rrëmbyer armët dhe dalë malit për liri. Ishte bashkuar me lëvizjen nacionalçlirimtare, por i quante miq dhe bashkëluftëtarë edhe ata që luftonin nën komandën e forcave nacionaliste. Kështu kishin luftuar edhe atë ditë f atale. Bashkë me të dhe në krah të tij kishte rënë edhe nacionalisti Sabri. I kishin varrosur të dy njëri pranë tjetrit, ashtu si kishin rënë. Kështu kishin vepruar edhe shtetet e tjera të Europës. Në Francë, komunistët e Moris Torezit luftonin së bashku me nacionalistët e De Golit. Në Itali komunistët e Palmiro Toliatit luftonin së bashku me nacionalistët e Alcide De Gasperit. Pas mbarimit të luftës çdo gjë u zgjidh me anën e votës së lirë. Kurse te ne doli parulla “ Pushteti buron nga gryka e pushkës “ dhe në të vërtetë u zgjidh me grykën e saj. Të gjithë nacionalistët u shpallën armiq dhe bashkëpunëtorë të armikut. Gjyqe të panumurta u zhvilluan. Ekzekutimet ndoqën njëri tjetrin. Ngado u ngritën burgje dhe kampe të tmerrshme. Agronit ato i kujtonin getot e famshmë naziste. Nga tekstet e historisë u hoqën emrat e sa e sa burrave të shquar të vendit. Vendin e tyre e zunë “heronjtë” e rinj të socializmit. Për ata zhvilloheshin pelegrinazhe. Për ata shkruanin gazetat dhe revistat. Për ata fliste radioja dhe televizioni. Një propagandë e shfrenuar mbizotëronte kudo. Një demagogji e paparë sundonte në jetën e përditshme të njerëzve. Dhe ja, demagogjia sundonte edhe këtu në muze. Shikoni çfarë është shkruar për vrasjen e të atit:
Rënë më 12 korrik 1943 duke luftuar trimërisht me hordhitë fashiste dhe tradhtarët e vendit.
Agroni e dinte të vërtetën për rënien e të atit. Në atë betejë kishin luftuar së bashku partizanë dhe nacionalistë. Kishin rënë dëshmorë nga të dy anët. Midis tyre edhe i ati me Sabriun. Por pas mbarimit të luftës kishte ndërruar dhe historia. Miqtë e dikurshëm papritur ishin kthyer në armiq. Madje Sabriut i kishin mohuar edhe varrin. Ata e kishin ndarë kufomën e tij nga i ati. Një veprim barbar. Të gjitha këto mendime sikur ia kthjelluan mendjen.
– Të falemnderit, o babë! Ti fole dhe më tregove rrugën nëpër të cilën duhet të eci. Të falemnderit!
Këto fjalë i tha me zë të lart, por kur u kujtua se ishte në pavionin e dëshmorëve, vështroi rreth e rrotull. Për fat, në atë çast, në sallë nuk kishte njeri, përndryshe do e kishin marrë për ndonjë të çmendur.
Doli në rrugë. Tashti sikur nuk e ndjente as brengën që e kishte kaplluar. Shpirtin e kishte më të qetë. Kishte dëshirë të ecte dhe të ecte pa mbarim. Nuk ndiente lodhje. Së fundi u fut në një bar dhe porositi një dopio konjak. E piu përnjëherësh dhe u ngrit. Vazhdoi të ecte. U drejtua nga kodrat e qytetit. Ndaloi në pikën më të lartë. Prej andej qyteti dukej si në pëllëmbë të dorës. U ul në rrëzë të një rrapi të madh. Vështronte qytetin. Njihte çdo pëllëmbë të tij. Ishte lindur dhe rritur në atë qytet. Iu kujtua fëminia. Një fëmini e përzier me krismat e armëve, me të vrarë dhe të plagosur që kërkonin ndihmë. Para syve iu fanit përsëri fytyra e të atit. Më pas ajo u zëvendësua me atë të s’ëmës. Edhe ajo nuk vazhdoi gjatë, u zëvendësua me të Lumtos, e cila ia la vendin Iridës së vogël. Ishin njerëzit më të dashur të tij. Për ata punonte. Për ata ishte i gatshëm të sakrifikonte gjithçka.
I kredhur mes këtyre përfytyrimeve, nuk kishte vënë re se ishte bërë natë. Errësira kishte mbuluar vendin Kjo i kujtoi errësirën që kishte mbuluar shpirtin e tij. U ngrit dhe shkoi në shtëpi. Atje po e prisnin me merak.
– Ç’u bëre more bir? Ora po shkon njëmbëdhjetë, – i tha e ëma.
– Isha me Stefanin dhe Gjergjin, – e gënjeu ai. Vetëm te ata kishte besim nënë Gjyla – Po Iridushka ime si është? A ke marrë ndonjë dhjetë sot?
– Dy babi, një në fizikë dhe tjetrën në letërsi.
– Të lumtë! Nesër do të sjellë babi një dhuratë për hir të tyre.
– Dhurata më e mirë për mua jeni ju të tre, – qeshi Irida dhe iu hodh në qafë.
Kur shkuan në dhomën e gjumit, Lumtua i tha:
– Sot mora një lajm të keq. Një shoqja ime, që është drejtoreshë në një shkollë tjetër, më tha se kishte dëgjuar në seksionin e arësimit, ku kishte shkuar për të çuar disa relacione, të flitej për mua. Madje kishte dëgjuar shefin e seksionit të fliste me një vartësin e tij për mundësimin e transferimit në ndonjë shkollë tjetër. – Gjeni ndonjë vend bosh në ndonjë shkollë shtatëvjeçare, – kishte thënë shefi. Kam frikë mos më transferojnë në ndonjë shkollë fshati.
– Të gjitha do t’i presim. Besoj se edhe mua do më ndodhë e njëjta gjë. Sot më thirri përsëri operativ Ilia. Më kërcënoi se po të mos nënshkruaja deklaratën, duhej të përgatitesha për më të madhen. Cila është e madhja. Të presim dhe të shohim. Ndoshta mjaftohen vetëm me uljen në detyrë. Megjithatë unë e kundërshtova.
– Ndoshta! Nuk e kuptoj se përse duhet të heqim një ndëshkim të tillë? Gjithë jetën kemi jetuar me ndershmëri.
– Sot sundon “ndershmëria” e horrit. Më vjen keq për Iridën. Ajo është e re. Krenohet që babanë e ka kryeinxhinier dhe nënën drejtore. Si do ta ndiejë veten? Sa për mua nuk pyes edhe sikur të më bëjnë punëtor.
– A e di Agron? Ne nuk duhet ta humbasim toruan. Duhet të gjejmë forca për t’i bërë ballë. Le të presim dhe të shohim!
– Ke të drejtë. Të falemnderit! Ti je perëndesha ime mbrojtëse.
U përqafuan fort me njëri-tjetrin. Në ato çaste ndjenin një dashuri të madhe, një dashuri të lindur nga pastërtia e zemrave të tyre dhe të kalitur gjatë rrugës së jetës. Kishin gati shtatëmbëdhjetë vjet që ishin njohur. Asnjëherë gjatë jetës së tyre bashkëshortore nuk ishin grindur. Ishte një çift që duhej ta kishe zili. Një çft me të vërtetë i përsosur. Lindja e vajzës i kishte lumturuar më tepër. Ajo ishte bërë idhulli i tyre. Merita e tyre ishte se dinin t’i bënin ballë dallgëve të jetës. Rasti i shfaqur e tregonte këtë.
X
Kaluan dhe dy javë të tjera. Lumturinë e thirrën në seksionin e arësimit. Atje i komunikuan se ishte transferuar në një shkollë shtatëvjeçare si mësuese e matematikës në klasën e pestë. I thanë se ky transferim bëhej për shkak se ajo shkollë na paskësh rezultate të dobëta dhe vajtja e saj atje do e përmirësonte gjëndjen. Lumturia, duke e ditur shkakun, nuk u ndie, por u tha se e kuptonte qëllimin që kishin dhe ishte e gatshme të shërbente kudo që të ishte nevoja.
– Nuk doja ta ulja veten në sy të tyre. Nuk doja të bëhesha qaramane. Nuk u përula. Edhe ata e kuptuan, ndaj nuk guxuan ta zgjasin më tepër. Të hënën do filloj punën në shkollën e re. Të paktën mirë që jam ende në qytet, – i tha Agronit në mbrëmje.
Pas disa ditësh edhe Agronin e thirri drejtori i ndërmarrjes. Ishte një burrë i ndershëm me të cilin ai kishte kaluar shumë mirë për kaq vite. Ishte në një pozitë të vështirë. Njoftimi që do i bënte Agronit nuk ishte aspak i këndshëm. Mbasi e solli disa herë rrotull nëpër dhëmbë, më në fund tha:
– Dëgjoni Agron! Kemi kaluar kaq vite bashkë dhe nuk kemi patur asnjë kontradiktë. Kemi punuar me ndërgjegje, duke realizuar të gjitha detyrat. Por punët nuk shkokërkan vaj. Në botë paska edhe njerëz xhelozë që u vret sytë puna e mirë e të tjerëve. Kaq mund t’ju them sot për sot. Të tjerat duhet t’i kuptoni vetë. Partia kërkon që ju të kaloni në sektor si inxhinier remonti. Të më besoni, më vjen shumë keq që nuk do punojmë më bashkë, por jam i detyruar të zbatoj këtë vendim. Ju kërkoj të falur për gjithçka mund t’ju kem thënë pa u menduar.
Nuk foli më. Heshtja sundoi për një farë kohe midis tyre. Më në fund Agroni e theu akullin:
– Shoku drejtor, nuk duhet të mbani mbi vete ndjenjën e fajit për këtë çështje. Ju u treguat i sinqertë me mua dhe unë, po ashtu, dua të tregohem i sinqertë me ju. E kam të qartë shkakun e kësaj. Jam përgatitur për një gjë të tillë. Do të shkoj atje dhe do të punoj me të njëjtin ritëm si këtu, megjithse do të jem nën komandën e të tjerëve dhe nuk e di se sa do të jenë të gatshëm të bashkëpunojnë me mua. Ju falemnderit sinqerisht!
U largua nga zyra. Pas disa ditësh i bëri dorëzimet një inxhinieri të ri që s’dihej se nga kishte ardhur befas në ndërmarrje. Ai ishte ngarkuar ta zëvendësonte. Filloi punë në sektor. Sektori ishte ngritur në rrethinat e qytetit. Si në të gjitha ndërmarrjet puna fillonte në orën shtatë. Por duhej ngritur që më pesë, të bëheshe gati dhe në orën gjashtë e gjysmë të niseshe. Në orën katër pasdite përfundonte puna dhe duke llogaritur edhe rrugën ose vonesat e mundshme, i binte të ktheheshe në shtëpi rreth orës gjashtë të mbrëmjes. Gjithsej, dymbëdhjetë orë larg familjes. Pjesë e këtij regjimi u bë edhe Agroni.
Në të njëjtën kohë transferuan edhe Stefanin me Gjergjin. Të parin e çuan në sektorin e tensioni të lartë, ndërsa të dytin në atë të tensionit të ulët. Kjo bëri që të mos kishin më kohë për t’u takuar me njëri-tjetrin. Megjithatë, duke e ditur shkakun, nuk kundërshtuan por ulën kokat dhe vazhduan punën në sektorët ku i caktuan.
Një ditë, gjoja si rastësisht, në sektor erdhi operativ Ilia. Erdhi disa herë rrotull sikur diç kërkonte dhe së fundi, pasi u takua ballë për ballë me Agronin, i tha:
– E mor shoku Agron, po ti çfarë kërkon këtu?
– Besoj se ju e dini më mirë se unë, – iu përgjigj Agroni pa u drojtur.
– E çfarë ditkam unë? Unë nuk punoj në ndërmarrjen tuaj.
– Megjithatë, jeni aq i aftë sa të zbuloni gjithçka ndodh këtu dhe të jepni urdhrat përkatëse. Kjo është detyra juaj.
E ndjeu veten të lehtësuar që mundi të shprehte mendimin e tij karshi këtij hipokriti që hiqej si i njohur i tij, ndërsa në prapaskenë përgatitej t’i hapte gropën. Ilia u largua pa hapur gojën.
Në mbrëmje i tha Lumtos:
– Grua, do të lë një porosi. Amanet Iridën. Të rritet me moral dhe dinjitet. Të mos e nëpërkëmbin injorantët dhe hipokritët. Po të lë amanet edhe nënën plakë. Sillu me të si deri tani. Mos ia vurë veshin nëse të thotë ndonjë gjë më tepër.
– Gon, përse m’i thua këto gjëra tani? – Zëri i saj u drodh dhimbshëm.
– Litari më është mbledhur rreth grykës. E ndjej se së shpejti do të më arrestojnë dhe dënojnë. Thuaju Stefanit dhe Gjergjit se çfardo që të më bëjnë nuk do t’i tradhëtojë. Ky është premtimi im.
– Mos Gon, mos fol kështu1 Pse ma copëton zemrën?
– Ky është realiteti i ditëve tona. Ky është mjedisi në të cilin jetojmë. Jetojmë në një botë ku njeriu për njeriun është ujk. Por duhet të jesh e fortë. Duhet të dish t’u bësh ballë të gjitha vështirësive që do të çfaqen. Edhe unë do të jem i fortë. Sado e vështirë të jetë, do ta kaloj edhe këtë provë ferri. Pastaj do të jetojmë së bashku, të pandarë nga njëri- tjetri.
Ishte premtimi i njeriut krenar, i njeriut që nuk dinte të përulej para asnjë forme dhune dhe presioni psikologjik dhe fizik. Ishte premtimi i njeriut që nuk jetonte në këtë botë, por kishte fluturuar në atë të ëndrrave të bukura. Ishte premtimi i njeriut të së ardhmes.
XI
Atë ditë Irida u zgjua herët.Ishte një ditë e veçantë për të.Mbushte pesëmbëdhjetë vjeç. Agroni me Lumton kishin vendosur ta kremtonin sa më mirë këtë përvjetor jubilar të vajzës së tyre. Për fat atë ditë ishte e dielë dhe e kishin pushim. Për këtë kishin vendosur të përgatisnin një koktejl, ku do të ftonin të gjithë nxënësit e klasës së bashku me mësuesit. Ishte në klasën e parë të gjimnazit të qytetit. Në mbrëmje do të shtronin, gjithashtu, një darkë në të cilën ishin ftuar, përveç Skënderit me familjen e tij, edhe dy shoqe të ngushta të Iridës, Mellania dhe Teuta, Stefani me Gjergjin, Violeta mësuesja kujdestare e vajzës, si dhe Anita me Blerinën, dy shoqe të ngushta të shkollës ku kishte qenë drejtoreshë Lumtua.
Irida u ngrit nga shtrati dhe u drejtua në dritare.U habit jashtë mase kur pa se po binte borë. Ishte një gjë shumë e rrallë për atë qytet. Dimri i atij viti kishte filluar të vinte që në dhjetëditëshin e fundit të tetorit. Një gjë e tillë e gëzoi së tepërmi vajzën.
– Babi, mami, gjyshe, ngrehuni dhe shikoni! Po bie borë, shikoni se si e ka zbardhur.
Ata u ngritën dhe shkuan te dritaret. Pamja ishte me të vërtetë e bukur. (Ajo ishte një frymëzim për këtë ditë të bukur të jetës së vajzës). Ata ishin të lumtur kur shikonin që vajza e tyre gëzonte.
– Shiko Irida, bardhësia e borës është si bardhësia e shpirtit tënd. A nuk të duket se kjo është një dhuratë e bukur që po të bënë natyra? Edhe ajo gëzon për ty.
Dolën në oborin para pallatit dhe filluan të luajnë me topa bore.
– Babi, a bëjmë një njeri prej bore?
– Posi, eja ta bëjmë së bashku.
Irida gati sa s’fluturonte nga gëzimi. Ishte një ngjarje që s’dihej nëse do përsëritej më. Njeriu prej bore filloi të merrte formën e tij.
– Çfarë emri do t’i vemë? – pyeti Agroni.
– Borëbardha, – u përgjegj Irida
– Domethënë qenka vajzë?
– Po, është vajza e borës.
– Ashtu si ti?
– Po.
Me të vërtetë ajo dukej si një vajzë bore. Bora që vazhdonte të binte i kishte mbuluar flokët dhe supet. Ajo tundte kokën herë pas here dhe bora shpërndahej rreth e rrotull, por flokët shumë shpejt mbusheshin me një shtresë të re. Lumtua shkoi në shtëpi mori kapelen e saj që ia kishte sjellë një shoqe e saj nga Franca, por që s’e kishte vënë kurrë, pasi druhej se mos e quanin borgjeze për një veprim të tillë, si dhe një bluzë të bardhë dhe ia veshi vajzës prej bore. Pastaj me një penel shkroi përmbi bluzë: BORËBARDHA.
– A nuk duket tamam si ti?
– Po, po mami, unë jam.
Gëzimi i vajzës nuk kishte kufi. Ajo ishte në ekstazë. Gëzimit të saj i shtohej edhe ai i prindërve të cilët, në atë çast, i kishin harruar telashet e muajve të fundit. Për ta tani ekzistonte vetëm vajza e tyre. Ajo ishte gëzimi i tyre.
Mbërriti dhe Skënderi me të shoqen dhe dy fëmijtë binjakë, Ladin dhe Sokolin.
– Xhaxhi shiko! – foli Irida sa i pa, – a nuk më ngjan mua?
-Po moj bija e xhaxhit, të ngjan si dy pika uji.
Në orën katër pasdite u shtrua koktejli. Kishin ardhur më e shumta e nxënësve të klasës me mësuesen kujdestare. Mungonin vetëm disa bijë funksionarësh. Gjithashtu mungonin edhe mësuesit e tjerë të klasës. Një gjë e tillë nuk i pëlqeu Agronit.
– Mungesa e tyre më bën të dyshojë, – i tha Lumtos me ngadalë.
– E pse shqetësohe? Ne e bëmë detyrën tonë, i ftuam. Është në ndërgjegjen e tyre se si duhet të veprojnë. Por le të gëzojmë së bashku me vajzën tonë. Hiqe mendjen nga ai shqetësim se do ta kuptojë vajza dhe do t’i prishim gëzimin.
Ndërkaq fëmijtë vazhdonin të qeshnin dhe kërcenin me gjallëri. Kur ajo kishte arritur kulmin, Mellania tha me zë të lartë:
-Dëgjoni, dëgjoni! Tani do të recitojë një vjershë që kam përgatitur për shoqen time më të mirë. Ju lutem mbani qetësi!
Mellania kishte prirje për poezi. Ajo shkruante shpesh herë vjersha.Madje kishte arritur të botonte edhe një vëllim me to. Kur u vendos qetësia ajo filloi:
“Je si dritë, je si borë,
Je si yll dhe je si diell,
O Iridë vetull kurorë,
Pse po shndrit kaq shumë në qiell?
Zemëra jote, zemërzjarrtë,
Mendja jote xixëllima,
Ndriçon si pishtar i artë,
Llamburit si vetëtima.
Këtë vjeshtë mbuluar borë,
Kur feston një jubile,
Mbaje globin ti në dorë,
Qofsh e lumtur ti dhe ne!
Qofsh e lumtur ti gjithmonë
Plot me gaz dhe ëndërrime,
Zemra ime të dhuron
Me dashni poezinë time!
Duartrokitjet nuk kishin të sosur. Mellania ia dhuroi poezinë Iridës dhe dy shoqet u përqafuan fort me njëra- tjetrën. Ndërkaq ora kishte shkuar shtatë.
– Nxënës, uroni Iridën dhe ejani të ikim tani, – foli mësuesja kujdestare.
Nxënësit u përqafuan dhe u larguan. Mellania me Teutën qëndruan. Ato ishin të ftuara për darkë.
– Do të përcjell nxënësit dhe do të kthehem, – tha Violeta.
Por nuk erdhi. Nuk erdhën as Anita me Blerinën. Një gjë e tillë shqetësoi edhe Lumton. Atmosfera e darkës nuk ishte fort e mirë. Shqetësimi ndihej kudo. Vetëm humori dhe batutat e Stefanit dhe Gjergjit bënë që të mos prishesh kjo mbrëmje gëzimi.
U ndanë rreth orës dymbëdhjetë. Stefani me Gjergjin u larguan duke marrë me vete edhe dy vajzat, Mellaninë dhe Teutën, për t’i përcjellë në shtëpi.
– Përse nuk erdhën? – pyeti Lumtua.
– Ti e di, me siguri nuk i ka lejuar organizata bazë.
– Po Violeta? Ajo në pasdite ishte.
– Dikush duhet t’i ketë bërë presion edhe asaj. Ti e di që këto gjëra janë të zakonshme sot. Por mos u shqetëso. Eja të flemë se vajti vonë dhe nesër do ngrihemi herët për në punë.
U shtrinë dhe nuk vonoi që qepallat ua mbuloi gjumi.